Personalizm to termin wywodzący się od łacińskiego persona – osoba. Kiedyś służył określeniu idei

osobowego Boga, dziś określa się nim doktrynę podkreślającą autonomiczną wartość człowieka jako osoby,
uznając osobę za naczelną kategorię poznawczą, metafizyczną, etyczną.

Jako kierunek pojawił się pod koniec XIX wieku w USA i Europie. Po raz pierwszy termin wystąpił u

Schleiermachera, potem u Renouviera, Sterna, Schellera itp.

Personalizm pojawił się jako protest przeciwko urzeczowieniu człowieka – na płaszczyźnie

teoretycznej – przez głoszenie monizmu i w życiu społeczno politycznym – przez podporządkowanie
człowieka społeczeństwu.

Człowiek wg personalistów znajduje się na szczycie hierarchii bytów. Od rzeczy odróżnia go

duchowość, przejawiająca się w intelektualnym poznaniu, wolnym samookreślaniu i w możliwości twórczego
wyrażania siebie w czynach i dziełach (moralność, sztuka, nauka, religia).

Człowieka nie można traktować jako środek do celu – to on zawsze jest celem. Rozwojowi człowieka

mają być podporządkowane wszystkie wartości realizowane zarówno w życiu jednostkowym, jak i społecznym.
Właściwą przestrzenią rozwoju osoby są relacje z innymi osobami – w tym z osobowym Bogiem.

Trzy główne (wg Deca z kulowskiej encyklopedii) rodzaje personalizmu:

1.

Personalizm horyzontalny (inaczej humanizm)

Człowiek jest ujmowany jako element materialnego świata przyrody. Pomija się lub marginalizuje jego

aspekt duchowy – wymiar decydujący o wizji człowieka jako osoby. Czasami próbowano wskazać coś, co
odróżniałoby człowieka od reszty przyrody (świadomość, praca, wolność itp.), ale ostateczna interpretacja bytu
ludzkiego uzyskiwała profil materialistyczny.

W tego typu filozofiach utożsamiano człowieka ze zwierzęciem (Marks, Engels, Freud), albo też

przypisywano mu jakieś wspaniałe, wielkie możliwości (Nietzsche, Sartre, Feuerbach).

Zazwyczaj są to personalizmy ateistyczne. Ich głosiciele utrzymywali, że znają jedynie słuszną prawdę

o człowieku, że są wolni od wpływów religijnych i ideologicznych.

2.

Personalizm wertykalny (teistyczny – pozatomistyczny)

•

Moralno społeczny

– (głównie E.Mounier), ujmuje osobę przez jej aspekty społeczno-moralne. W osobie

ludzkiej wyróżnił trwałe pierwiastki takie jak: transcendencję (stałe przekraczanie siebie przez dążenie do
wartości absolutnych), wewnętrzność (zdolność do wewnętrznej koncentracji), antyindywidualizm
(zaangażowanie w sprawy społeczne, pęd do zmieniania świata) i wolność (rozumiana jako wolne dążenie
do personalizacji świata i siebie samego).

Podkreślał, że osoba istnieje tylko w kierunku do kogoś innego, poznanie siebie przez innego i

odnajduje się w innym.

Byli jeszcze tacy przedstawiciele jak Blondel i Madinie. Zdaniem Deca ta trójka zagubiła ontologiczne

rysy osoby, które w tradycji filozofii klasycznej uważane są za konstytutywne dla bytu osobowego.

•

Fenomenologiczno – aksjologiczny

(głównie Scheller i Ingarden). Scheller: osoba jest centrum aktów, doznań,

przeżyć, decyzji spostrzeżeń. Jego późniejsza myśl była już mało personalistyczna, a bardziej
panteistyczno-scjentystyczna. Ingarden: byt ludzki to całość psychofizyczna (osoba i podmiot). Podkreślił
twórczy wymiar działalności człowieka, pomijał wymiar społeczny.

•

Egzystencjalno – dialogiczny

(Jaspers i Marcel). Jaspers: punktem wyjścia w analizie człowieka jest istnienie

konkretnego „ja”. Tylko człowiek może mówić ja jestem – to odróżnia go od przedmiotów. Istota
człowieczeństwa tkwi w wolności. Osoba jest zarówno przedmiotem, jak i podmiotem wyboru.
Konsekwencją wolności jest możliwość komunikacji z innymi i przez to urzeczywistnianie swoich
możliwości i zdolności. Ale to ma granice w skończoności – człowiek chce ją przekroczyć i kieruje się ku
transcendencji. Marcel: człowiek jako byt w drodze – homo viator. Buduje siebie przez dialog z „ty”.
Otwarcie i skierowanie się ku drugiemu jest wpisane w naturę ludzką i stanowi wymóg ontologiczny bytu
ludzkiego. Otwarcie się na „ty” jest jedyną szansą „upełniania się” osoby, ale decyzja o tym jest
dobrowolna. Ostateczną dewizą człowieka ma być nie sum, a sursum – przekraczam siebie. Ostateczną
perspektywą tego rozwoju i „upełniania się” jest Absolut.

•

Ewolucyjno – kosmiczny

(Teilhard de Chardine). Człowiek to etap kształtowania się w najdoskonalszej

świadomości i najdoskonalszej osoby – Chrystusa. Człowiek to ogniwo rozwoju kosmosu, pomiędzy
światem materialnym a Bogiem.

3.

Personalizm tomistyczny (klasyczny)

Maritain, Krąpiec, Wojtyła – nawiązują do myślenia starożytnych greków i św.Tomasza, który

odwołuje się do boecjańskiej definicji osoby (rationalis naturae indiwidua substantia). Osoba jest najwyższym
bytem, charakteryzuje się samoistnością (własnym aktem istnienia), rozumnością, wolnością i indywidualnością.

Maritain (personalizm chrześcijański): odróżnia osobę od jednostki. O osobie decyduje duch, a o

jednostce czynnik materialny. Osoba to: pełna, indywidualna substancja natury rozumnej, kierująca swoimi czynami i
zachowująca swoją autonomię

. Istotne cechy osoby to: jedność, integralność, samoistność, chcenie, inteligencja, wolność,

posiadanie siebie

. Osoba jest centrum wolności, jest zwrócona ku rzeczom, wszechświatowi i Bogu, jest dialogiem

z inną osobą (dzięki inteligencji i uczuciom). Indywidualność jest tym, co „odłącza nas od wszystkich innych
ludzi” – przeakcentowana jest wina wszelkim nadużyciom społeczno-politycznym. Człowieka należy traktować
jako jedność jednostki i osoby.

Wojtyła oparł się na tomizmie, fenomenologii i mistycyzmie. Podobnie jak Krąpiec teorię

personalizmu osadził na doświadczeniu osobowym – pierwotnym dla człowieka doświadczeniem jest fakt
osobowego istnienia i działania. Dynamizm ludzki, ma dwa aspekty: czynny – działam, bierny – coś się dzieje
w człowieku. Oba wyznaczają w człowieku dwa poziomy: natury (doznaję) i osoby (działam). Osobę ujawnia
czyn. Dzięki niemu odkrywamy w człowieku aspekt poznawczy i wolitywny – człowiek poznaje prawdę o
przedmiotach poznania; prawdę o dobru, które może wybrać.

Podwójna transcendencja osoby: pozioma (przekraczanie siebie w kierunku zewnętrznego

przedmiotu) i pionowa (górowanie człowieka nad dynamizmem, uwolnienie się od przedmiotów chcenia, które
można wybrać lub odrzucić). Wybierając dobro poznane przez intelekt osoba wchodzi na drogę
samospełnienia – jest to zwykle dobro osobowe – wchodzi się wtedy w interpersonalną więź z innym bytem
osobowym.