34

REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007

FIZYKOTERAPIA

W

szelkie procesy fizyczne i chemiczne zachodzące w ustroju
żywym są – w większym lub mniejszym stopniu – zależne

od temperatury. Temperatura ma wpływ na metabolizm, transport,
wielkości potencjałów bioelektrycznych, szybkość reakcji che-
micznych i trwałość powstających w organizmie związków bio-
chemicznych. Ostatnie lata to rozwój medycyny fizykalnej, a co za
tym idzie wprowadzanie wielu nowych metod medycyny fizykal-
nej jako środków wspomagających podstawowe leczenie, w tym
stosowanie niskich temperatur. Wykorzystanie zimna w medy-
cynie to przede wszystkim kriochirurgia (wykorzystująca niskie
temperatury do niszczenia tkanek patologicznych i przednowo-
tworowych) oraz kriostymulacja pod postacią terapii miejscowej
i ogólnoustrojowej z zastosowaniem kriokomór, celem wywoła-
nia w organizmie fizjologicznych reakcji dla uzyskania określo-
nego efektu klinicznego. Odczyn będący reakcją ustroju na zim-
no wykazuje określoną specyfikę, wykorzystywaną praktycznie
w leczeniu zimnem. Reakcje te zachodzą w wyniku wyładowań
powstałych we włóknach współczulnych unerwiających naczynia
krwionośne. Wpływ niskich temperatur na układ krążenia związa-
ny jest z prawem Dastre-Morata, które brzmi: „bodźce termiczne
(zimno lub ciepło), działając na duże powierzchnie skóry, powo-
dują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń
klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mó-
zgu wykazują odczyn taki sam jak naczynia skóry”.

Temperatura tkanek może być obniżana dzięki wykorzystaniu

takich zjawisk fizycznych, jak konwekcja (przepływ zimnego po-
wietrza ponad skórą), odparowywanie oraz kondukcja (stosowa-
nie ciał stałych o temperaturze niższej od temperatury ciała).

W zależności od stosowanych parametrów zimno może powo-

dować zarówno niszczenie patologicznie zmienionych tkanek, jak
i pobudzenie procesów fizjologicznych (działanie przeciwbólowe,
przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne, zmniejszające krwawienie
i zapobiegające powstawaniu krwiaków pourazowych). W wyni-
ku stałego bądź powtarzającego się działania zimna na organizm
można wywołać korzystne zmiany, w tym trzy podstawowe ro-
dzaje adaptacji do zimna:
– hipotermiczną (zmniejszenie wytwarzania ciepła i obniżenie

temperatury wewnętrznej),

– izolacyjną (zwiększenie grubości tkanki podskórnej i rozwój

zdolności naczyń obwodowych do skurczu),

Zastosowanie niskich temperatur w medycynie nazywamy krioterapią. W rehabilitacji niskie temperatury stosowane są
jako krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa z wykorzystaniem kriokomór. Obserwowane wyniki terapeutyczne wskazu-
ją na pozytywne efekty tej metody fizjoterapeutycznej. Wprowadzanie niskich temperatur do programów leczniczych, wy-
wołujących w organizmie szereg odwracalnych reakcji i efektów fizjologicznych, powodujący ciąg przyczynowo-skutko-
wy, określamy mianem kriostymulacji.

Krioterapia w rehabilitacji

T

he use of low temperatures in medicine we called cryothe-
rapy. In rehabilitation low temperature we applied as local,

systemic and with utilization cryo chamber. Observed thera-
peutic results show onto positive effects on this physiothera-
peutic method. Introducing of low temperatures to heal pro-
grams to call in organism row of reversible reaction as well as
physiological effects of organism under of cold, causing drau-
ght – consecutive we define criostimulation.

Key words: cryotherapy, local cryotherapy, systemic cryo-

therapy, rehabilitation.

– metaboliczną (związaną z dłuższym utrzymywaniem się bru-

natnej tkanki tłuszczowej).
Powyższe reakcje mają charakter odruchów neurowegetatyw-

nych. Cenne jest również zmniejszanie obrzęków pourazowych
i zapalnych tkanek, nie obciążając tym samym układu krążenia.
Terapia ta obniża również napięcie mięśniowe poprzez zmniej-
szenie przewodnictwa nerwowego i zmniejszenie reaktywności
obwodowych zakończeń czuciowo-nerwowych, podwyższając
tym samym próg odczuwania bólu. Stąd temperatury kriogenicz-
ne wykazują szczególną skuteczność terapeutyczną, gdy są stoso-
wane przed jakimkolwiek postępowaniem ruchowym. Efekt ten
ma bardzo duże znaczenie w postępowaniu leczniczym, szcze-
gólnie w chorobach narządu ruchu.

Biologiczny wpływ, jaki wywiera zastosowane zimno, zależy

przede wszystkim od: różnicy temperatur między źródłem a or-
ganizmem; ilości ciepła i szybkości, z jaką zostaje odebrana orga-
nizmowi, oraz czasu ekspozycji.

Krioterapia miejscowa

Zabiegi krioterapeutyczne z użyciem niskich temperatur (poniżej
-100°C) dzieli się na miejscowe i ogólnoustrojowe. Celem zabiegów
miejscowych jest obniżenie temperatury skóry i tkanek głębiej poło-
żonych. Intensywność zabiegu zależy od użytej temperatury schła-
dzania, sposobu oziębiania i czasu jego trwania. W odróżnieniu od
krioterapii ogólnoustrojowej krioterapia miejscowa wpływa bezpo-
średnio na wybraną okolicę ciała pacjenta, ułatwiając prowadzenie
rehabilitacji danego odcinka zajętego procesem chorobowym.

W zależności od czasu trwania zabiegu krioterapii miejsco-

wej dzielimy je na:
a) zabiegi krótkotrwałe (od 30 sek. do kilku minut),
b) przerywane (aplikacje kilkuminutowe powtarzane po kilku-

minutowej przerwie),

c) długotrwałe.

Miejscowo zastosowane zimno hamuje powstawanie obrzęków,

zmniejsza wytwarzanie limfy i skłonność do krwawień. Wyróżnia-
my wiele metod miejscowych zabiegów z wykorzystaniem zimna,
gdzie głównym czynnikiem chłodzącym jest woda, lód lub ciekły
azot. Można również stosować tzw. krioterapię kompresyjną (pole-
ga ona na jednoczesnym stosowaniu czynnika termicznego wraz
z czynnikiem mechanicznym, np. masaż nadciśnieniowy).

Wskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych to

przede wszystkim stany zapalne tkanek miękkich, RZS, ZZSK, ura-
zy sportowe, obrzęki, stany po złamaniach kości, artropatia łusz-
czycowa, stany bólowe w przebiegu zmian zwyrodnieniowych,
dna moczanowa, nerwobóle, rwa kulszowa, stany wzmożonego
napięcia mięśni i zespoły bólowe kręgosłupa. Należy bezwzględ-
nie przyjąć, że głowa pacjenta powinna być wyłączona z inten-
sywnych zabiegów zimnoleczniczych (reakcje naczynioruchowe
są wyjątkowo słabe w skórze głowy). Warto wspomnieć również
o mechanizmie regulacji cieplnej, jakimi są tzw. fale Lewisa po-
legające na okresowym zwężaniu i rozszerzaniu się naczyń po-
wierzchownych, powodując podwyższenie ciśnienia skurczowego

35

REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007

FIZYKOTERAPIA

krwi, obciążając tym samym pracę serca, a zwiększając zapotrze-
bowanie na tlen.

Należy podkreślić, że zimno stanowi najsilniejszy środek prze-

ciwzapalny, jakim dysponuje współczesna medycyna fizykalna –
stąd zabiegi należy prowadzić w sposób rozważny z uwzględnie-
niem przeciwwskazań, do których należą m.in.: nadwrażliwość na
zimno (krioglobulinemia, hemoglobinuria), zespół Reynauda, ze-
spół Sudecka, zmiany skórne popromienne, zapalenia miedniczek
nerkowych, stany wyniszczenia, odmrożenia, zespoły ciasnoty prze-
działów powięziowych, zaburzenia mikrokrążenia i nowotwory.

Krioterapia ogólnoustrojowa

Krioterapia ogólnoustrojowa w odróżnieniu od krioterapii miej-
scowej ma na celu oziębienie całego ustroju ze wszystkimi następ-

stwami tego zjawiska. Obserwujemy szereg korzystnych zjawisk
fizjologicznych, takich jak: uśmierzenie bólu, zmniejszenie ak-
tywności procesu zapalnego, obniżenie napięcia mięśni szkiele-
towych, wtórnie wzrost siły mięśniowej, zmniejszenie obrzęków,
szybsze gojenie się urazów, efekt odpornościowy i hormonalny
oraz relaksację i poprawę nastroju, a także zmniejszenie proble-
mów z zasypianiem i snem. Obserwując reakcje organizmu pod-
danego niskiej temperaturze (poniżej -100°C) w komorze krioge-
nicznej (od -110°C do -160°C), możemy powtórzyć za Knightem
schemat współdziałania krioterapii z kinezyterapią (ryc. 2.)

Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej wykonuje się w krio-

komorze lub kriosaunie, zwanej inaczej kriokomorą z zalega-
niem zimna. Kriokomora to duże, zamknięte, sterowane kom-
puterowo urządzenie, wykorzystujące do schładzania powietrza

Zimno

Termoreceptory

Podwzgórze

Regulacja funkcji wegetatywnych

Regulacja funkcji hormonalnych

Ryc. 1. Mechanizm odpowiedzi na działanie zimna
stanowiącej element zachowania homeostazy cieplnej
organizmu ludzkiego

Krioterapia

Obniżenie progu czucia

Obniżenie napięcia mięśniowego (obniżenie bólu)

Przedłużona relaksacja

Poprawa zakresu ruchu

Kinezyterapia

Ryc. 2. Stosowanie krioterapii z kinezyterapią według
Knighta

Ryc. 3. Schemat postępowania w trakcie przygotowania
i wykonywania zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej
w kriokomorze

Konsultacja lekarska

Instruktaż odnośnie zachowania w komorze

Pomiar ciśnienia

Wejście do komory

Przedsionek 15-30 sek., temp. -60ºC

Komora 60-180 sek., temp. od -110ºC do -160ºC

Kriokineza → kinezyterapia

Sk

o

rz

ys

ta

j z

le

tn

ie

j p

ro

m

o

cj

i

Sk

orzyst

aj z letnie

j promocji

d

o

3

0

.0

9

.2

0

0

7

r

.

do 30.09.2007 r

.

36

REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007

FIZYKOTERAPIA

(od -110°C do -160°C) w jego wnętrzu ciekły azot. Kriosauna to
jednokomorowe pomieszczenie przeznaczone dla jednej osoby,
w której działaniu temperatury poniżej -100°C poddawane jest
całe ciało pacjenta, z wyjątkiem głowy. Krioterapię ogólnoustro-
jową stosujemy w Polsce od 1989 roku. Pierwsza komora krio-
geniczna została skonstruowana we Wrocławiu. Trzyminutowy
zabieg w kriokomorze powoduje spadek temperatury na tuło-
wiu o ok. 3°C, a na kończynach – o ok. 12°C. Natomiast tem-
peratura wnętrza ciała nie zmienia się. Zwiększeniu i utrwa-
leniu korzystnych efektów leczenia niskimi temperaturami po
każdym zabiegu krioterapii służą ćwiczenia ruchowe. Pacjen-
ci poddani są obowiązkowej kinezyterapii bezpośrednio po
zakończeniu zabiegu. Obejmuje ona ćwiczenia grupowe na
sali gimnastycznej o charakterze ogólnousprawniającym, jak
i ćwiczenia indywidualne: izometryczne, czynne w odciążeniu
i czynne z oporem. Działając przeciwbólowo i zwalniając prze-
wodnictwo nerwowo-mięśniowe, krioterapia ogólnoustrojowa
stwarza lepsze warunki do pracy mięśniowej, tym samym to-
rując możliwość szerszego zastosowania kinzyterapii i osiąga-
nia lepszych wyników szeroko pojętej rehabilitacji. Metodykę
wykonywania zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej w krio-
komorze przedstawia ryc. 3 (s. 35).

Kwalifikacja pacjentów do zabiegu krioterapii ogólnoustro-

jowej polega na dokładnym badaniu lekarskim z wywiadem
uwzględniającym wszelkie wskazania i przeciwwskazania do
leczenia zimnem. Wskazania obejmują: choroby narządu ruchu
o podłożu autoimmunologicznym (reumatoidalne zapalenie sta-
wów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa), choroby tka-
nek miękkich (myositis, fibromyositis, kolagenozy), choroby narzą-
du ruchu o podłożu metabolicznym (dna moczanowa), choroby
narządu ruchu na tle urazowym i przeciążeniowym, choroby
o podłożu psychicznym (nerwice i zespoły depresyjne), choro-
by układu nerwowego, zespoły korzeniowe, stwardnienie roz-
siane, niedowłady spastyczne oraz medycynę sportową i odno-
wę biologiczną.

Do przeciwwskazań zaliczamy: klaustrofobię, nietolerancję

zimna, krioglobulinemię, chorobę Raynauda, niedoczynność
tarczycy, ostre schorzenia dróg oddechowych, choroby ukła-
du sercowo-naczyniowego, zmiany skórne o charakterze rop-
no-zapalnym, neuropatie układu współczulnego i wychłodze-
nie organizmu.

Podsumowanie

Włączanie krioterapii do procesów terapeutycznych – kriosty-
mulacja – wywiera pozytywny wpływ na końcowy wynik lecze-
nia i wpływa na szeroko rozumianą jakość życia (Quality of life)
osób poddanych leczeniu. Wskazują na to poznane już kliniczne
efekty krioterapii. Należy również podkreślić, że poprzedzając ki-
nezyterapię zabiegiem krioterapeutycznym wyzwalającym czyn-
nik przeciwbólowy i relaksacyjny, uzyskujemy efekt pozwalający
na bardziej efektywną współpracę w relacji pacjent – terapeuta.
Duża skuteczność krioterapii – stosowanej w ramach komplek-
sowej rehabilitacji – powoduje znaczną poprawę sprawności pa-
cjentów i przy prawidłowym zastosowaniu, nie dając powikłań,
stanowi metodę uzupełniającą leczenie podstawowe. Zarówno
krioterapia miejscowa, jak i ogólnoustrojowa wymagają racjo-
nalnego stosowania, ze szczególnym uwzględnieniem wskazań
i przeciwwskazań, co pozwoli na osiągnięcie pożądanego celu
terapeutycznego.

‰

A

LEKSANDER

S

IEROŃ

, J

AROSŁAW

P

ASEK

, R

OMUALDA

M

UCHA

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej

i Ośrodek Diagnostyki i Terapii Laserowej w Bytomiu

Kierownik kliniki: prof. dr hab. med. Aleksander Sieroń

Piśmiennictwo u autorów i w „RwP+”
(www.rehabilitacja.elamed.pl)

Piśmiennictwo:

1. Birkner E., Sieroń A., Beck B., Jagodziński L., Rozmek E., Skrzep – Poloczek B., Stanek

A.: Zastosowanie temperatur kriogenicznych kriogenicznych medycynie. Wiad. Lek. 2003;
LVI 1 – 2: 53 – 56.

2. Cholewka A., Dzazga Z., Sieroń A.: Monitoring of whole body cryotherapy effects by

thermal imaging: preliminary report. Phys. Med. 2004; XXII; 2: 51 – 55.

3. Jagodziński L., Cieślar G., Stanek A., Puszer M., Bilska – Urban A., Wiśniowska B.,

Rozmek E., Skrzep – Poloczek B., Birkner E., Sieroń A.: Ocena zachowania się układu
wegetatywnego pod wpływem krioterapii ogólnoustrojowej na podstawie analizy
wybranych parametrów zmienności rytmu zatokowego. Baln. Pol. 2003; Tom XIV; 3 – 4:
45 – 51.

4. Knight K.L.: Cryotherapy in sport injury management. Human Kinetics, Champaign 1995.
5. Mika T.: Fizykoterapia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 1999.
6. Mraz M. i wsp: Zastosowanie krioterapii ogólnoustrojowej w rehabilitacji dzieci i

młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym. Acta Bio – Opt. Inform. Med. 2006;
1(12): 25 – 28.

7. Sieroń A., Cieślar G. i wsp.: Zastosowanie zimna w medycynie – kriochirurgia i krioterapia.

Podstawy teoretyczne, efekty biologiczne, zastosowania kliniczne. Bielsko – Biała 2003.

8. Sieroń A., Pastuszka A., Maniok B., Wiśniowska P., Jagodziński L., Ślusarczyk K., Cieślar

G., Stanek A.: Influence of low temperature on lymph formation and lymph flow ulavity in
mice. Thermotherapy Int. 2004; 14(4): 127 – 130.

9. Stanek A. i wsp.: Krioterapia w praktyce klinicznej. Rehabilitacja w Praktyce. 2006; 1: 27 –

32.

10. Stanek A., Cieślar G., Jagodziński L., Skrzep – Poloczek B., Rozmek E., Matyszkiewicz B.,

Rozmus – Kuczia I., Birkner E., Sieroń A.: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na
organizm pacjentów z ZZSK – podsumowanie badań własnych. Inż. Biom. 2006; 12(4): 277
– 280.

11. Straburzyński G., Straburzyńska - Lupa A.: Medycyna fizykalna. Wydawnictwo Lekarskie

PZWL. Warszawa 1997.

12. Śliwiński Z.: Płaza P., Halat B.: Ocena napięcia spastycznego u dzieci z porażeniem

mózgowym po zastosowaniu kriostymulacji miejscowej. Medycyna Manualna. 2000; 4 (1 –
2): 45 – 50.

13. Zagrobelny Z.: Lecznicze zastosowanie zimna., Acta Bio – Opt. Inform. Med. 1996; 2(2):

83 – 88.