„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

 

 

 

MINISTERSTWO EDUKACJI 

NARODOWEJ 

 
 
 

Jerzy Kozłowicz 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Wykonywanie obsługi i konserwacji układów automatyki 
przemysłowej 731[01].Z3.01 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Poradnik dla ucznia 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy 
Radom 2007 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

1 

Recenzenci: 
dr inż. Edward Tyburcy, 
prof. dr hab. inż. Krzysztof Pacholski 
 
 
 
Opracowanie redakcyjne: 
mgr inż. Jerzy Kozłowicz 
 
 
 
Konsultacja: 
mgr inż. Ryszard Dolata 
 
 
 

 
 
 
Poradnik  stanowi  obudowę  dydaktyczną  programu  jednostki  modułowej  731[01].Z3.01 
„Wykonywanie  obsługi  i  konserwacji  układów  automatyki  przemysłowej”,  zawartego 
w modułowym  programie  nauczania  dla  zawodu  mechanik  automatyki  przemysłowej 
i urządzeń precyzyjnych. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

2 

SPIS TREŚCI 

 
1. 

3 

2. 

5 

3. 

6 

4. 

Wprowadzenie  
Wymagania wstępne 

CC Cele kształcenia  

Materiał nauczania  

7 

4.1.  Montaż eksploatacja i konserwacja czujników pomiarowych 

i przetworników  

 

7 

 

4.1.1.  Materiał nauczania 

7 

 

4.1.2.  Pytania sprawdzające 

9 

 

4.1.3.  Ćwiczenia 

9 

 

4.1.4.  Sprawdzian postępów 

12 

4.2.  Obsługa i konserwacja rejestratorów 

13 

 

4.2.1.  Materiał nauczania 

13 

 

4.2.2.  Pytania sprawdzające 

13 

 

4.2.3.  Ćwiczenia 

14 

 

4.2.4.  Sprawdzian postępów 

14 

4.3.  Eksploatacja i obsługa urządzeń wytwarzających sprężone powietrze, oraz 

stacji olejowych 

 

15 

 

4.3.1.  Materiał nauczania 

15 

 

4.3.2.  Pytania sprawdzające 

17 

 

4.3.3.  Ćwiczenia 

17 

 

4.3.4.  Sprawdzian postępów 

18 

4.4.  Przegląd, konserwacja i obsługa silników elektrycznych 

19 

 

4.4.1.  Materiał nauczania 

19 

 

4.4.2.  Pytania sprawdzające 

22 

 

4.4.3.  Ćwiczenia 

23 

 

4.4.4.  Sprawdzian postępów 

24 

4.5.  Montaż i eksploatacja siłowników i zaworów 

25 

 

4.5.1.  Materiał nauczania 

25 

 

4.5.2.  Pytania sprawdzające 

30 

 

4.5.3.  Ćwiczenia 

30 

 

4.5.4.  Sprawdzian postępów 

31 

4.6.  Eksploatacja regulatorów 

32 

 

4.6.1.  Materiał nauczania 

32 

 

4.6.2.  Pytania sprawdzające 

38 

 

4.6.3.  Ćwiczenia 

39 

 

 

4.6.4.  Sprawdzian postępów 

40 

5.  Sprawdzian osiągnięć 

41 

6.  Literatura  

46 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

3 

1.  WPROWADZENIE 

 

Poradnik  będzie  Ci  pomocny  w  przyswajaniu  wiedzy  o  zasadach  konserwacji 

i eksploatacji układów automatyki przemysłowej. 

W poradniku zamieszczono: 

−

 

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć opanowane przed 
przystąpieniem do zajęć, 

−

 

cele kształcenia, wykaz umiejętności jakie ukształtujesz w czasie zajęć edukacyjnych, 

−

 

materiał  nauczania  –  czyli  zakres  wiadomości  dotyczący  metod  eksploatacji  urządzeń 
automatycznej regulacji, 

−

 

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś materiał nauczania, 

−

 

ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych, 

−

 

sprawdzian osiągnięć, 

−

 

wykaz literatury. 
Z  rozdziałem  Pytania  sprawdzające  możesz  zapoznać  się  przed  przystąpieniem  do 

rozdziału  Materiał  nauczania  –  poznając  przy  tej  okazji  wymagania  lub  po  zapoznaniu  się 
z rozdziałem  Materiał  nauczania,  aby  sprawdzić  stan  swojej  wiedzy,  która  będzie  Ci 
potrzebna do wykonywania ćwiczeń. 

Wykonując  ćwiczenia  zawarte  w  Poradniku  lub  zaproponowane  przez  nauczyciela 

poznasz zasady uruchamiania podstawowych urządzeń automatyki. 

Po  wykonaniu  ćwiczeń  sprawdź  poziom  swoich  postępów  rozwiązując  test  Sprawdzian 

postępów, zamieszczony po ćwiczeniach. W tym celu: 
– 

przeczytaj pytania i odpowiedz na nie, 

– 

odpowiedz wstawiając X w odpowiednie miejsce. 
Odpowiedź  NIE  wskazuje  na  luki  w  Twojej  wiedzy,  informuje  Cię  również  o  brakach 

w przyswajanej  przez  Ciebie  wiedzy.  Oznacza  to  powrót  do treści, które nie  są  dostatecznie 
opanowane. 

W rozdziale 5 tego poradnika jest zamieszczony Sprawdzian osiągnięć, zawiera on: 

– 

instrukcję, w której opisano tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu, 

– 

zestaw zadań testowych, 

– 

przykładową  kartę  odpowiedzi,  w  której,  w  przeznaczonych  miejscach  zaznacz 
odpowiedź  na  pytania.  Będzie  to  stanowić  dla  Ciebie  trening  przed  sprawdzianem 
zaplanowanym przez nauczyciela. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

4 

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Schemat układu jednostek modułowych 

 

731[01].Z3 

Eksploatacja układów automatyki 

przemysłowej  

i urządzeń precyzyjnych 

731[01].Z3.01 

Wykonywanie obsługi  

i konserwacji układów automatyki 

przemysłowej 

731[01].Z3.02  

Wykonywanie obsługi  

i konserwacji maszyn i urządzeń 

precyzyjnych 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

5 

2.  WYMAGANIA WSTĘPNE 

 

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

– 

korzystać z różnych źródeł informacji, 

– 

stosować jednostki układu SI, 

– 

określać przeznaczenie elementów i urządzeń automatyki przemysłowej, 

– 

określać budowę elementów i urządzeń automatyki przemysłowej, 

– 

posługiwać się narzędziami monterskimi, 

– 

czytać i interpretować schematy ideowe, 

– 

użytkować komputer, 

– 

współpracować w grupie, 

– 

stosować przepisy BHP podczas wykonywania zadań. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

6 

3.  CELE KSZTAŁCENIA 

 

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

−

 

uruchomić i dobrać czujniki pomiarowego pomiarów przemysłowych, 

−

 

ustalić 

zakresy 

pomiarowe 

oraz 

zerowania 

przetworników 

pneumatycznych 

i elektrycznych, 

−

 

uruchomić i obsłużyć rejestratory, 

−

 

połączyć przetworniki z regulatorami, 

−

 

ustalić parametry nastaw regulatorów, 

−

 

połączyć siłowniki z regulatorami, 

– 

wyregulować nastawy siłownika po wykonaniu połączenia z elementem nastawczym, 

– 

uruchomić wybrane typy regulacji z regulatorem ciągłym, 

– 

uruchomić układy regulacji dwu i trzystanowej, 

– 

uruchomić  układ  regulacji  z  regulatorem  cyfrowym  z  zastosowaniem  komputerowego 
konfigurowania nastaw, 

– 

dokonać wymiany uszczelnień w układach pomiarowych i regulacji ciśnienia, 

– 

dobrać elementy zabezpieczeń prądowych i napięciowych w układach automatyki, 

– 

przeprowadzić regenerację elementów zaworu, 

– 

uruchomić i przeprowadzić konserwację elementów pneumatycznej stacji zasilającej, 

– 

dokonać przeglądu technicznego silnika prądu stałego i przemiennego, 

– 

dokonać 

przeglądu 

technicznego 

i 

wymiany 

uszczelnienia 

w 

siłownikach 

pneumatycznych i hydraulicznych, 

−

 

zastosować  zasady  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  ochrony  przeciwpożarowej  oraz 
ochrony środowiska na stanowisku pracy. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

7 

4.  MATERIAŁ NAUCZANIA 

 

4.1.  Montaż eksploatacja i konserwacja czujników pomiarowych 

i przetworników 

 

4.1.1. Materiał nauczania 

 
Czujniki do pomiaru ciśnienia 

Przystępując  do  zamontowania  ciśnieniomierza  należy  sprawdzić,  czy  nie  został  on 

uszkodzony  podczas  transportu,  nie  ma  uszkodzeń  mechanicznych  (np.  zbitej  szyby), 
obudowa  nie  jest  zniekształcona.  Czujnik  należy  instalować  w  miejscach  widocznych 
i dostępnych, w położeniu określonym dla określonego rodzaju  manometru. Wszystkie prace 
monterskie wykonujemy z dużą ostrożnością i z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi, aby 
podczas  montażu  nie  uszkodzić  czujnika.  Dokonując  montażu  wykonujemy  wszystkie 
czynności  zgodnie  z  instrukcją  montażu  dostarczoną  wraz  z  czujnikiem  przez  producenta. 
Należy pamiętać, aby do instalacji z tlenem używać tylko ciśnieniomierzy z napisem na skali 
OXYGEN  lub  O

2

.  Należy  chronić  taki  manometr  przed  zatłuszczeniem  ze względu  na 

możliwość samozapłonu. 

Jeżeli  manometr  jest  narażony  na  drgania,  które  powodują  odchylenie  wskazówki 

większe  od 0,1  długości  działki  elementarnej  należy  montować  go  na  amortyzatorach  drgań 
lub  odizolować  od  źródła  drgań.  Gdy  mierzymy  ciśnienie  czynnika,  którego  temperatura 
przekracza +50

 o

C, konieczne jest stosowanie przed ciśnieniomierzem rurki syfonowej celem 

ochłodzenia medium. 

Po  zakończeniu  montażu  należy  sprawdzić  szczelność  połączeń  maksymalnym 

ciśnieniem  roboczym.  Należy  zwrócić  szczególną  uwagę,  czy  przy  wzroście  ciśnienia  (jak 
i przy  spadku)  ruch  wskazówki  jest  płynny  na  całej  długości  zakresu  pomiarowego. 
Dopuszczalne skoki nie powinny przekraczać połowy bezwzględnej wartości dopuszczalnego 
błędu wskazań. Podczas eksploatacji manometrów należy zwrócić uwagę, aby: 
– 

manometry nie były narażone na uszkodzenia mechaniczne, 

– 

temperatura w miejscu zainstalowania manometrów była zgodna z temperaturą określoną 
w instrukcji eksploatacji, 

– 

manometry  były  sprawdzane  w  przewidzianych  okresach  oraz  posiadały  aktualne 
świadectwo legalizacji, 

– 

szyby były czyste i nie popękane, 

– 

napięcia  zasilające  w  przypadku  stosowania  manometrów  elektrycznych  odpowiadały 
wartością przewidzianym przez producenta, 

– 

przewody elektryczne i zaciski były utrzymywane w należytym stanie technicznym. 

Manometry należy niezwłocznie wyłączyć z eksploatacji, jeżeli stwierdzimy: 

– 

brak ruchu wskazówki manometru, 

– 

wskazówka przesuwa się skokami, 

– 

wskazówka nie wraca do kreski zerowej, 

– 

błędy wskazań przekraczają dopuszczalną wartość. 

 

Czujniki do pomiaru przepływu 

Do  pomiaru  przepływu  możemy  stosować  kilka  rodzajów  przepływomierzy.  Wybór 

przepływomierza  zależy  od  następujących  czynników:  rodzaj  przepływającego  medium, 
temperatura  medium,  gęstość  medium  itp.  Eksploatację  przyrządów  do  pomiaru  przepływu 
omówimy  na  przykładzie  rotametru.  Rotametry  dostarczane  są  przez  producentów  w  stanie 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

8 

gotowości  do  montażu.  Przed  montażem  należy  usunąć  zabezpieczenia  chroniące  czujnik 
podczas transportu. Przed zamontowaniem w układzie należy sprawdzić rotametr poprzez: 
– 

ostrożne  przechylenie  celem  sprawdzenia,  czy  pływak  porusza  się  swobodnie  wzdłuż 
całej rury rotametrycznej, 

– 

ocenę, czy rura rotametryczna nie jest uszkodzona, 

– 

ocenę,  czy  materiał  uszczelek  rotametru  jest  odpowiedni  dla  danego  czynnika 
przepływającego przez układ pomiarowy. 

Montaż  rotametru  wykonujemy  zgodnie  z  zaleceniami  producenta,  niemniej  należy 

stosować się do poniższych wskazówek: 
– 

przepływ przez rotametr odbywa się zawsze z dołu do góry, 

– 

rotametr zainstalowany musi być idealnie w pionie (przyjmuje się, że odchyłka w pionie 
o 5

0

 może spowodować błąd pomiarowy nawet 10%), 

– 

pamiętać o zainstalowaniu uszczelek, 

– 

za  i  przed  rotametrem  należy  zainstalować  zawory  odcinające  umożliwiające  demontaż 
rotametru bez konieczności odcinania przepływu w instalacji, 

– 

rotametr nie może być narażony na drgania i naprężenia. 

Obsługa  rotametru  sprowadza  się  jedynie  do  rutynowego  sprawdzania  szczelności 

połączeń  oraz  sprawdzania  stanu  pływaka  i  rury  rotametrycznej.  W  przypadku  zauważenia 
nieszczelności  lub  uszkodzeń  rury  rotametrycznej  należy  elementy  te  wymienić.  Zazwyczaj 
czyszczenie  ogranicza  się  do  przepłukania  rotametru  roztworem  wody  i  detergentu.  Jeżeli 
jednak  nie  daję  to  pożądanego  efektu,  a  na  pływaku  i  rurze  znajduje  się  osad,  należy 
urządzenie zdemontować celem czyszczenia mechanicznego. 

 

Czujniki do pomiaru temperatury 

Sprawdzanie  termometrów  możemy  przeprowadzać  w  warunkach  przemysłowych 

i laboratoryjnych. Sprawdzanie termometru w warunkach przemysłowych  może odbywać się 
metodą  porównania  wskazań  termometru  badanego  i  termometru  uznanego  za  wzorcowy. 
Termometrem  wzorcowym  może  być  termometr  rozszerzalnościowy  np.  rtęciowy  lub 
termometr  oporowy.  W  celu  porównania  wskazań,  należy  termometry  (badany  i  wzorcowy) 
umieścić  obok  siebie  w  naczyniu  wypełnionym  cieczą  o  stałej  temperaturze.  Ciecz powinna 
być  przy  tym  cały  czas  mieszana  w  celu  uniknięcia  niejednakowego  rozkładu  temperatury. 
Odczyt może być dokonany dopiero po ustaleniu się wskazań obu termometrów. 

W warunkach laboratoryjnych dokonuje się sprawdzania termometrów przez odtworzenie 

zjawisk  przewidzianych  dla  danych

 

substancji,  jako  stałe  punkty  skal  termometrycznych. 

Takimi  punktami  są  np.  punkt  potrójny  wody  (+0,01

0

C),  czy  punkt  krzepnięcia  cynku 

(+419,58

0

C).  Należy  przy  tym  zapewnić  odpowiednie  warunki  pomiaru,  w  celu 

wyeliminowania  czynników  mogących  zakłóceniowo  wpłynąć  na  wynik.  Największą  rolę 
odgrywa czystość

 

użytego medium do odtworzenia punktu oraz ciśnienie otoczenia. 

Sprawdzanie  termometrów  optycznych  odbywa  się  przy  zastosowaniu  żarówki 

wzorcowej.  Żarówki  takie  są  stosowane  również  jako  źródło  promieniowania

 

odniesienia 

przy pomiarach z przetwornikami fotoelektrycznymi. 

Termometry należy instalować zgodnie z instrukcją dostarczoną przez producenta. Istotną 

rolę  odgrywa  też  rodzaj  i  budowa  termometru.  Należy  przede  wszystkim  zapewnić  dobrą 
wymianę  ciepła  między  ośrodkiem,  którego  temperatura  ma  być  mierzona  a  termometrem. 
Czujnik termometru należy umieścić w takim miejscu, aby przepływ ośrodka przyczyniał się 
do  polepszenia  wymiany  ciepła.  Dobre  wyniki  można  osiągnąć  umieszczając  czujnik 
w miejscu, gdzie występuje zawirowanie ośrodka.  

W  przypadku  pomiaru  temperatury  cieczy  za  pomocą  cieczowego  termometru 

rozszerzalnościowego, należy termometr zanurzyć w czasie pomiaru do wysokości poziomu 
cieczy termometrycznej. Należy zadbać, aby ciepło nie było zbyt intensywnie odprowadzane 
przez obudowę czujnika. W uzasadnionych przypadkach należy zastosować izolację cieplną. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

9 

Łącząc  czujniki  termoelektryczne  z  układem  pomiarowym  należy  zadbać  o  poprawną 
biegunowość połączeń. 
 
Przetworniki pomiarowe 

Eksploatacja  przetworników  pomiarowych  nie  różni  się  od  eksploatacji  czujników 

pomiarowych. Jako urządzenia pomiarowe podlegają tym samym zasadą eksploatacyjnym, co 
czujniki  pomiarowe.  Jednak  przetworniki  zaopatrywane  są  w  dodatkowe  informacje 
eksploatacyjne, które umieszczają producenci na tzw. tabliczkach znamionowych. Umieszcza 
się  tam  dane  dotyczące  zakresu  pomiarowego,  zakresu  sygnału wejściowego  i  wyjściowego, 
warunki  prawidłowej  pracy  (np.  zakres  temperatury,  w  jakiej  przetwornik  powinien 
pracować), na tabliczce jest też zamieszczany symbol kodowy przetwornika. Symbol kodowy 
zawiera informacje o przeznaczeniu i funkcji przetwornika. Przetworniki łączymy w układach 
zgodnie  z  dostarczonymi  przez  producenta  schematami  i  wskazówkami.  Wszelkie  naprawy 
należy  wykonywać  po  wymontowaniu  przetwornika  z  układu  pomiarowego.  Strojenie, 
pomiary  oraz  sprawdzanie  podstawowych  parametrów  przetworników  dokonujemy,  gdy 
przetwornik jest integralną częścią układu pomiarowego. 
 

4.1.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie  czynności  należy  wykonać  przed  zamontowaniem  manometru  w  układzie 

pomiarowym? 

2.  W jaki sposób oznacza się manometry używane w instalacjach z tlenem? 
3.  Na co należy zwrócić uwagę podczas montażu manometrów? 
4.  Kiedy manometr należy wyłączyć z eksploatacji? 
5.  W jaki sposób dokonujemy sprawdzenia rotametru przed jego montażem? 
6.  O czym należy pamiętać, aby prawidłowo zamontować rotametr? 
7.  W  jaki  sposób  sprawdzamy  poprawność  wskazań  termometrów  w  warunkach 

przemysłowych? 

8.  W  jaki  sposób  sprawdzamy  poprawność  wskazań  termometrów  w  warunkach 

laboratoryjnych? 

9.  Jakie warunki pracy termometru należy spełnić, aby jego wskazanie było prawidłowe? 
10.  Jakie informacje zawiera tabliczka znamionowa przetwornika? 
 

4.1.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Sprawdź poprawność wskazań manometrów. 
 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

– 

otworzyć pokrywę zbiorniczka i sprawdzić poziom oleju, 

– 

otworzyć pokrętłem zawór łączący zbiorniczek z układem, 

– 

przesunąć pokrętłem tłok w prawo w skrajne położenie, 

– 

zamknąć zawór zbiorniczka, 

– 

otworzyć zawory łączące cylinder z manometrem badanym i wzorcowym, 

– 

pokręcając  pokrętłem  zwiększyć  ciśnienie,  dodając  ciężarki  obciążające  manometr 
tłokowy, 

– 

wykonać pomiary dla ciśnień rosnących i malejących, a wyniki w pisać do tabeli, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

10

– 

obliczyć  błąd  względny  odniesiony  do  maksymalnego  zakresu  pomiarowego  i  ocenić 
klasę dokładności manometru badanego.  

 

Rys. do ćwiczenia 1. Schemat układu sprawdzającego poprawność wskazań 

manometru: 1) manometr badany, 2) praska obciążnikowo–
tłokowa, 3) manometr tłokowy wzorcowy, 4) zbiornik z olejem 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

manometr, 

– 

praska obciążnikowo–tłokowa z manometrem tłokowym wzorcowym. 

 

Tabela pomiarowa do ćwiczenia 1 

Wskazania manometru badanego Pb [kPa] 

Wzrost ciśnienia 

Spadek ciśnienia 

Wskazania 
manometru 
wzorcowego 

[kPa] 

P

WZ

 

Pb 

∆P = Pb–P

WZ

 

Pb 

∆P = Pb–P

WZ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Ćwiczenie 2 

Sprawdź działanie termometrów elektrycznych. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

11

 

 
Rys.  do  ćwiczenia  2  (schemat  połączenia  układu):  1)  termometr  oporowy  Ni  100,  2)  termometr 

oporowy  Pt  100,  3)  termoelement  (termopara)  Fe–Ko,  4)  termometr  wzorcowy,  5)  układ 
zasilania, 6), 7), 8) wskaźniki pomiarowe, 9) grzałka. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  załączyć napięcie zasilania wskaźników, 
2)  załączyć napięcie zasilania układu grzejnego i odczytać zmiany wskazań na wskaźnikach 

6,7,8, 

3)  wyniki pomiarów wpisać do tabeli odczytując wskazania termometrów elektrycznych co 

5°C na termometrze wzorcowym, 

4)  Obliczyć powstałe błędy korzystając z podanych zależności: 

Δ

Ni 

= T

Ni–

T

wx 

Δ

Pt

 = T

Pt

–T

wx 

Δ

Fe–Ko

= T

Fe–Ko

–T

wz

 

 

Tabela pomiarowa do ćwiczenia 2 

Lp. 

T

wz

 [°C]  T

Ni 

[°C] 

T

Pt

 [°C] 

T

Fe–Ko

[°C]  Δ

Ni

 [°C] 

Δ

Pt

 [°C] 

Δ

Fe–Ko

[°C] 

1. 

 

 

 

 

 

 

 

2. 

 

 

 

 

 

 

 

3. 

 

 

 

 

 

 

 

4. 

 

 

 

 

 

 

 

5. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

termometr oporowy Ni 100, 

−

 

termometr oporowy Pt 100, 

−

 

termoelement (termopara) Fe–Ko, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

12

−

 

termometr wzorcowy rtęciowy, 

−

 

puszka kompensacyjna, 

−

 

wskaźniki termometrów oporowych (ustroje pomiarowe logometryczne), 

−

 

wskaźnik termometru (miliwoltomierz), 

−

 

wentylator. 

 

4.1.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

sprawdzić poprawność wskazania manometru? 

 

 

2) 

wyjaśnić sposób montażu manometrów? 

 

 

3) 

określić warunki prawidłowej eksploatacji manometrów? 

 

 

4) 

sprawdzić rotametr przed montażem? 

 

 

5) 

wyjaśnić sposób montażu manometrów? 

 

 

6) 

sprawdzić 

poprawność 

wskazań 

termometru 

w warunkach 

przemysłowych i laboratoryjnych? 

 

 

7) 

wyjaśnić sposób montażu termometrów w układach pomiarowych? 

 

 

8) 

zinterpretować  informacje  umieszczone  na  tabliczce  znamionowej 
przetwornika pomiarowego? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

13

4.2.  Obsługa i konserwacja rejestratorów 

 

4.2.1. Materiał nauczania 

 

Przyrządy  rejestrujące  powstały  i  rozwinęły  się  w  wyniku  wzrastającego 

zapotrzebowania  na  gromadzenie  i  przechowywanie  wyników  pomiarów.  Do  rejestracji 
wyników pomiarów w przemyśle stosowane są obecnie metody cyfrowe i analogowe. 

Rejestratory, jako urządzenia rejestrujące są zaliczane do narzędzi precyzyjnych, które są 

wrażliwe  na  niewłaściwą  obsługę.  Podstawową  zasadą  ich  eksploatacji  powinno  być 
realizowanie zaleceń producenta, który określa, w jaki sposób najlepiej użytkować określony 
rodzaj  rejestratora.  Oprócz  szczegółowych  informacji  zawartych  w  instrukcjach,  podczas 
obsługi regulatorów należy przestrzegać kilku najważniejszych zasad. 

Elementami  rejestratora,  z  którymi  najczęściej  ma  do  czynienia  użytkownik  są 

mechanizmy  przesuwu  papieru.  Papier  zakładany  do  rejestratora  powinien  być  określonego 
rodzaju  oraz  jakości.  Podczas  zakładania  papieru  w  formie  taśmy  należy  sprawdzić,  czy 
perforacja  (dziurkowanie)  pasuje  do  występów  na  rolkach  rejestratora.  Zakładany  papier 
powinien  być  bez  zagnieceń, zabrudzeń, a przede wszystkim  nie powinien  być zawilgocony. 
Przy  zakładaniu  papieru  należy  sprawdzić,  czy  został  on  poprowadzony  prawidłową  drogą. 
Należy sprawdzić,  czy  został  nawinięty  równolegle  do  osi  rolki.  Należy  zwrócić  szczególną 
uwagę  na  sprzęgło  cierne,  między  silnikiem  przesuwu  papieru  a  rolką  nawijającą.  W  razie 
potrzeby  należy  je  wyregulować.  Jest  to  ważne,  gdyż  od  jego  ustawienia  zależy  naciąg 
papieru.  Jeżeli  papier  jest  naciągany  zbyt  mocno,  może  zostać  zerwany  lub  poprzerywany. 
Zbyt słaby naciąg papieru powoduje, że jest on nawijany na rolce ciągnącej zbyt luźno i przy 
końcu taśmy nie mieści się na niej. Wówczas rolka ciągnąca maże zostać zatrzymana i papier 
nie będzie nawijany. 

Stałej  obserwacji  wymagają  elementy  rejestrujące.  W  rejestratorach  z  opadającym 

pałąkiem  sprowadza  się  to  do  okresowej  wymiany  taśmy  barwiącej.  W  rejestratorach 
z „pisakiem”  jako  elementem  piszącym  należy  regularnie  wymieniać  (lub  uzupełniać) 
zbiornik  z  atramentem.  Czynność  tą  wykonujemy  odpowiednio  często,  w  zależności  od 
rodzaju  i  budowy układu piszącego rejestratora. Pisak powinien być przepłukiwany  np. przy 
okazji  wymiany  zbiornika  z  atramentem.  Jeżeli urządzenie  było  okresowo  wyłączone,  przed 
jego  ponownym  użyciem  należy  wymienić  atrament  a  całe  urządzenie  dokładnie  wypłukać. 
Wszystkie  elementy  i  mechanizmy  ruchome  takie  jak  przekładnie,  łożyska,  prowadnice 
należy  okresowo  smarować,  używając  do  tego  celu  olejów  i  smarów  przeznaczonych  do 
stosowania  w  mechanizmach  i  urządzeniach  precyzyjnych.  Należy  nakładać  odpowiednią 
warstwę smaru lub ilości oleju, gdyż ich nadmiar ściekając może dostać się do elementów, dla 
których nie jest to wskazane. Dodatkowo ściekający smar może zanieczyszczać papier. 

Osobnej  konserwacji  wymaga  potencjometr  pomiarowy.  Najważniejszymi  jego 

elementami  są  jego  styki  ślizgowe  i ścieżka,  po której  są  one  przesuwane.  Przy  czyszczeniu 
potencjometru  najlepiej  jest  oczyścić  go  z  kurzu  bardzo  miękkim  pędzelkiem,  a  następnie 
przemyć  czystym,  nieskażonym  spirytusem  etylowym  lub  czystą  benzyną.  Nie  należy 
do przemywania  potencjometrów  używać  płynów  pozostawiających  osad  np.  spirytusu 
skażonego.  Osad  pozostający  na  potencjometrze  zwiększa  rezystancję  przejścia  styku 
ślizgowego, co pogarsza jego pracę. 
 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie znasz metody rejestracji pomiarów? 
2.  Do jakiego typu urządzeń zaliczamy rejestratory? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

14

3.  Jakie są najważniejsze elementy rejestratora? 
4.  Dlaczego  jednym  z  podstawowych  warunków  prawidłowej  pracy  rejestratora  jest 

prawidłowy naciąg i ułożenie papieru? 

5.  Jakie czynności związane z obsługą wykonujemy wraz z wymianą atramentu? 
6.  Które z elementów rejestratora wymagają konserwacji i okresowych przeglądów? 
 

4.2.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dokonaj  wymiany  papieru  i  atramentu  w  rejestratorze,  oraz  sprawdź  stan  techniczny 

rejestratora. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  dobrać rolkę papieru (odpowiadającą parametrami do danego typu rejestratora), 
2)  sprawdzić  stan  papieru  –  czy  nie  jest  on  uszkodzony  mechanicznie,  zabrudzony,  bądź 

zawilgocony, 

3)  sprawdzić pojemnik z atramentem i uzupełnić atrament, 
4)  dokonać przeglądu elementów piszących rejestratora, 
5)  wymienić rolkę, 
6)  dokonać przeglądu mechanizmów rejestratora. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

rejestrator, 

– 

rolki papieru do rejestratora, 

– 

atrament, 

– 

środki czyszczące, 

– 

środki konserwujące, 

– 

narzędzia monterskie. 

 

4.2.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

zdefiniować rejestrator jako urządzenie? 

 

 

2) 

wyjaśnić zadania rejestratorów? 

 

 

3) 

wyjaśnić podać przyczyny złej pracy rejestratora? 

 

 

4) 

wymienić  przyczyny  złego  zapisu  wyniku  pomiaru  na  papierze 
przez rejestrator? 

 

 

5) 

określić,  jaki  wpływ  ma  zły  dobór  środków  konserwujących  na 
prawidłową pracę rejestratora? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

15

4.3.  Eksploatacja  i  obsługa  urządzeń  wytwarzających  sprężone 

powietrze, oraz stacji olejowych 

 

4.3.1. Materiał nauczania 

 

Urządzenia  wytwarzające  sprężone  powietrze  muszą  posiadać  opracowane  przepisy 

dotyczące  obsługi,  konserwacji  oraz  wszelkich  napraw.  Wszystkie  informacje  muszą  być 
dostępne dla obsługujących urządzenia. 

Instrukcje powinny zawierać: 

– 

opis urządzenia wraz ze schematem funkcjonalnym, 

– 

opis działania urządzenia, 

– 

opis aparatury urządzenia, 

– 

wskazówki dotyczące obsługi urządzenia i jego części składowych, 

– 

instrukcję konserwacji urządzenia, 

– 

przepisy dotyczące przeglądów i remontów, 

– 

sposób postępowania przy nieprawidłowej pracy urządzenia, 

– 

przepisy BHP. 
Każde  urządzenie  wytwarzające  sprężone  powietrze  powinno posiadać  dziennik  obsługi 

i konserwacji,  który  powinien  być  na  bieżąco  uzupełniany.  W  dzienniku  należy  wpisywać 
wszelkie  informacje  o  naprawach,  wymianie oleju, wymianach  części  itp.  Obsługa urządzeń 
przygotowujących  sprężone  powietrze  obejmuje  przeprowadzenie  oględzin  zewnętrznych, 
oraz wykonania bieżącej kontroli i konserwacji. Oględziny zewnętrzne należy przeprowadzać 
co najmniej raz dziennie, zarówno w czasie postoju i pracy sprężarki.  

W  czasie  postoju  należy  sprawdzić  poziom  oleju  zarówno  w  sprężarce,  jak  również 

w wyłączniku  olejowym  silnika,  naciąg  pasów  napędowych  między  silnikiem  a  sprężarką, 
położenie  wskaźnika  manometrów  stykowych  –  sprawdzić  czy  nie  przesunęły  się 
z właściwego miejsca.  

W  czasie  pracy  należy  sprawdzić  przede  wszystkim  stan  ciśnienia  w  pompie  olejowej, 

obieg  smarowania  sprężarki  (w  urządzeniach,  które  taki  obieg  posiadają),  wskazania 
manometrów  na  poszczególnych  stopniach  sprężania  sprężarki,  temperaturę  powietrza 
sprężanego.  Należy  sprawdzić  spust  skroplin  z  odwadniaczy  i  odolejaczy,  co  najmniej  raz 
dziennie  (najlepiej  przed  rozpoczęciem  pracy)  dokonać  spustu  nagromadzonych 
zanieczyszczeń. Należy pamiętać o okresowym sprawdzaniu i ewentualnej wymianie filtrów. 

Przed uruchomieniem sprężarki należy wykonać kilka czynności: 

– 

sprawdzić,  czy  dane  z  tabliczki  znamionowej  sprężarki  odpowiadają  rzeczywistym 
danym  instalacji  elektrycznej  (dopuszcza  się  wahania  napięcia  w  granicach  +/–10% 
w stosunku do wartości znamionowej), 

– 

sprawdzić, stan wtyczki przyłączeniowej oraz instalacji i zabezpieczeń instalacji, 

– 

zweryfikować  poziom  oleju  poprzez wziernik  i  ewentualnie uzupełnić  odkręcając  korek 
odpowietrzenia, 

– 

sprawdzić stan śrub (szczególnie tych w głowicy zespołu) i wszystkie dokręcić, 

– 

sprawdzić  stan  filtrów  –  filtry  wymieniamy  zgodnie  z  instrukcją  lub  warunkami 
otoczenia miejsca pracy sprężarki. 
Należy pamiętać o wykonywaniu wszystkich czynności z zachowaniem zasad BHP. 
 
Najczęściej występujące zakłócenia podczas pracy sprężarek, oraz sposoby ich usunięcia 

przedstawione są w tabeli (tabela 1). 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

16

Tabela 1.  Najczęściej  występujące  zakłócenia  podczas  pracy  sprężarek  oraz  sposoby  ich  usuwania  [instrukcja 

obsługi sprężarek]

 

ZAKŁÓCENIE 

PRZYCZYNA 

SPOSÓB USUNIĘCIA 

Straty powietrza z zaworu 
presostatu. 
 

Zawór zwrotny, który z powodu 
zużycia lub zabrudzenia na styku 
uszczelnienia nie wykonuje 
właściwie swej funkcji. 

Odkręcić głowicę zaworu 
zwrotnego, oczyścić gniazdo. 
Ponownie zamontować i starannie 
dokręcić. 

 

Kurek spustowy skroplin otwarty. 

Zamknąć kurek spustowy. 

 

Przewód rurowy nie jest 
prawidłowo zamocowany na 
presostacie. 

Zamocować właściwie wewnątrz 
presostatu przewód rurowy. 

Zmniejszenie wydajności, częste 
uruchomienia, niskie wartości 
ciśnienia. 

Zbyt duże zużycie. 

Zmniejszyć zapotrzebowanie na 
sprężone powietrze. 

 

Przecieki z łączników lub z 
przewodów rurowych. 

Wymienić uszczelnienia. 

 

Zatkanie się filtru na ssaniu. 

Oczyścić lub wymienić filtr na 
ssaniu. 

 

Ześlizgiwanie się pasa 
napędowego. 

Skontrolować napięcia pasów 

Silnik lub sprężarka nagrzewają 
się nadmiernie 

Utrudnione przewietrzanie 

Usunąć przeszkody, ulepszyć 
środowisko. 

 

Zatkanie się przelotu powietrza 

Zweryfikować i ewentualnie 
oczyścić filtr powietrza. 

 

Smarowanie niewystarczające 

Uzupełnić lub wymienić olej. 

Sprężarka po próbie startu 
zatrzymuje się przez zadziałanie 
protekcji termicznej z powodu 
przesilenia silnika. 

Uruchomienie z głowicą sprężarki 
załadowaną. 

Opróżnić głowicę sprężarki. 

 

Niska temperatura. 

Ulepszyć warunki środowiskowe. 

 

Napięcie niewystarczające. 

Skontrolować czy napięcie w sieci 
odpowiada temu podanemu na 
tabliczce. 

 

Niewystarczające lub błędne 
smarowanie. 

Zweryfikować poziom, uzupełnić  
i ewentualnie wymienić olej. 

 

Niesprawny elektrozawór. 

Wymienić. 

Anormalna obecność oleju 
w sieci. 

Zbyt duża ilość oleju wewnątrz 
zespołu. 

Zweryfikować poziom oleju. 

 
 

Zużycie się niektórych 
podzespołów. 

Wymienić uszkodzone lub zużyte 
podzespoły na nowe. 

Przecieki skroplin  
z kurka spustowego. 

Obecność brudu wewnątrz kurka. 

Doprowadzić kurek do czystości. 

Sprężarka pracująca wibruje, 
a silnik wydala nieregularny 
hałas. Jeśli się zatrzyma to nie 
uruchamia się ponownie, pomimo 
iż słychać hałas silnika. 

Silniki trójfazowe: 
– brak jednej fazy w systemie 
trójfazowym zasilania z powodu 
prawdopodobnego przepalenia się 
jednego bezpiecznika. 

Zweryfikować bezpieczniki, 
wewnątrz szafy elektrycznej 
ewentualnie wymienić uszkodzone 
bezpieczniki. 

 

Silniki jednofazowe: 
– uszkodzony skraplacz. 

Wymienić skraplacz. 

 
OBSŁUGA STACJI OLEJOWYCH 

Stację  olejową  zasilającą  układy  hydrauliczne  należy  umieścić  na  przygotowanym 

fundamencie  lub  innej  konstrukcji  i  umocować  zgodnie  z  zaleceniami.  Po  zamocowaniu 
należy  napełnić  stację  olejem,  który  spełnia  wymagania  układu  hydraulicznego.  Zbiornik 
należy  napełniać  tylko  przez  filtr  wlewowy,  a  po  napełnieniu  filtr  należy  oczyścić.  Zgodnie 
z zaleceniem producenta filtrów, należy je okresowo czyścić oraz wymieniać. Wymiana oleju 
powinna  następować  zgodnie  z  zaleceniami  stawianymi  przez warunki  pracy  układu  oraz 
producenta oleju. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

17

Najczęściej  występujące  zakłócenia  podczas  pracy  stacji  olejowych,  oraz  sposoby  ich 

usunięcia przedstawione są w tabeli 2. 

 

Tabela 2. Najczęściej występujące zakłócenia pracy stacji olejowych:

 

[instrukcja obsługi stacji olejowych] 

ZAKŁÓCENIE 

PRZYCZYNA 

SPOSÓB USUNIĘCIA 

Wycieki oleju na zewnątrz 
urządzenia 

Poluzowanie złączy lub 
uszkodzenie pierścienia 
uszczelniającego 

Dokręcić złącza lub rozmontować 
przeciekający węzeł i wymienić 
pierścień uszczelniający 

Silnik „buczy” a pompa nie podaje 
oleju 

Wadliwe połączenie zasilania do 
silnika 

Połączyć zgodnie ze schematem 
znajdującym się w puszce 
zaciskowej silnika 

Występuje zjawisko kowitacji 
(wahania ciśnienia) 

Zanieczyszczony filtr ssący 

Oczyścić filtr ssący 

 

Zapowietrzone przewody ssące 

Odpowietrzyć układ 

 

Za niski poziom oleju w zbiorniku 

Uzupełnić poziom oleju 
w zbiorniku 

Ciśnienie nastawiane zaworem 
przelewowym opada lub wzrasta 

Zatarcie zaworu przelewowego 

Zdemontować zawór i oczyścić 

 

Pęknięcie sprężyny lub 
rozregulowanie 

Wymienić sprężynę na nową, 
wyregulować ciśnienie na żądaną 
wartość 

Nagłe zatrzymanie się stacji 

Zanik napięcia w sieci 

Sprawdzić napięcie w sieci, 
sprawdzić silnik 

 

Zanieczyszczenie pompy 

Oczyścić pompę lub wymienić 
pompę na nową 

Wyciek oleju przez otwór boczny 
w kołnierzu wieszaka pompy 

Uszkodzenie uszczelki pompy lub 
wieszaka 

Wymienić uszczelki 

 

4.3.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Co powinna zawierać instrukcja obsługi sprężarki? 
2.  Jakie informacje należy wpisywać w dzienniku obsługi i konserwacji sprężarki? 
3.  Jakie czynności należy wykonać przed uruchomieniem sprężarki? 
4.  Jakie mogą być przyczyny nieprawidłowej pracy sprężarki? 
5.  Jakie czynności należy wykonać, aby przygotować stację olejową do prawidłowej pracy? 
6.  Jakie są przyczyny złej pracy stacji olejowych? 
 

4.3.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dokonaj przeglądu sprężarki przed jej uruchomieniem. Sprawdź i wymień filtry, sprawdź 

stan ciśnienia po włączeniu. Adnotacje o dokonanym przeglądzie zapisz w dzienniku obsługi 
sprężarki. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  sprawdzić dane na tabliczce znamionowej sprężarki, 
2)  sprawdzić stan instalacji elektrycznej, 
3)  sprawdzić, czy sprężarka nie posiada uszkodzeń mechanicznych, 
4)  sprawdzić stan filtrów, 
5)  wyczyścić filtry z zanieczyszczeń mechanicznych lub dokonać ich wymiany, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

18

6)  sprawdzić stan oleju, 
7)  sprawdzić stan połączeń gwintowanych (po dokręcać wszystkie śruby), 
8)  wykonać adnotację w dzienniku obsługi. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

sprężarka, 

– 

zestaw filtrów, 

– 

olejarka, 

– 

zestaw przyrządów do czyszczenia filtrów, 

– 

narzędzia monterskie, 

– 

dziennik obsługi. 

 

4.3.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

zinterpretować instrukcję obsługi sprężarki? 

 

 

2) 

zrobić adnotację w dzienniku obsługi sprężarki? 

 

 

3) 

wyjaśnić sposób przygotowania sprężarki do pracy? 

 

 

4) 

wymienić przyczyny złej pracy sprężarki? 

 

 

5) 

przygotować stację olejową do pracy w układzie hydraulicznym? 

 

 

6) 

wyjaśnić przyczyny zakłóceń pracy stacji olejowej? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

19

4.4.  Przegląd, konserwacja i obsługa silników elektrycznych 

 

4.4.1. Materiał nauczania 

 

Silniki  elektryczne  należy  eksploatować  we  właściwych  warunkach  środowiskowych, 

zasileniowych oraz obciążeniowych. Wilgotność powietrza, zapylenie, temperatura otoczenia 
będą  nazywane  warunkami  środowiskowymi  pracy  silników  elektrycznych.  Wywierają  one 
wpływ na jakość pracy silników elektrycznych. Szczególnie niekorzystne warunki pracy mają 
silniki podlegające działaniu wilgoci, pracujące w wysokiej temperaturze lub różnego rodzaju 
oparach  żrących.  Silniki  pracujące  na wolnym  powietrzu  podlegają  działaniu  wilgoci, 
temperatury oraz zanieczyszczeń powietrza. Warunki te są ściśle związane z porą roku czy też 
panującym  w  danej  strefie  klimatem.  Prawidłowa  praca  silnika  elektrycznego  jest  możliwa 
poprzez spełnienie warunków zasileniowych, na które składają się: 
– 

napięcie  znamionowe  silnika  elektrycznego  (jest  to  napięcie,  na  które  silnik  został 
zbudowany), 

– 

napięcie robocze (jest to napięcie, przy którym pracuje dany silnik). 
Wartość  napięcia  roboczego  zależy  od  wartości  napięcia  źródła  zasilającego 

pomniejszonego  o  wartość  spadku  napięcia,  mierząc  od  źródła  do  silnika.  Spadek  napięcia 
zależy od obciążenia, wobec czego wartość napięcia roboczego również zależy od obciążenia. 
Napięcie  robocze  silników  pracujących  bliżej  źródła  zasilającego  może  być  większe  od 
napięcia  znamionowego.  Silniki  elektryczne  mogą  pracować  przy  napięciu  mniejszym  do 
10% i do 5% większym od napięcia znamionowego. 

Kolejnym  warunkiem  prawidłowej  pracy  silników  elektrycznych  są  warunki 

obciążeniowe.  Najważniejszym  parametrem  jest  prąd  znamionowy,  na  który  urządzenie  jest 
zaprojektowane.  Silnik  przez  określony  czas  może  być  obciążony  prądem  większym  od 
znamionowego, a obciążenie takie  nazywa się przeciążeniem. Przeciążenie powoduje wzrost 
temperatury  części  urządzenia,  przez  które  przepływa prąd.  Z  tego powodu  przeciążenie  nie 
powinno trwać zbyt długo, aby temperatura nie przekroczyła dopuszczalnej wartości. Wzrost 
temperatury  jest  tym  szybszy,  im  większe  jest  przeciążenie.  Przeciążenia  mogą  powstać  na 
wskutek: 
– 

zbyt  częstych  rozruchów,  w  trakcie  których  silnik  pobiera  z  sieci  większą  moc, 
co powoduje przeciążenie  silnika, jak również  może spowodować przeciążenie urządzeń 
doprowadzających energię do silnika, 

– 

zbyt dużych obciążeń silnika napędowego, (np. podnoszenie zbyt dużego ładunku), 

– 

uszkodzenia silnika. 
Najgroźniejsze  są  przeciążenia  powodowane  uszkodzeniem  silnika,  w  razie  powstania 

takiego  przeciążenia  silnik  należy  wyłączyć.  Przeciążenie,  które  jest  skutkiem  częstych 
rozruchów oraz nadmiernych obciążeń są mniej groźne, gdyż znikają same lub po zauważeniu 
mogą  być  usunięte  i  nie  wymagają  zatrzymania  pracy  silnika.  Szczegółowy  sposób 
eksploatacji silnika elektrycznego określa indywidualna instrukcja, która powinna zawierać: 
– 

ogólny opis silnika, 

– 

obowiązki personelu obsługującego urządzenie, 

– 

sposób wykonania czynności łączeniowych, 

– 

sposób dozorowania pracy w czasie eksploatacji, 

– 

zakres i terminarz przeglądów i napraw. 
Dodatkowymi  materiałami  są szczegółowe  instrukcje  i  wytyczne dotyczące  eksploatacji 

silników dostarczane przez producentów. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

20

Pierwsze uruchomienie silnika 

Przed  uruchomieniem  należy  dokonać  oględzin  silnika.  Również  te  same  czynności 

wykonujemy po naprawach silników. Należy sprawdzić przewody zasilające oraz urządzenia 
zabezpieczające  i  zasilające,  ich  zamocowanie.  Po  wykonaniu  tych  czynności  dokonujemy 
sprawdzenia silnika. Polega ono na wykonaniu następujących czynności: 
– 

sprawdzeniu czy wał silnika obraca się lekko, czy łożyska są nasmarowane, 

– 

oględzinach czy nie ma uszkodzeń mechanicznych, 

– 

sprawdzeniu  przy  pomocy  miernika,  czy  nie  ma  zwarć,  zmierzeniu  rezystancji  izolacji 
silnika, 

– 

sprawdzeniu, czy silnik jest połączony zgodnie ze schematem, 

– 

sprawdzeniu urządzeń zabezpieczających (właściwy dobór bezpieczników). 
Po  wykonaniu  tych  czynności  możemy  przystąpić  do  uruchamiania  silnika.  Pierwsze 

uruchomienie  silnika  należy  dokonać  bez  obciążenia.  Podczas  uruchamiania  silnika  mogą 
wystąpić  zakłócenia.  Najczęściej  występujące  zakłócenia  podczas  pracy  silników 
elektrycznych, oraz sposoby ich usunięcia przedstawione są w tabelach 3 i 4. 
 

Tabela 3. Najczęściej występujące zakłócenia podczas pierwszego uruchamiania silnika i sposoby ich usunięcia

 

[instrukcja obsługi silników elektrycznych]

 

ZAKŁÓCENIE 

PRZYCZYNA 

SPOSÓB USUNIĘCIA 

Silnik nagrzewa się nadmiernie przy 
rozruchu z obciążeniem, następuje duże 
zwiększenie prędkości na ostatnim 
stopniu, przepalają się bezpieczniki. 

Silnik jest zbyt mały 
w stosunku do występujących 
warunków rozruchu. 

Należy wymienić silnik na 
większy. 

Silnik nagrzewa się nadmiernie lub 
wyłącza wyłącznik samoczynny. 

Silnik jest przeciążony. 

Zmniejszyć obciążenie silnika lub 
wymienić silnik na większy. 

Łożysko silnika nagrzewa się 
nadmiernie. 

Zbyt silnie naciągnięty pas 
przekładni pasowej lub źle 
ustawiony silnik 

Zluzować pas przekładni lub 
ustawić właściwie silnik. 

Silnik rusza ciężko, prędkość zmniejsza 
się gwałtownie przy obciążeniu. 

Silnik indukcyjny jest 
połączony w gwiazdę zamiast 
w trójkąt. 

Przełączyć silnik 

 

Za niskie napięcie zasilające. 

Zmierzyć spadek napięcia, w razie 
potrzeby wymienić przewody. 

 

 

Przełączyć zaczep na 
transformatorze. 

Silnik rusza w niewłaściwym kierunku.  Błędne przyłączenie. 

Skrzyżować przyłączenie 
przewodów zasilających na 
zaciskach silnika. 

Silnik indukcyjny klatkowy rusza 
dopiero w położeniu „trójkąt”. 

Uszkodzenie zestyków 
przełącznika. 

Usunąć uszkodzenie. 

 

Tabela 4. Zakłócenia pracy silników elektrycznych występujące podczas eksploatacji silników oraz sposoby ich 

usuwania [instrukcja obsługi silników elektrycznych] 

ZAKŁÓCENIE 

PRZYCZYNA 

SPOSÓB USUNIĘCIA 

Silnik nie rusza. 

Przerwa w zasilaniu. 

Sprawdzić przewody i zaciski 

 

Szczotki nie dolegają. 

Usunąć zakleszczenia lub 
wymienić zużyte szczotki. 

 

Przerwa w uzwojeniu 
magnesującym. 

Sprawdzić. 

 

Zbyt niskie napięcie zasilające. 

Zmierzyć przy pomocy miernika. 

 

Uszkodzenie rozrusznika lub 
przełącznika gwiazda– trójkąt 

Sprawdzić i usunąć uszkodzenie. 

 

Zatarte łożyska 

Rozmontować silnik i wymienić 
łożyska. 

Nierównomierny przebieg 
rozruchu. 

Przerwy w łączniku rozrusznika. 

Sprawdzić i naprawić rozrusznik. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

21

 

Zwarcie w tworniku. 

Sprawdzić i przezwoić twornik 

 

Zwarcie między działkami 
komutatora. 

Komutator doprowadzić do stanu 
pracy bez zakłóceniowej. 

Podczas pracy silnika występują 
drgania. 

Uszkodzone łożysko. 

Sprawdzić i wymienić łożysko. 

 

Źle ustawiony silnik. 

Poprawnie ustawić silnik. 

 

Źle wyważone sprzęgło. 

Wywarzyć sprzęgło łącznie 
z wirnikiem. 

 

Brak napięcia w jednej fazie 
(silniki trójfazowe). 

Sprawdzić napięcia 
w poszczególnych fazach. 

Silnik nadmiernie się nagrzewa.  

Zbyt duże obciążenie. 

Zmniejszyć obciążenie lub zmienić 
silnik. 

 

Zbyt duża częstość łączeń. 

Zastosować silnik pierścieniowy. 

 

Zbyt wysokie napięcie. 

Może być większe od 
znamionowego tylko do 5%. 

 

Zbyt niskie napięcie. 

Sprawdzić napięcie w sieci oraz 
spadek napięcia. 

 

Brak napięcia na jednej fazie. 

Sprawdzić napięcia. 

 

Niewłaściwe połączenie. 

Sprawdzić ze schematem. 

 

Utrudnione przewietrzanie. 

Usunąć przeszkody. 

 

Wirnik ociera się o stojan. 

Wymienić łożyska. 

 

Obce ciała w szczelinie 
powietrznej. 

Silnik rozebrać i ciała usunąć. 

 

Rodzaj pracy nie odpowiada 
rodzajowi pracy według tabliczki 
znamionowej. 

Wymienić silnik na odpowiedni. 

Silnik indukcyjny szybko nagrzewa 
się i szumi. 

Zwarcie między zwojami lub 
z korpusem. 

Sprawdzić i ewentualnie przezwoić 
stojan silnika 

Silnik indukcyjny rusza ciężko, 
prędkość gwałtownie zmniejsza się 
przy obciążeniu 

Obniżyło się napięcie zasilające. 

Zmierzyć napięcie, przełączyć 
zaczep transformatora. 

 

Zwarcie między zwojowe 
w stojanie. 

Przezwoić silnik. 

Silnik indukcyjny przy połączeniu 
w gwiazdę nie rusza. 

Zbyt duże obciążenie. 

Zmniejszyć obciążenie lub 
wymienić silnik. 

 

Zbyt niskie napięcie 

Sprawdzić napięcie 

Silnik prądu stałego ciężko rusza. 

Uzwojenie elektromagnesów 
niewłaściwie połączone. 

Sprawdzić połączenie na zaciskach. 

 

Uzwojenie ma zwarcie z korpusem.  Sprawdzić za pomocą miernika 

i usunąć. 

Silnik prądu stałego silnie iskrzy. 

Przeciążony silnik. 

Zmierzyć prąd, zmniejszyć 
odciążenie. 

 

Przesunięte szczotki. 

Sprawdzić i prawidłowo ustawić. 

 

Uszkodzony komutator. 

Usunąć uszkodzenie. 

 

Uszkodzone łożysko. 

Wymienić łożysko. 

Silnik szeregowy prądu stałego ma 
zbyt dużą prędkość. 

Zbyt małe obciążenie. 

Sprawdzić i powiększyć 
obciążenie. 

 

Niewłaściwie ustawione szczotki. 

Poprawnie ustawić szczotki. 

 

Zbyt wysokie napięcie. 

Sprawdzić i ograniczyć napięcie. 

 

Zwarcie między zwojowe 
w uzwojeniu magnesów. 

Zmienić uzwojenie. 

 

Obsługa silników elektrycznych 

W  silniku  elektrycznym  zużyciu  podlegają  łożyska,  pierścienie  i  komutatory.  Zużycie 

łożysk  stwierdza  się  podczas  okresowych  pomiarów  szczeliny  powietrznej  silnika. 
Dopuszczalna  nierówność  szczeliny  może  wynosić  kilka  dziesiątych  milimetra,  przy 
większych  różnicach  może  wystąpić  tarcie  wirnika  o  stojan.  Szybkie  zużycie  łożysk 
występuje  przy  zbyt  dużym  naciągu  pasów  lub  źle  wyważonych  sprzęgłach.  Iskrzenie 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

22

szczotek jest powodowane nierównością powierzchni komutatora, drganiami wału, zużytymi 
szczotkami  oraz  wystającymi  przekładkami.  Nierówny  komutator  należy  przetoczyć, 
a wystające  przekładki  spiłować  tak,  by  były  zagłębione  ok.  0,8mm.  Drobne  uszkodzenia 
powierzchni komutatora mogą być usunięte poprzez przeszlifowanie powierzchni komutatora. 
Brzegi działek komutatora powinny być stępione, by nie tworzyły ostrych krawędzi. Szczotki 
powinny poruszać się swobodnie w szczotkotrzymaczu, jednak luz powinien być nieznaczny. 
Rodzaj  szczotek  powinien  być  odpowiedni  dla  danego  silnika.  Wszystkie  szczotki  silnika 
muszą  być  dociskane  z  jednakową  siłą,  co  sprawdza  się  za  pomocą  dynamometru.  Silniki 
chłodzone  powietrzem  otoczenia  oczyszcza  się  z  kurzu  w  regularnych  odstępach  czasu, 
częstotliwość zabiegów zależy od warunków zanieczyszczenia otoczenia silnika. W pierwszej 
kolejności należy oczyszczać części metalowe będące pod napięciem oraz elementy izolujące 
części  będące  pod  napięciem.  Otwory  wentylacyjne  nie  mogą  być  zakryte.  Jeżeli 
stwierdzamy,  że  silnik  nadmiernie  się  nagrzewa,  to  należy  dokonać  pomiaru  jego 
temperatury. Pomiaru dokonujemy metodą oporową lub najprościej przy pomocy termometru. 
 
Zabezpieczenia silników 

Do  ochrony  silników  napędowych  i  obwodów  elektrycznych  łączących  je  z  silnikami 

służą wyłączniki. Wyłączniki muszą spełniają następujące zadania: 
– 

wyłączać samoczynnie, ze zwłoką przy przeciążeniu spowodowanym zakłóceniem, 

– 

wyłączać bezzwłocznie, 

– 

uniemożliwiać samo włączenie się chronionego silnika. 
Wyłączniki są wykonywane z komorami do gaszenia łuku, z mechanizmem zamkowym. 

Zamek  utrzymuje  wyłącznik  w  położeniu  zamkniętym  bez  udziału  siły  zewnętrznej 
i umożliwia  samoczynne  wyłączenie  pod wpływem urządzeń  wyzwalających,  zwalniających 
zapadkę  zamka,  co  z  kolei  powoduje  wyłączenie  dzięki  napiętej  sprężynie.  Do  urządzeń 
wyzwalających  zalicza  się  wyzwalacze,  które  działają  pod  wpływem  zmiany  wartości  prądu 
i napięcia lub pod wpływem impulsu zewnętrznego. Wyzwalacze termobimetaliczne służą do 
zabezpieczania  silników  od  przeciążeń  za  pomocą  paska  sprasowanego  z  dwóch  metali, 
o różnych  współczynnikach  rozszerzalności  cieplnej.  Po  nagrzaniu,  które  jest  zależne 
od wartości  przepływającego  prądu,  pasek  bimetaliczny  wygina  się  w  stronę  metalu 
o mniejszej  rozszerzalności  i  przy  dostatecznie  dużym  wygięciu  zwalnia  zapadkę  zamka. 
Wyzwalacze elektromagnetyczne tworzą zabezpieczenie zwarciowe działające bezzwłocznie. 
Po  powstaniu  zwarcia,  zwora  elektromagnesu  poprzez  przyciągnięcie  zapadki,  powoduje  jej 
zwolnienie. 
 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Co określamy warunkami środowiskowymi pracy silników elektrycznych? 
2.  Jakie napięcie nazywamy napięciem znamionowym? 
3.  Jakie napięcie nazywamy napięciem roboczym? 
4.  Co może spowodować powstanie przeciążenia? 
5.  Co powinna zawierać instrukcja eksploatacji silnika? 
6.  Jakie czynności należy wykonać przed pierwszym uruchomieniem silnika elektrycznego? 
7.  Jakie mogą być zakłócenia pracy silnika elektrycznego i jakie są przyczyny powstawania 

tych zakłóceń? 

8.  Jakie elementy najczęściej ulegają zużyciu podczas eksploatacji silnika? 
9.  Czy warunki środowiskowe, w jakich pracuje silnik mają wpływ na jego eksploatację? 
10.  Jakie zadania mają spełniać wyłączniki? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

23

4.4.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dokonaj  przeglądu  silnika  elektrycznego.  Sprawdź  jego  napięcie  zasilające,  porównaj 

je z napięciem znamionowym. Sprawdź łożysko oraz dokonaj ogólnych oględzin silnika. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  na tabliczce znamionowej odczytać podane przez producenta napięcie znamionowe, 
2)  zmierzyć napięcie zasilające na zaciskach silnika (porównać z napięciem znamionowym), 
3)  sprawdzić stan łożyska – czy jest odpowiednio zamocowane i nie jest uszkodzone, 
4)  sprawdzić czy wał silnika obraca się lekko, 
5)  sprawdzić stan przewodów zasilających (sprawdzić czy się nie zwierają), 
6)  sprawdzić urządzenia zasilające. 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

silnik elektryczny, 

– 

miernik uniwersalny, 

– 

przyrządy pomiarowe, 

– 

narzędzia monterskie. 

 
Ćwiczenie 2 

Silnik  elektryczny  po  włączeniu  nie  rusza.  Określ  przyczynę  takiego  stanu  oraz  usuń

 

zakłócenie. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia  
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:  

1)  przeanalizować przyczyny, które powodują wyżej wymienione zakłócenie. 
2)  dokonać  sprawdzenia  kolejnych  objawów,  które  mogą  powodować  zakłócenie  pracy 

silnika elektrycznego, 

3)  kolejno eliminować i usuwać przyczyny złej pracy silnika. 

 
Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

silnik elektryczny, 

– 

miernik uniwersalny, 

– 

przyrządy pomiarowe, 

– 

narzędzia monterskie, 

– 

ściągacz do łożysk. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

24

4.4.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

określić warunki środowiskowe pracy silnika elektrycznego? 

 

 

2) 

zdefiniować napięcie znamionowe i zasilające? 

 

 

3) 

wyjaśnić przyczyny powstawania przeciążenia? 

 

 

4) 

zinterpretować  informacje  zawarte  w  instrukcji  obsługi  silnika 
elektrycznego? 

 

 

5) 

wyjaśnić zakłócenia pracy silników elektrycznych? 

 

 

6) 

wymienić zadania jakie spełniają wyłączniki? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

25

4.5.  Montaż i eksploatacja siłowników i zaworów 

 

4.5.1. Materiał nauczania 

 

Wszystkie  eksploatowane  siłowniki  muszą  posiadać  opracowane  przepisy  dotyczące 

obsługi, konserwacji oraz napraw. Przepisy te powinny być dostosowane do typu urządzenia. 
Wszystkie te informacje muszą być dostępne dla obsługujących urządzenia. 
 
Ogólne wskazówki dotyczące montażu siłowników elektrycznych 

Stosowanie  się  do  wymienionych  niżej  zaleceń  jest  bardzo  ważne  ze  względu  między 

innymi na bezpieczeństwo obsługujących: 
– 

nie  należy  włączać  zasilania  dopóki  nie  zostaną  zakończone  wszystkie  czynności 
związane z przekazaniem urządzenia do eksploatacji, 

– 

nie wolno załączać zasilania dopóki siłownik nie jest przymocowany do zaworu, 

– 

podczas  pracy  siłownika  należy  zwrócić  szczególną  uwagę  na  to  aby  wykonywane 
czynności były zgodne z przepisami BHP, 

– 

siłownik  należy  mocować  do  zaworu  zgodnie  z  dokumentacją  techniczną  dostarczoną 
przez producenta –nie wolno instalować siłownika pod zaworem, 

– 

należy pozostawić wolną przestrzeń dla swobodnego montażu instalacji elektrycznej, 

– 

montaż  mechaniczny  do  zaworu  należy  zakończyć  przed  podłączeniem  instalacji 
elektrycznej  –  zapobiegnie  to  uszkodzeniom,  które  mogą  być  spowodowane 
niezadziałaniem obciążeniowych wyłączników krańcowych, 

– 

montować  siłownik  zgodnie  z  zaleceniami  producenta  odnośnie  warunków  otoczenia, 
bez właściwej  ochrony  może  nastąpić  uszkodzenie  elementów  konstrukcyjnych 
siłownika, 

– 

przed  przystąpieniem  do  montażu  lub  konserwacji  należy odłączyć  przewody  zasilające 
i upewnić się, że siłownik jest całkowicie odłączony od zasilania, 

– 

nie wolno demontować wyposażenia dodatkowego, gdy siłownik jest zasilany, 

– 

przed  zamontowaniem  siłownika  należy  dokonać  rozruchu  próbnego,  aby  sprawdzić 
położenie siłownika. 

 
Montaż i eksploatacja siłowników pneumatycznych 

Montaż,  uruchomienie  i  eksploatacja  siłownika  mogą  być  dokonywane  tylko 

przez specjalistów,  czyli  osoby,  które  posiadają  zawodowe  wykształcenie,  wiedzę 
i doświadczenie  i potrafią rozpoznać  i ocenić potencjalne zagrożenia.  W wypadku powstania 
zagrożeń  spowodowanych  działaniem  przepływającego  medium,  ciśnienia  roboczego  lub 
ruchomych elementów należy podjąć odpowiednie działania. Urządzenie może być stosowane 
jedynie  przy  takim  ciśnieniu  roboczym  i  temperaturach,  których  wartości  odpowiadają 
ustalonym parametrom podczas doboru. Należy pamiętać o zachowaniu warunków transportu 
i składowania. 

Przed montażem należy przygotować wszystkie elementy, części muszą zostać dokładnie 

oczyszczone  i  ułożone  na  czystym  podłożu.  Należy  uwzględnić,  że  elementy  z tworzyw 
sztucznych zazwyczaj są  bardzo delikatne, uszkodzeniu  nie  może ulec zwłaszcza  membrana. 
Przed  rozpoczęciem  montażu  należy  skontrolować,  czy  wszystkie  elementy  nadają  się  do 
ponownego wykorzystania, gwinty trzeba nasmarować. 

Montaż  siłownika  pneumatycznego  opisany  będzie  na  przykładzie  pneumatycznego 

siłownika  obrotowego,  którego  przekrój  oraz  tabelę  z  wykazem  elementów  składowych 
siłownika przedstawiono na rysunkach 1 i 2. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

26

 

 

Rys. 1.  Budowa pneumatycznego siłownika obrotowego [katalog PFEIFFER] 

 

 

Rys. 2.  Wykaz elementów, z których zbudowany jest pneumatyczny siłownik obrotowy [katalog PFEIFFER] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

27

Montaż siłownika przeprowadzamy według instrukcji 

Umieszczamy uszczelnienia (21) i tulejki z glycoduru (18) w korpusie (1) i pokrywie (2) 

łożyska. Tuleje z glycoduru wciskamy w korpus siłownika (3). Korpus łożyska (1) i korpus 
siłownika (3) skręcamy ze sobą i sklejamy (np. za pomocą kleju Loctite). Tuleję z glycoduru 
(19)  wciskamy  w  trzpień  siłownika  (10).  Tak  przygotowany  trzpień  siłownika  (10) 
umieszczamy  w  korpusie  siłownika  (3)  i  sprawdzamy działanie  łożyskowania.  Zmontowany 
wstępnie  przegub  (15)  łączymy  z  trzpieniem  siłownika  (10)  za  pomocą  sworznia  łączącego 
(12)  i pierścieni  zabezpieczających  (32).  Następnie  umieszczamy  wałek  dźwigni  (8) 
w korpusie  łożyska (1), łączymy go również za pomocą sworznia  łączącego (12) i pierścieni 
zabezpieczających  (32)  ze  zmontowanym  wstępnie  przegubem  (16).  Talerz  sprężyny  (6) 
wkręcamy do oporu na trzpień talerza (7). Umieszczamy podkładkę  łożyska (20) w korpusie 
siłownika  (3).  Zmontowany  wstępnie  trzpień  talerza  (7  i  6)  również  jest  umieszczany 
w korpusie  siłownika.  Teraz  można  wkręcić  śrubę  (29)  w  talerz  sprężyny.  Następnie 
nakładamy  sprężynę  (11)  na  talerz  sprężyny.  Wolne  gwintowane  zakończenie  trzpienia 
siłownika  (10)  obwijamy  taśmą  teflonową  w  celu  uszczelnienia.  W  dalszej  kolejności 
przykręcamy talerz membrany (5). Nakładamy membranę krążkową (14) na talerz membrany 
(5)  i  pomagając  sobie  przyrządem  o  kształcie  łyżki  wciskamy  ją  ostrożnie  w  szczelinę 
korpusu.  Podkładkę  łożyska  (9)  nakładamy  na  membranę  i  mocujemy  nakrętką  (31). 
Ewentualne  nie  wyważenie,  które  może  pojawić  się  w  trakcie  montażu  trzpienia  siłownika 
(10),  talerza  membrany  (5),  membrany  krążkowej  (14)  itd.  należy  zniwelować  poprzez 
centrowanie.  Przykręcamy  trzpień  centrujący  (13)  do  pokrywy  (4).  Tak  przygotowaną 
pokrywę  (4)  nakładamy  ostrożnie  na  korpus  siłownika  (3),  przy  czym  trzpień  centrujący 
należy  wsunąć  w  wałek  siłownika  (10).  Następnie  wyrównujemy  pokrywę  za  pomocą  śrub 
(23)  i  nakrętek  (24).  Potem  równomiernie  dokręcamy  śruby  na  przemian.  Powierzchnię 
uszczelniającą  między  korpusem  łożyska  (1),  a  pokrywą  łożyska  (2)  smarujemy  jednym 
z dostępnych  na  rynku  uszczelnień  w  płynie  (np.:  Curil).  Nakładamy  pokrywę  łożyska  (2) 
i wyrównujemy  ją  karbowanymi  kołkami  pasującymi  (22).  Następnie  równomiernie 
dokręcamy  śruby  (30)  na  przemian.  W  następnej  kolejności  można  dokonać  wstępnego 
naprężenia  sprężyn,  aby  uzyskać  wymagany  zakres  nastawy.  Używając  odpowiedniego 
przyrządu ustawiamy na trzpieniu talerza (7) zakres napięcia sprężyny: 
– 

obrót w lewo, większy zakres napięcia sprężyny, 

– 

obrót w prawo, mniejszy zakres napięcia sprężyny. 
Tabliczkę znamionową (28) mocujemy na siłowniku za pomocą śrub (27) w taki sposób, 

aby  wpusty,  które  służą  wstępnego  naprężenia sprężyny,  były  zakryte. W  celu  uszczelnienia 
smarujemy miejsce pod tabliczką silikonem. 

Wkręcamy  śruby  (25)  wraz  z  nakrętkami  (26)  i  podkładką  sprężystą  (33)  w  korpus 

łożyska. Teraz możemy określić dokładnie zakres nastaw. Po zamontowaniu zaworu zalecana 
jest ponowna regulacja zakresu nastaw.  

Warunki eksploatacyjne siłowników pneumatycznych (te same warunki dotyczą również 

eksploatacji siłowników hydraulicznych): 
– 

siłowniki  mogą  być  eksploatowane  tylko  w  układach,  w  których  ciśnienie  odpowiada 
ciśnieniu roboczemu siłownika, 

– 

należy  zagwarantować,  że  siłownik  będzie  pracował  tylko  w  dopuszczalnym  zakresie 
parametrów, 

– 

eksploatacja  siłownika  poza  dopuszczalnym  zakresem  temperatur  może  doprowadzić 
do przeciążenia i uszkodzenia uszczelnień oraz łożysk, 

– 

przekroczenie  maksymalnego  dopuszczalnego  ciśnienia  roboczego  może  spowodować 
uszkodzenie wewnętrznych elementów konstrukcyjnych oraz korpusu, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

28

– 

eksploatacja  siłownika  w  szczególnie  agresywnym  otoczeniu  bez  właściwej  ochrony 
może  doprowadzić  do  uszkodzenia  wewnętrznych  i  zewnętrznych  elementów 
konstrukcyjnych, 

– 

przed  przystąpieniem  do  prac  montażowych  lub  konserwacyjnych  należy  odłączyć 
przewody zasilające i upewnić się, że siłownik jest pozbawiany ciśnienia, 

– 

nie demontować wyposażenia dodatkowego, gdy siłownik jest zasilany ciśnieniem, 

– 

przed  zamontowaniem  siłownika  należy  dokonać  rozruchu  próbnego,  aby  sprawdzić 
położenia siłownika, 

– 

jeżeli  siłownik  ma  pracować  jako  element  systemu,  jako  element  zabezpieczający 
lub w układzie  przełączającym,  należy  zagwarantować  przestrzeganie  wszystkich  norm 
i przepisów BHP. 

 
Montaż i eksploatacja zaworów 

Zawory  są  przeznaczone  do  regulacji przepływu  czynnika  roboczego.  Zawory  posiadają 

trwałe  oznaczenia,  zgodne  z  wymaganiami  norm.  Oznakowanie  ułatwia  identyfikację 
techniczną i zawiera: 
– 

średnicę nominalną DN (mm), 

– 

ciśnienie nominalne PN (bar), 

– 

oznaczenie materiału, z którego wykonany jest kadłub i pokrywa, 

– 

strzałkę oznaczającą kierunek przepływu medium, 

– 

znak producenta wyrobu. 
Niedopuszczalne  jest  eksploatowanie  zaworów  w  warunkach  przekraczających 

maksymalne  parametry  jak  i  użycie  zaworu  do  czynników,  dla  których  zawór  nie  jest 
przeznaczony  (dane  zawarte  są  w  Karcie  Katalogowej  Wyrobu).  Podczas  montażu 
i eksploatacji  uwzględnić  należy  lokalne  wymagania  i  stosowane  przepisy  użytkownika 
wyrobów armatury  i  instalacji przemysłowej. Pamiętać należy, że  lekceważenie powyższych 
ostrzeżeń  może  być przyczyną zagrożenia  środowiska, zdrowia personelu czy też uszkodzeń 
instalacji przemysłowej. 

Personel  skierowany  do  prac  montażowych,  konserwacyjnych  i  eksploatacyjnych 

powinien  posiadać  kwalifikacje  do  wykonywania  tych  prac.  W  przypadku,  gdy  wymóg  ten 
nie jest zapewniony niezbędne jest przeszkolenie i sprawdzenie przez wyznaczony nadzór czy 
instrukcje  są  dla  personelu  znane  i  zrozumiałe.  W  przypadku  zastosowania  na  zaworze 
napędów mechanicznych należy przestrzegać Instrukcji eksploatacji napędów. Jeżeli podczas 
pracy,  gorące  lub  zimne  części  zaworu  mogą  spowodować  zagrożenie,  muszą  być 
zabezpieczone przed dotknięciem (np. pokrętło, części kadłuba lub pokrywy). Zawory należy 
zabezpieczyć  przed  działaniem  sił  zewnętrznych  i  zniszczeniem  powłoki  malarskiej. 
Niedopuszczalne  jest  mocowanie  urządzeń  dźwigowych  za  otwory  przyłączeniowe.  Zawory 
należy  przechowywać  w  pomieszczeniach  wolnych  od zanieczyszczeń  i  zabezpieczonych 
przed  wpływami  atmosferycznymi.  Podczas  montażu  zaworów  należy  przestrzegać 
następujących zasad: 
– 

przed  montażem  należy  ocenić  czy  zawory  nie  zostały  uszkodzone  w  czasie  transportu 
lub przechowywania, 

– 

należy  upewnić  się,  że  zastosowane  zawory  są  właściwe  dla  eksploatacyjnych 
parametrów i mediów w danej instalacji, 

– 

zdjąć zaślepki jeżeli zawory są w nie wyposażone, 

– 

podczas  prac  spawalniczych  należy  zabezpieczyć  zawory  przed  odpryskami,  a  użyte 
tworzywa przed nadmierną temperaturą,  

– 

połączenia  śrubowe  na  rurociągu  nie  mogą  wprowadzać  dodatkowych  naprężeń 
wytrzymałościowych  wynikających  z  nadmiernego  ich  dokręcania,  a  rodzaj  materiałów 
części łącznych musi być dostosowany do parametrów roboczych instalacji, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

29

– 

rurociąg,  do  którego  montuje  się  zawory  należy  tak  ułożyć  i  zamontować,  by  kadłub 
zaworu nie przenosił momentów gnących oraz nie był rozciągany, 

– 

podczas malowania rurociągu należy chronić trzpień zaworu, 

– 

należy zwracać uwagę na kierunek przepływu czynnika, zaznaczony strzałką na kadłubie, 

– 

przed  uruchomieniem  instalacji,  a  w  szczególności  po  przeprowadzonych  naprawach 
należy  przepłukać  system  przewodów  przy  całkowicie  otwartym  zaworze,  aby  usunąć 
szkodliwe dla powierzchni uszczelniających ciała stałe lub odpryski ze spawania. 
Podczas obsługi należy przestrzegać następujących zasad: 

– 

proces  uruchomienia  –  włączenia  do  ruchu  należy  prowadzić  w  sposób  eliminujący 
występowanie nagłych zmian temperatury i ciśnienia, 

– 

zawór  jest  zamykany  poprzez  obrót  zgodny  z  kierunkiem  zaznaczonym  na  korpusie 
zaworu, 

– 

otwarcie następuje przy obrocie w przeciwnym kierunku, 

– 

działanie  zamontowanych  zaworów  można  sprawdzić  poprzez  wielokrotne  otwieranie 
i zamykanie, 

– 

dla  zapewnienia  bezpiecznej  eksploatacji  każdy  zawór,  a  szczególnie  ten  który  jest 
rzadko uruchamiany powinien być regularnie kontrolowany. 
Wszelkie  czynności  konserwacyjne  i  naprawcze  powinny  być  wykonywane  przez 

uprawniony  personel  i  przy  stosowaniu  odpowiednich  narzędzi  i  oryginalnych  części 
zamiennych.  Przed  wymontowaniem  kompletnego  zaworu  z  rurociągu  lub  przed 
czynnościami  konserwacyjnymi  należy  wyłączyć  z  eksploatacji  odcinek  rurociągu.  Przy 
pracach konserwacyjnych i naprawczych należy: 
– 

obniżyć ciśnienie i temperaturę zaworu do bezpiecznego poziomu, 

– 

stosować ochrony osobiste, stosownie do występującego zagrożenia, 

– 

po  demontażu  zaworu  konieczna  jest  wymiana  uszczelnienia,  którym  zawór  połączony 
jest z rurociągiem instalacji, 

– 

dokręcanie złącz śrubowych pokryw należy dokonywać w stanie otwartym zaworu, 

– 

przy  ponownym  montażu  zaworów  jest  konieczne  sprawdzenie  funkcji  zaworu  przed 
jego ponownym, uruchomieniem. 
Na  rysunku  3  przedstawione  są  wybrane  rozwiązania  konstrukcyjne  zaworów,  które 

produkuje  firma  POLNA.  Rysunek  4  przedstawia  przykładowe  połączenie  siłownika 
z zaworem. 

 

Rys. 3.  Różne rozwiązania konstrukcyjne zaworów [katalog POLNA] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

30

 

Rys. 4.  Prawidłowy montaż siłownika z zaworem (przekrój zaworu wraz 

z 

pneumatycznym 

siłownikiem 

obrotowym) 

[katalog 

PFEIFFER] 

 

4.5.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie czynności należy wykonać podczas montażu siłownika elektrycznego? 
2.  Jakie powinny być wartości sygnałów zasilających (napięcia, ciśnienia) siłowniki? 
3.  Jakie czynności należy wykonać podczas montażu siłownika pneumatycznego? 
4.  Jakie  warunki  eksploatacyjne  należy  spełnić  podczas  eksploatacji  siłownika 

pneumatycznego? 

5.  Jakie wielkości powinny być zamieszczone na tabliczce znamionowej zaworu? 
6.  Jakie  informacje  zawiera  Karta  Katalogowa  Zaworu,  która  jest  dostarczana  przez 

producenta z zaworem? 

7.  Jakich zasad należy przestrzegać podczas montażu zaworów? 
8.  Jakich zasad należy przestrzegać podczas obsługi zaworów? 
 

4.5.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dokonaj  sprawdzenia  siłownika  elektrycznego.  Sprawdź  napięcie  zasilające,  oraz  stan 

instalacji  zasilającej,  dokonaj  sprawdzenia  urządzenia  zasilającego.  Sprawdź  elementy 
ruchome siłownika i dokonaj ich konserwacji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia  
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:  

1)  na  tabliczce  znamionowej  odczytać  zamieszczone  przez  producenta  napięcie 

znamionowe, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

31

2)  zmierzyć  napięcie  zasilające  na  zaciskach  siłownika  (porównać  z  napięciem 

znamionowym), 

3)  sprawdzić  stan  elementów  ruchomych  –  czy  są  odpowiednio  zamocowane,  czy  nie 

posiadają uszkodzeń mechanicznych itp., 

4)  sprawdzić stan przewodów zasilających (sprawdzić czy się nie zwierają), 
5)  sprawdzić urządzenia zasilające. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

siłownik elektryczny, 

– 

miernik uniwersalny, 

– 

przyrządy pomiarowe, 

– 

narzędzia monterskie, 

– 

środki konserwujące. 

 
Ćwiczenie 2 

Dokonaj sprawdzenia siłownika pneumatycznego. Sprawdź ciśnienie zasilające, oraz stan 

instalacji  pneumatycznej,  dokonaj  sprawdzenia  zaworów.  Sprawdź  elementy  ruchome 
siłownika i dokonaj ich konserwacji. Sprawdź szczelność całej instalacji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia  
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  na tabliczce znamionowej odczytać zamieszczone przez producenta ciśnienie zasilające, 
2)  odczytać na manometrze wielkość ciśnienia panującego w instalacji pneumatycznej, 
3)  sprawdzić stan zaworów, 
4)  sprawdzić  stan  elementów  ruchomych–czy  są  odpowiednio  zamocowane,  czy  nie 

posiadają uszkodzeń mechanicznych, skontrolować stan uszczelek siłownika, 

5)  sprawdzić stan przewodów pneumatycznych (sprawdzić ich szczelność), 
6)  sprawdzić stan elementów łączeniowych. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

siłownik pneumatyczny, 

– 

zawory i przewody pneumatyczne, 

– 

przyrządy pomiarowe, 

– 

narzędzia monterskie, 

 

4.5.4. Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

wyjaśnić zasady montażu siłownika elektrycznego? 

 

 

2) 

wymienić 

warunki 

prawidłowej 

eksploatacji 

siłownika 

pneumatycznego? 

 

 

3) 

zinterpretować informacje zawarte na tabliczce znamionowej 
zaworu? 

 

 

4) 

odczytać  i  zinterpretować  informacje,  które  zawiera  Karta 
Katalogowa Zaworu? 

 

 

5) 

wyjaśnić sposób prawidłowego montażu zaworu? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

32

4.6.  Eksploatacja regulatorów 

 

4.6.1. Materiał nauczania

 

 
Regulatory ciągłe, dwu i trójstanowe – montaż, eksploatacja i konserwacja 

Przed  przystąpieniem  do  eksploatacji  regulatora  należy  sprawdzić  jego  parametry 

techniczne.  Szczegółowe  parametry  określają  indywidualne  instrukcje  poszczególnych 
regulatorów.  Bardzo  istotną  rzeczą  są  parametry  określające  środowisko,  w  którym  pracuje 
regulator. Do tych parametrów należą: temperatura otoczenia, wilgotność względna, ciśnienie 
atmosferyczne, napięcie zasilające, wibracje, udary, wstrząsy. Miejsce, w którym montujemy 
regulator powinno być tak dobrane, aby był łatwy  montaż i demontaż oraz swobodny dostęp 
w  celu  kontroli  prawidłowości  jego  działania.  Miejsce  pracy  powinno  się  charakteryzować 
małym zapyleniem oraz  możliwie  niewielkimi  wahaniami temperatury.  Wszystkie przewody 
powinny być ekranowane, a przewody zasilające powinny  być wydzielone (tworzyć odrębną 
wiązkę). 

Włączenie 

regulatora 

do eksploatacji 

należy 

poprzedzić 

następującymi 

czynnościami: 
– 

sprawdzeniem prawidłowości instalacji, 

– 

kontrolą prawidłowości działania urządzeń współpracujących, 

– 

statycznym zestrojeniem układu regulator – urządzenie współpracujące, 

– 

doborem nastaw statycznych i dynamicznych regulatora, 

– 

dynamicznym zestrojeniu regulatora. 
Należy sprawdzić  prawidłowość  instalacji  poprzez  identyfikację  wszystkich  przewodów 

dołączonych  do  zacisków  regulatora  oraz  porównaniu  ich  z  dokumentacją  techniczną. 
Kontrolę  prawidłowości  działania  urządzeń  współpracujących  z  regulatorem  przeprowadza 
się  uwzględniając  zapisy  w  dokumentacji  techniczno  –  ruchowej,  warunki  techniczne  lub 
zawarte  w  innych  dokumentach.  Celem  statycznego  zestrojenia  układu  jest  uzgodnienie 
reakcji  regulatora  na sygnały  wejściowe  oraz  jego  oddziaływanie  na  urządzenia  sterowane 
(elementy  wykonawcze)  z  wymaganiami  automatyzowanego  procesu  technologicznego. 
Operacje te należy przeprowadzić w następującej kolejności: 
– 

sprawdzić  biegunowość  sygnałów  wejściowych  regulatora  reprezentujących  wielkości 
mierzone  (czynność  tą  przeprowadza  się  uwzględniając  wskazania  zewnętrznego 
miernika prądu, który podłączamy na poszczególne wejścia regulatora), 

– 

sprawdzić 

prawidłowość 

kompensacji 

sygnałów 

wejściowych 

przy 

pomocy 

wewnętrznego  źródła  wartości  zadanej  (czynność  tą  wykonujemy  uwzględniając 
wskazania zewnętrznego miernika prądu oraz wskaźnika odchylenia regulacji), 

– 

sprawdzić  zgodność  kierunku  odpowiedzi  regulatora  na  odchylenie  regulacji 
o określonym znaku z wymaganiami procesu technologicznego. 
Dobór nastaw statycznych  i dynamicznych (wartość zadana, współczynnik wzmocnienia 

na wejściach regulowanych, zakres proporcjonalności, czas całkowania, czas różniczkowania) 
przeprowadza  się  uwzględniając  wymagania  procesu  technologicznego,  dane  dotyczące 
dynamiki  obiektu  regulacji  i  dynamiki  pozostałych  elementów  układu  automatycznej 
regulacji.  Wiadomości  na  temat  doboru  optymalnych  nastaw  dynamicznych  regulatora 
w zależności  od  dynamiki  obiektu  zawierają  indywidualne  instrukcje  dla  regulatora. 
Elementami kontroli w regulatorach są: 
– 

wskaźnik  odchylania  regulacji  umieszczony  w  bloku  czołowym  regulatora,  którego 
wskazanie w pełnym zakresie odpowiada odchylenie regulacji, 

– 

wskaźnik  wielkości  wyjściowej,  umieszczany  w  bloku  czołowym  regulatora, 
wyskalowany w procentach zakresu sygnału przesyłowego. 
Dla zabezpieczenia normalnej pracy regulatorów należy: 

– 

sprawdzić  prawidłowość  działania  urządzenia  na  podstawie  przyrządów  rejestrujących 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

33

przebieg  procesów  technologicznych,  jak  również  wskaźnika  odchylenia  regulacji 
i wskaźnika  wielkości  wyjściowej.  W  przypadku,  gdy  na  wyjściu  regulatora  powstaje 
prąd  płynący  w  kierunku  przeciwnym  niż  normalnie,  przyczyną  tego  może  być 
wewnętrzne  uszkodzenie  lub  spadek  wartości  wielkości  wejściowej  poniżej  dolnej 
granicy jej zakresu, 

– 

sprawdzać docisk wkrętów kontaktowych (z zachowaniem zasad bezpieczeństwa), 

– 

wykonywać  przeglądy  techniczne podczas, których  należy  przeprowadzać  laboratoryjne 
sprawdzenie  parametrów  technicznych  urządzenia.  Wyniki  przyrządu  oraz  wyniki 
pomiarów  należy  wpisać  w  Książkę  Obsługi  Technicznej  regulatora.  Książka  powinna 
zawierać  informacje  odnośnie  układu  pracy  regulatora,  opisy  okresowej  kontroli 
parametrów  technicznych,  rejestr  uszkodzeń,  uwagi  związane  z  użytkowaniem 
regulatora. 
W  przypadku  wątpliwości  odnośnie  prawidłowości  pracy  regulatora  (po  uprzednim 

sprawdzeniu  obecności  napięcia  zasilającego  oraz  stanu  bezpieczników  sieciowych 
oraz pewności  styku  na  zaciskach  łączących  regulatory  z  urządzeniami  współpracującymi) 
należy  dokonać  kontroli  działania  regulatora  bez  jego  wymontowywania  z  obudowy. 
Kontrolę  przeprowadza  się  po  przełączeniu  układu  automatycznej  regulacji  na  sterowanie 
ręczne.  W  trakcie  wszystkich  czynności  należy  zachować  wszelkie  zasady  bezpieczeństwa 
oraz pamiętać o skutkach, jakie mogą za sobą pociągać poszczególne operacje. 

W  trakcie  kontroli  należy  sprawdzić  wartości  sygnałów  podawanych  na  poszczególne 

wejścia  regulatora,  prawidłowość  pracy  zadajnika  wewnętrznego,  wzajemne  biegunowości 
sygnałów  wejściowych  i  zadajnika,  możliwość  zerowania  i  zmiany  poziomu  sygnału 
wyjściowego  regulatora  przy  pomocy  potencjometru  zerowania,  reakcję  regulatora  na 
odchylenia  regulacji.  W  przypadku  stwierdzenia  uszkodzenia  wewnętrznego,  niesprawny 
regulator  należy  zastąpić  innym  regulatorem  (zastępczym).  Uszkodzony  natomiast  poddać 
dalszym  badaniom,  aby  stwierdzić  przyczyny  jego  nieprawidłowej  pracy.  Aby  stwierdzić 
uszkodzenia  wewnętrzne  regulatora  należy  wymontować  go  z  obudowy  i  poddać 
szczegółowej  kontroli  i  pomiarom  zgodnie  z  załączonymi  schematami  ideowymi. 
W pierwszej  kolejności  przy  pomocy  miernika  uniwersalnego  należy  sprawdzić 
prawidłowość  połączeń  elektrycznych  między  poszczególnymi  blokami  regulatora.  Po 
stwierdzeniu  prawidłowości  połączeń  między  blokami  należy  zdemontować  ekrany 
poszczególnych bloków (płytek montażowych), po zwolnieniu ich zamocowania w szkielecie. 
Włączyć  napięcie  zasilające  regulator  i przeprowadzić  systematyczną  kontrolę  wartości 
napięć  i  kształtów  przebiegów  w poszczególnych  punktach  układu.  Do  tego  celu  należy 
wykorzystać  oscyloskop.  Najlepiej  robić  to  kolejnymi  blokami  to  jest:  obwody  zasilacza, 
obwody  bloku  czołowego,  wzmacniaczy  i  blok  nastaw.  Po  stwierdzeniu  usterki  w  jednym 
z bloków  regulatora  należy  go  wymienić.  Po  wymianie  bloku  należy  dokonać  sprawdzenia 
parametrów 

technicznych. 

Sprawdzenia 

dokonujemy 

zgodnie 

ze 

wskazówkami 

umieszczonymi w indywidualnej instrukcji użytkowania regulatora. 

 

Eksploatacja regulatora cyfrowego 

Przed  uruchomieniem  regulator  cyfrowy  należy  go odpowiednio  przygotować  do  pracy. 

Należy w sposób ręczny  lub przy pomocy komputera wpisać do pamięci regulatora wartości 
nastaw. Czynność tą nazywamy konfigurowaniem regulatora. Aby poprawnie przeprowadzić 
konfigurowanie  należy  przypomnieć  sobie  podstawowe  pojęcia  i parametry  regulatora 
cyfrowego. Definicje podstawowych pojęć i parametrów: 
1.  Składowa  proporcjonalna  wielkości  wyjściowej  regulatora  –  zależna  jest  od  chwilowej 

wartości  błędu  regulacji, a  niezależna od całki czy pochodnej  błędu regulacji względem 
czasu. 

2.  Współczynnik  wzmocnienia  proporcjonalnego  –  jest  to  stosunek  przyrostu  składowej 

proporcjonalnej wielkości wyjściowej regulatora do przyrostu błędu regulacji. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

34

3.  Zakres  proporcjonalności  regulatora  –  jest  to  wyrażona  w  procentach  odwrotność 

współczynnika  wzmocnienia  proporcjonalnego  wyznaczonego  w  przypadku,  gdy  za 
jednostkę  błędu  przyjęto  umowny  zakres  jego  zmian,  a  za  jednostkę  składowej 
proporcjonalnej zakres zmian wielkości wyjściowej w regulatorze. 

4.  Stała  całkowa  wielkości  wyjściowej  regulatora  –  jest  to  stała  wielkości  wyjściowej 

regulatora  zależna  jest  od  całki  błędu,  a  niezależna  od  chwilowej  jego  wartości  czy  też 
jego pochodnej względem czasu. 

5.  Współczynnik  wzmocnienia  całkowego  –  jest  to  stosunek  prędkości  zmian  przyrostów 

składowej całkowej wielkości wyjściowej regulatora do wartości błędu. 

6.  Czas  zdwojenia  –  jest  to  stosunek  współczynnika  wzmocnienia  proporcjonalnego 

do współczynnika  wzmocnienia  całkowego.  Określa  się  jako  czas,  po  którym  zmiana 
wielkości  wyjściowej  regulatora  spowodowana  działaniem  całkującym  będzie  równa 
zmianie powodowanej działaniem proporcjonalnym. 

7.  Składowa  różniczkowa  wielkości  wyjściowej  regulatora  –  jest  to  składowa  wielkości 

wyjściowej regulatora zależna od pochodnej sumy algebraicznej sygnałów pomiarowych, 
a niezależna od chwilowej wartości tej sumy. 

8.  Współczynnik  wzmocnienia  różniczkowego  –  jest  to  stosunek  wartości  składowej 

różniczkowej  wielkości  wyjściowej  regulatora  do  prędkości  zmian  sumy  algebraicznej 
sygnałów pomiarowych. 

9.  Czas  wyprzedzenia  –  jest  to  stosunek  współczynnika  wzmocnienia  różniczkowego 

do współczynnika  wzmocnienia  proporcjonalnego  określa  się  jako  czas,  po  którym 
składowa  proporcjonalna  wielkości  wyjściowej  na  wymuszenie  liniowo  narastające 
w czasie przewyższa składową różniczkową tej odpowiedzi. 

10.  Ograniczenie  całkowania  –  jest  to  zmiana  algorytmu  działania  regulatora  w  przypadku, 

gdy  jego  sygnał  wyjściowy  osiągnie  wartość  graniczną  (poziom  ograniczenia 
całkowania),  polegającego  na  takiej  zmianie  składowej  całkowej  sygnału  wyjściowego 
regulatora,  aby  wartość  sygnału  wyjściowego  nie  przekroczyła  nastawionej  wartości 
granicznej. 

11.  Wewnętrzna wartość zadana –  jest reprezentowana przez nastawę regulatora. Zmiana tej 

wartości  może się odbywać na etapie konfiguracji, w trybie konfiguracji OFF–LINE  lub 
ON–LINE. 

12.  Zewnętrzna wartość zadana – jest reprezentowana przez standardowy sygnał prądowy. 

 

W  tabeli  5  zestawione  zostały  nazwy  nastaw  regulatora  cyfrowego,  oraz  zakresy  i typy 

tych nastaw. 
 

Tab 5. Tabela nastaw regulatora cyfrowego [DTR – regulatora] 

Nr 

NAZWA NASTAWY 

ZAKRES NASTAWY 

TYP 

NASTAWY 

0 

TYP REGULACJI 

0 – stałowartościowa  
1 – stosunku  
2 – kaskadowa  

OFF_LINE 

1 

ALGORYTM REGULACJI 

0–PID  
1–Pl  
2–P  

OFF_LINE 

2 

ZAKRES PROPORCJONALNOŚCI 

3 ÷ 500% 

ON_LINE 

3 

CZAS ZDWOJENIA 

0, 03÷60min 

ON_LINE 

4 

CZAS WYPRZEDZENIA 

0, 01÷l0min 

ON_LINE 

5 

STREFA NIECZULOŚCI 

0,2 – 2% 

ON_LINE 

6 

STREFA HISTEREZY 

0, 1÷0, 995 

ON_LINE 

7 

SYGNALIZACJA PRZEKROCZENIA BŁĘDU 

1,5 ÷ 40%  

ON_LINE 

8 

OGRANICZENIE GORNE regulatora PID 

0 ÷ 125% 

ON_LINE 

9 

OGRANICZENIE DOLNE regulatora PID 

0 ÷ 125% 

ON_LINE 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

35

10 

DZ IAŁANI E REGULATORA 

0– proste  
1– – odwrotne 

ON_LINE 

11 

WARTOŚĆ ZADANA X0 
(dla regulatora stosunku)–––––––> 

P13 ÷ P12* 
(0.2÷ 5.0)  

ON_LINE 

12 

GRANICA GORNA X0 

P11 ÷ 9999* 

ON_LINE 

13 

GRANICA DOLNA X0 

–999 ÷ P11* 

ON_LINE 

14 

NUMER REGULATORA (komunikacyjny) 

0 ÷ 255  

OFF_LINE 

15 

RODZAJ SYGNALIZACJI 

0 –błąd 
1 – Xl  
2 – X2  
3 – X3 

OFF_LINE 

16 

STALA BLĘDU REGULACJI 

–999 ÷ 1000 

ON_LINE 

17 

DIAGNOSTYKA – – NIEWIARYGODNE WEJŚCIE 

0 ÷ 9999 

OFF_LINE 

18 

DIAGNOSTYKA – – RESTART 

0 ÷ 9999 

OFF_LINE 

19 

DIAGNOSTYKA – – ZEWN.POZIOM BEZPIECZNY 

0 ÷9999 

OFF_LINE 

20 

RODZAJ WYJŚCIA 

0– ciągłe  
1–trój staw. 2  
2–q_trójst.2  
3–trój staw. 1  
4–q_trójst.1  

OFF_LINE 

21 

WYJŚCIE Y (próg dolny wyjścia) 

0 ÷ 1(4mA)  

OFF_LINE 

22 

DZIALANIE WYJSCIA Y  

0–proste  
1– – odwrotne 

OFF_LINE 

23 

MINIMALNY CZAS POMIĘDZY IMPULSAMI 

0 ÷ 30sek 

ON_LINE 

24 

MAKSYMALNY CZAS TRWANIA IMPULSU 

0,02 ÷ 5sek 

ON_LINE 

25 

CZAS PRZESTAWIANIA SIŁOWNIKA 

2 ÷ 360sek 

ON_LINE 

26 

POZIOM BEZPIECZNY – WARTOŚĆ 

0 ÷ 125% 

ON_LINE 

27 

WYŚWIETLACZ CYFROWY „A” 
(XO – wartość zadana wewnętrzna,  
Xl, X2, X3 – sygnały wejściowe,  
Xz – wartość zadana zewnętrzna,  
Xs – położenie organu wykonawczego,  
Y – wyjście ciągłe regulatora,  
Xs” – symulowane położenie obiektu, 
Y /N – wyjście regulatora nadrzędnego), 

0 – X0 
1 – Xl  
2 – X2  
3 – X3  
4 – Xz  
5 – Xs  
6 – Xs΄ 
7–Y  
8–Y/N  

ON_LINE 

28 

GRANICA DOLNA (jednostki fizyczne A) 

0 ÷ 100  

ON_LINE 

29 

GRANICA GORNA (jednostki fizyczne A) 

0 ÷ 100  

ON_LINE 

30 

WYSWIETLACZ CYFROWY „C” 
(XO – wartość zadana wewnętrzna,  
Xl,X2,X3 – sygnały wejściowe,  
Xz – wartość zadana zewnętrzna,  
Xs – położenie organu wykonawczego,  
Y – wyjście ciągłe regulatora,  
Xs” – symulowane położenie obiektu  
błąd – błąd regulatora,  
Xl”,X2”,X3” – przetworzone sygnały wejściowe,  
Y/ N – wyjście regulatora nadrzędnego błąd N– błąd 
regulatora nadrzędnego).  

0– X0  
1– Xl  
2– X2  
3– X3  
4– – Xz  
5– Xs  
6– Xs΄  
7–Y  
8 – błąd  
9 – xl,  
10– X2΄ 
11– X3΄  
12– Y N  
13– błąd N  

ON_LINE 

31 

LINIA „B” –20% ÷ +20% 

0 – błąd  
1 – zmiana sumy Xwe  
2 – błąd N  
3 – zmiana sumy Xwe N 

ON_LINE 

32 

SPOSÓB WYŚWIETLANIA 
(j.def.– – jednostki fizyczne j.n.– jednostki naturalne  
(%, mA))  

0 – (%) 
1 – j.det.  
2 – j.n.  

ON_LINE 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

36

33 

GRANICA DOLNA (jednostki fizyczne C) 

–999 ÷ 9999 

ON_LINE 

34 

GRANICA GORNA (jednostki fizyczne C) 

–999 ÷ 9999 

ON_LINE 

35 

WEJSCIE Xz (próg dolny wejścia) 

0÷5** 

 

36 

ZNAK WEJSCIA Xz 

1– plus  
0– minus 

 

37 

CZAS FILTRACJI WEJŚCIA Xz 

0 ÷ 3600sek 

ON_LINE 

38 

KIERUNEK WEJŚCIA Xs 

0– prosty  
1– odwrotny  

OFF_LINE 

39 

WEJŚCIE Xs (próg dolny wejścia) 

0÷5** 

OFF_LINE 

40 

CZAS FILTRACJI WEJŚCIA Xs 

0 ÷ 3600sek 

ON_LINE 

41 

KIERUNEK WEJŚCIA X1 

0– prosty  
1– odwrotny 

OFF_LINE 

42 

WEJŚCIE Xl (próg dolny wejścia) 

0 ÷ 5** 

OFF_LINE 

43 

WSPÓŁCZYNNIK LINEARYZACJI Xl 

0 ÷ 100%  

ON_LINE 

44 

DZIAŁANIE OGRANICZNIKA X1 

0÷2*** 

OFF_LINE 

45 

OGRANICZENIE GÓRNE Xl 

0 ÷ l10% 

ON_LINE 

46 

OGRANICZENIE DOLNE Xl 

0 ÷ l10% 

ON_LINE 

47 

CZAS FILTRACJI WEJŚCIA X1 

0 ÷ 3600sek  

ON_LINE 

48 

CHARAKTERYSTYKA Xl  

0–liniowa  
1–pierwias.  
2–pochodna  
3–lin. +poch.  

OFF_LINE 

49 

WSPÓŁCZYNNIK A 

–10 ÷ +10 

OFF_LINE 

50 

CZAS INERCJI POCHODNEJ Xl 

0 ÷ l800sek 

ON_LINE 

51 

WZMOCNIENIE POCHODNEJ Xl  

–10 ÷ +10 

OFF_LINE 

52 

WEJSCIE X2 (próg dolny wejścia) 

0÷5** 

OFF_LINE 

53 

WSPÓŁCZYNNIK LINEARYZACJI X2 (Y50_X2) 

0 ÷ l00% 

ON_LINE 

54 

DZIAŁANIE OGRANICZNIKA X2  

0÷2*** 

OFF_LINE 

55 

OGRANICZENIE GÓRNE X2 

0 ÷ 110% 

ON_LINE 

56 

OGRANICZENIE DOLNE X2 

0 ÷ 110% 

ON_LINE 

57 

CZAS FILTRACJI WEJŚCIA  

0 ÷ 3600sek  

ON_LINE 

58 

CHARAKTERYSTYKA X2 

0 –liniowa  
1–pierwias.  
2–pochodna 

OFF_LINE 

59 

WSPÓŁCZYNNIK B 

–10 — +10  

OFF_LINE 

60 

CZAS INERCJI POCHODNEJ X2 

0 ÷ l800sek  

ON_LINE 

61 

WEJŚCIE X3 (próg dolny wejścia) 

0÷5** 

OFF_LINE 

62 

WSPOLCZYNNIK LINEARYZACJI X3 (Y50_ X3)  

0 ÷ 100% 

ON_LINE 

63 

DZIAŁANIE OGRANICZNIKA X3 

0÷2*** 

OFF_LINE 

64 

OGRANICZENIE GÓRNE X3 

0 ÷ 110% 

ON_LINE 

65 

OGRANICZENIE DOLNE X3 

0 ÷ 110% 

ON_LINE 

66 

CZAS FILTRACJI WEJŚCIA X3 

0 ÷ 3600sek  

ON_LINE 

67 

CHARAKTERYSTYKA X3 

0–liniowa  
1–pierwias.  
2–pochodna 

OFF_LINE 

68 

WSPÓŁCZYNNIK C 

–10 ÷ +10  

OFF_LINE 

69 

CZAS INERCJI POCHODNEJ X3 

0 ÷ l800sek  

ON_LINE 

70 

RODZAJ WEJŚCIA (Xz/X3) 

0 – Xz  
1 – X3  

OFF_LINE 

71 

ALGORYTM REGULACJI_N (nadrzędny) 

0 – PID  
1 – Pl  
2–P 

OFF_LINE 

72 

ZAKRES PROPORCJONALNOŚCI_N (nadrzędny) 

3 ÷ 500%  

ON_LINE 

73 

CZAS ZDWOJENIA_N (nadrzędny) 

0.03÷60min  

ON_LINE 

74 

CZAS WYPRZEDZENIA_N (nadrzędny) 

0.01÷lornin 

ON_LINE 

75 

OGRANICZENIE GORNE_N(nadrzędny) PID 

0 ÷ 125%  

ON_LINE 

76 

OGRANICZENIE DOLNE_N (nadrzędny) PID 

0 ÷ 125%  

ON_LINE 

77 

DZIAŁANIE REGULATORA_N (nadrzędny) 

0– proste  

OFF_LINE 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

37

1– odwrotne  

78 

WARTOŚĆ ZADANA XON (nadrzędny) 

0 ÷ 100% 

ON_LINE 

79 

ZNAK WYJSCIA Y nadrzędny 
Znak wyjścia reg. nadrzędnego w algorytmie obliczania 
błędu reg. podrzęd. 

0 – minus  
1–plus 

OFF_LINE 

80 

PRZEŁĄCZNIK Xl 

0–reg.podrz.  
1–reg.riadrz. 

OFF_LINE 

81 

STAŁA BŁĘDU REGULACJI_N (nadrzędny)  

–999 ÷ 1000 

ON_LINE 

 
UWAGA: 
* Symbol PXX w kolumnie zakres nastawy oznacza aktualną nastawę o numerze XX. 
** Zakres nastawy: 
0 – sprawdzanie wiarygodności sygnału 0 ÷ 20 mA,  
1 – sprawdzanie wiarygodności sygnału 4 ÷ 20 mA,  
2 – sygnał 0 ÷ 20 mA bez sprawdzania wiarygodności,  
3 – sygnał 4 ÷ 20 mA bez sprawdzania wiarygodności,  
4 – sygnalizacja utraty wiarygodności po –.3sek 0 ÷ 20 mA,  
5 – sygnalizacja utraty wiarygodności po – 3sek 4 ÷ 20 mA. 
*** Zakres nastawy:  
0 – sygnalizacja przekroczenia granic, 
1 – sygnalizacja przekroczenia i ograniczenie sygnału na zadanym poziomie, 
2 – odwrotne działanie ogranicznika. 
 
Tryby pracy regulatora cyfrowego – ustawienie regulatora 

Regulator cyfrowy swoje funkcje realizuje w następujących trybach pracy: 

– 

konfiguracja ON_LINE, 

– 

regulacja, 

– 

konfiguracja OFF_LINE. 

 
Tryb konfiguracja OFF_LINE 

Ustawienie  regulatora  w  tryb  pracy  konfiguracja  OFF_LINE  podczas  pracy  w  trybie 

„regulacja”  możliwe  jest  poprzez  naciśnięcie  przycisku  „NUMER  NASTAWY/WARTOŚĆ 
NASTAWY”  tylko  z  kluczem  zabezpieczającym  przed  przypadkową  (lub  niepożądaną) 
zmianą  parametrów.  Klucz  należy  umieścić  w  gnieździe  umieszczonym  na  płycie  czołowej 
regulatora. Klucz dostarczany jest w komplecie z regulatorem. 

W  trybie  konfiguracja  OFF_LINE  regulator  umożliwia  zmianę  wszystkich  parametrów. 

W tym trybie pracy regulator nie reguluje. Tryb konfiguracja OFF_LINE jest sygnalizowany 
na  płycie  czołowej  regulatora  świeceniem  diody  „BŁĄD”  oraz  diody  „NASTAWA”  dioda 
„PRACA”  jest  zgaszona.  Diody  „NUMER  NASTAWY”  i  „WIELKOŚĆ  NASTAWY” 
sygnalizują stan konfiguracji. Z trybu pracy konfiguracja OFF_LINE można przejść tylko do 
trybu

 

„regulacja”  poprzez  naciśnięcie  przycisku  „PRACA/NASTAWA”.  Od  momentu 

ustawienia  regulatora  w  tryb  pracy  regulacja  jego  działanie  uwzględnia  wszystkie  nastawy 
wprowadzone w trybie konfiguracja OFF_LINE. 
Tryb REGULACJA 

Ustawienie  regulatora  w  tryb  pracy  REGULACJA  możliwe  jest  z  trybu  konfiguracja 

OFF_LINE 

lub 

konfiguracja

 

ON_LINE, 

poprzez 

naciśnięcie 

przycisku 

„PRACA/NASTAWA”.  W  trybie  pracy  REGULACJA  realizowane  są  funkcje  regulacyjne 
zdefiniowane  na  etapie  konfigurowania  regulatora.  Tryb  REGULACJA  na  płycie  czołowej 
regulatora  sygnalizowany  jest  świeceniem  diody  „PRACA”.  Diody  „RĘKA”  lub 
„AUTOMATYKA”  sygnalizują  rodzaj  pracy  „AUTOMATYKA/RĘKA”.  Zmiana  rodzaju 
pracy  następuje  przez  przyciśnięcie  przycisku  „AUTOMATYKA/RĘKA”.  W  rodzaju  pracy 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

38

„AUTOMATYKA”  oddziaływanie  na  obiekt  regulowany  (poprzez  zainstalowany  tam 
element  wykonawczy)  odbywa  się  automatycznie  (reguluje  regulator)  zgodnie  z  ustalonymi 
w trakcie  konfigurowania  algorytmami  i  parametrami  regulacji.  W  rodzaju  pracy  „RĘKA” 
oddziaływanie na obiekt odbywa się przez obsługę przyciskami „+” i „–”, znajdującymi się na 
płycie  czołowej.  W  tym  czasie  regulator  znajduje  się  w  trybie  śledzenia,  co  zapewnia 
bezproblemowe  przejście  przy  przestawianiu  na  rodzaj  pracy  „AUTOMATYKA”.  W  obu 
rodzajach  pracy  jako  wskaźniki  wielkości  mierzonej  lub  parametrów  regulacji  służą 
wskaźniki  cyfrowe  oraz  linijka  diodowa.  Wyboru  sposobu  wyświetlania  oraz  przydział 
parametrów  do  wskaźnika  dokonuje  się  na  etapie  konfigurowania  regulatora.  Po  włożeniu 
klucza  zabezpieczającego  w  gniazdo  na  płycie  czołowej,  można  przejść  z  trybu 
REGULACJA do innych trybów w sposób następujący: 
– 

do trybu konfiguracja ON_LINE, poprzez naciśnięcie przycisku „PRACA/NASTAWA”, 

– 

do  trybu  konfiguracja  OFF_LINE,  poprzez  naciśnięcie  przycisku  „NUMER 
NASTAWY/WARTOŚĆ NASTAWY”. 

Tryb konfiguracja ON_LINE 

Ustawienie  regulatora  w  tryb  pracy  konfiguracja  ON_LINE  możliwe  jest  tylko  z  trybu 

REGULACJA,  poprzez  naciśnięcie  przycisku  „PRACA/NASTAWA”,  konieczne  jest 
umieszczenie  klucza  zabezpieczającego  przed  przypadkową  (lub  niepożądaną)  zmianą 
parametrów.  Klucz  należy  włożyć  w  gniazdo  umieszczone  na  płycie  czołowej  regulatora. 
Klucz  dostarczany  jest  razem  z  regulatorem.  W  trybie  konfiguracja  ON_LINE  regulator 
realizuje  wszystkie  funkcje  związane  z  regulacją  (jak  w  trybie  regulacja)  oraz  dodatkowo 
umożliwia modyfikację konfiguracji regulatora przez wprowadzenie innych nastaw, ale tylko 
dla  parametrów  określonych  trybem  ON_LINE.  W  trybie  konfiguracja  ON_LINE  nie  ma 
możliwości  wywołania  numerów  nastaw  dla  parametrów  typu  OFF_LINE.  Na  płycie 
czołowej  regulatora  tryb  ten  sygnalizowany  jest  świeceniem  diody  „PRACA” 
i „NASTAWA”.  Diody  „NUMER  NASTAWY”  i  „WARTOŚĆ  NASTAWY”  sygnalizują 
stan  konfiguracji.  Z  trybu  konfiguracja  ON_LINE  można  przejść  tylko  do  trybu 
REGULACJA poprzez naciśnięcie przycisku „PRACA/NASTAWA”. 
 

4.6.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie czynności  należy  wykonać  przed  przystąpieniem  do eksploatacji  regulatorów  dwu 

i trójstanowych? 

2.  Jakimi parametrami określamy środowisko pracy regulatorów? 
3.  Co należy zrobić przed włączeniem regulatora? 
4.  Co jest celem statycznego zestrojenia układu, w którym pracuje regulator? 
5.  Jakie wielkości są potrzebne, aby dobrać nastawy statyczne i dynamiczne? 
6.  Jakie elementy regulatorów podlegają kontroli? 
7.  Jakie czynności musimy wykonać, aby zabezpieczyć prawidłową pracę regulatorów? 
8.  Jakie  najczęściej  wykonujemy  czynności  konserwacyjne  i eksploatacyjne  podczas  pracy 

regulatorów? 

9.  Co nazywamy konfiguracją regulatora cyfrowego? 
10.  Jakie są podstawowe parametry regulatorów cyfrowych? 
11.  Jakie są podstawowe tryby pracy regulatora cyfrowego? 
12.  Jakie czynności są wykonywane podczas przygotowywania do pracy regulator cyfrowy? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

39

4.6.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dokonaj sprawdzenia przez konfigurację regulatora cyfrowego (opisany sposób dotyczy 

regulatora cyfrowego MRC–03). 
 

 

 

Rys. do ćwiczenia 1. Płyta czołowa regulatora cyfrowego MRC–03 

 

Do ręcznego wprowadzania nastaw służy panel operatorski stanowiący dolną część płyty 

czołowej  regulatora.  Panel  operatorski  tworzą  wyświetlacze  cyfrowe  "A"  i  "C",  przyciski 
koloru  zielonego  i  diody  sygnalizacyjne:  "P"–  praca,  "N"–  nastawa,  "NN"–  numer  nastawy, 
i "WN"–  wartość  nastawy  oraz  gniazdo  na  płycie  czołowej.  Udostępnienie  obsłudze  funkcji 
panelu  operatorskiego  następuje  po  włożeniu  klucza zabezpieczającego  (dostarczanego wraz 
z regulatorem)  w  gniazdo  na  płycie  czołowej.  Po  zapoznaniu  się  z  układem  przycisków  na 
płycie  czołowej,  dokonujemy  wprowadzenia  nastaw.  Nastawy  wprowadzamy  w  sposób 
opisany poniżej wykonując kolejno wszystkie czynności. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:  

1)  zadecydować, jakie nastawy będą wprowadzone, 
2)  włożyć klucz zabezpieczający w gniazdo 9–stykowe, 
3)  wybrać  tryb  pracy  regulatora,  w  jakim  mają  być  wprowadzane  nastawy  (tryb 

KONFIGURACJA  ON_LINE  dla  nastaw  oznaczonych  tylko  typem  parametru 
ON_LINE, tryb KONFIGURACJA OFF_LINE dla wszystkich nastaw), 

4)  przyciskiem  "NUMER_NASTAWY/WARTOŚĆ_NASTAWY"  doprowadzamy  do 

zapalenia  się  diody  "NN"–  numer  nastawy.  Wówczas  na  wyświetlaczu  cyfrowym  "C"–
ON_LINE  lub  "A"–OFF_LINE  ukaże  się  liczba,  wskazująca  numer  nastawy,  która 
aktualnie jest wybrana, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

40

5)  przyciskami  zielonymi  "+"  lub  "–"  panelu  operatorskiego  wybieramy  numer  nastawy, 

który  aktualnie  chcemy  wprowadzi_  lub  sprawdzić  (numer  nastawy  wskazuje 
wyświetlacz cyfrowy "C"–ON_LINE lub "A"– OFF_LINE)–np. 3, 

6)  nacisnąć  przycisk  NUMER_NASTAWY/WARTOŚĆ_NASTAWY.  Powoduje  to 

zgaszenie  diody  "NN"–  numer  nastawy,  a  zapalenie  się  diody  "WN"–  wartość  nastawy. 
Na wyświetlaczu  cyfrowym "C" pojawi się  liczba wskazująca aktualną wartość nastawy 
wybranej  w  poprzednim  kroku  (Dla  trybu  OFF_LINE  liczba ta  ukazuje  się  już  podczas 
wyboru numeru nastawy). Dla nastawy nr 3 będzie to np. 30.0, 

7)  nacisnąć przycisk zielony "+" lub "–" i obserwując wyświetlacz cyfrowy "C" ustawiamy 

właściwą wartość nastawy z zakresu, określonego w tablicy, 

8)  nacisnąć  ponownie  przycisk  NUMER_NASTAWY/WARTOŚĆ_  NASTAWY.  Zgaśnie 

dioda  "WN"–  wartość  nastawy,  a  zaświeci dioda  "NN"–  numer  nastawy,  której  wartość 
ustawiana  była  w  kroku  7  (wyświetlacz  cyfrowy  "C"–ON_LINE  lub  "A"–OFF_LINE 
wskażę liczbę np. 3 jak w kroku 5). Dla trybu OFF_LINE numer zmienianej nastawy jest 
obecny cały czas również podczas zmiany wartości nastawy, 

9)  obserwując  wyświetlacz  cyfrowy  "C"–ON_LINE  lub  "A"–OFF_LINE,  przyciskiem 

zielonym "+" lub "–" ustawiamy numer kolejnej zmienianej nastawy i powtarzamy kroki 
6 oraz 7, 

10)  powtórzyć kroki 6 do 9 do momentu ustawienia wszystkich nastaw, 
11)  nacisnąć  przycisk  PRACA/NASTAWA.  Zgasną  diody  "N"–  nastawa  "NN"–  numer 

nastawy  lub  "WN"– wartość nastawy, a zapali się (pozostanie zapalona tryb ON_LINE) 
dioda "PRACA", 

12)  wyjąć klucz zabezpieczający z gniazda płyty czołowej. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– 

regulator cyfrowy MRC–03, 

– 

tabela nastaw regulatora cyfrowego, 

– 

komputer z oprogramowaniem pod regulator MRC–03, 

– 

przewód interface do podłączenia regulatora z komputerem, 

– 

DTR regulatora MRC–03. 

 

4.6.4. Sprawdzian postępów: 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

scharakteryzować parametry określające środowisko pracy regulatora? 

 

 

2) 

włączyć regulator trójstanowy do układu regulacji? 

 

 

3) 

dobrać nastawy regulatora – statyczne i dynamiczne? 

 

 

4) 

sprawdzić  i  skontrolować  pracę  podstawowych  elementów 
regulatora? 

 

 

5) 

zabezpieczyć pracę regulatorów? 

 

 

6) 

zdefiniować podstawowe parametry regulatorów cyfrowych? 

 

 

7) 

określić podstawowe tryby pracy regulatorów cyfrowych? 

 

 

8) 

określić  czynności  wykonywane  podczas  konfigurowania  regulatora 
cyfrowego? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

41

5.  SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ 

 

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję. 
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.  
4.  Udzielaj  odpowiedzi  tylko  na  załączonej  karcie  odpowiedzi,  stawiając  w  odpowiedniej 

rubryce  znak  X.  W  przypadku  pomyłki  należy  błędną  odpowiedź  zaznaczyć  kółkiem 
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. 

5.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  każdego  zadania  dołączone  są  4  możliwości  odpowiedzi. 

Tylko jedna jest prawdziwa. 

6.  Pracuj  samodzielnie,  gdyż  tylko  wówczas  będziesz  miał  satysfakcję  z  wykonanego 

zadania. 

7.  Jeśli udzielanie odpowiedzi  będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż  jego rozwiązanie 

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny. 

8.  Na rozwiązanie testu masz 25 min. 

Powodzenia! 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

42

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 

 
1.  Manometry stosowane w instalacjach z tlenem są oznaczane napisem 

a)  OXYGEN. 
b)  OXYCORT. 
c)  OXYTLEN. 
d)  OXYŻEL. 

 

2.  Rurka syfonowa  montowana  jest przed  manometrem, gdy  mierzymy ciśnienie czynnika, 

którego temperatura przekracza 
a)  +10

o

C. 

b)  +50

o

C. 

c)  +25

 o

C. 

d)  –50

 o

C. 

 

3.  Przepływ czynnika przez rotametr odbywa się 

a)  z góry do dołu. 
b)  z lewej do prawej strony. 
c)  z prawej do lewej strony. 
d)  z dołu do góry. 

 

4.  W przypadku stwierdzenia nieszczelności lub uszkodzenia rury rotametrycznej należy 

a)  uszczelnić nieszczelność silikonem. 
b)  zakleić nieszczelność taśmą izolacyjną. 
c)  uszczelnić nieszczelność pakułami. 
d)  wymienić rurę na nową. 

 

5.  Podczas sprawdzania termometrów metodą laboratoryjną najistotniejszą rolę odgrywa 

a)  czystość substancji użytej do odtworzenia punktu oraz ciśnienie otoczenia. 
b)  czystość substancji użytej do odtworzenia punktu oraz wilgotność otoczenia. 
c)  czystość substancji użytej do odtworzenia punktu oraz temperatura otoczenia. 
d)  wilgotność i ciśnienie otoczenia. 

 

6.  Rejestratory zalicza się do urządzeń 

a)  optycznych. 
b)  elektro–hydraulicznych. 
c)  elektro–pneumatycznych. 
d)  precyzyjnych. 

 

7.  Jedną z przyczyn złej pracy rejestratora jest 

a)  zły naciąg papieru. 
b)  złe oświetlenie miejsca pracy rejestratora. 
c)  hałas w miejscu pracy rejestratora. 
d)  warunki atmosferyczne. 

 

8.  Sprawdzanie  spustu  skroplin  odwadniaczy  i  odoliwiaczy  w  sprężarkach  wykonujemy 

minimum 
a)  raz na miesiąc. 
b)  nie wykonuje się tej czynności podczas eksploatacji sprężarki. 
c)  raz dziennie. 
d)  raz na tydzień. 

 
 
 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

43

9.  Napełnianie olejem stacji olejowej dokonujemy tylko poprzez 

a)  filtr wlewowy. 
b)  filtr ssawny. 
c)  zawór przelewowy. 
d)  dystrybutor oleju. 

 

10.  Napięcie znamionowe silnika elektrycznego jest to napięcie 

a)  które doprowadzamy do silnika. 
b)  bezpieczne. 
c)  na które dany silnik został zbudowany. 
d)  przy którym pracuje dany silnik. 

 

11.  Silniki elektryczne mogą pracować przy napięciu mniejszym od napięcia znamionowego 

a)  0.1%. 
b)  10%. 
c)  1%. 
d)  5%. 

 

12.  Jednym z zadań wyłączników jest 

a)  uniemożliwienie samo rozruchu chronionego silnika. 
b)  samoczynne włączanie silnika. 
c)  powolny rozruch silnika. 
d)  utrzymywanie stałego napięcia zasilającego. 

 

13.  Przed zamontowaniem siłownika należy dokonać próbnego rozruchu, aby sprawdzić 

a)  moc siłownika. 
b)  stan uszczelnień siłownika. 
c)  stan instalacji elektrycznej. 
d)  położenie siłownika. 

 

14.  Eksploatacja siłownika poza dopuszczalnym zakresem temperatur może doprowadzić do 

a)  zaniku nagrzania się obudowy siłownika. 
b)  zwiększenia ciśnienia w komorach siłownika. 
c)  przeciążenia i uszkodzenia uszczelnień oraz łożysk. 
d)  nie ma wpływu na pracę siłownika. 

 

15.  Oznaczenie DN na tabliczce znamionowej zaworu oznacza 

a)  średnicę nominalną. 
b)  ciśnienie nominalne. 
c)  materiał z którego wykonany jest zawór. 
d)  kierunek przepływu medium. 

 

16.  Warunki eksploatacyjne zaworu zawarte są w tzw. 

a)  Książce Inwentarzowej. 
b)  Dzienniku Obsługi. 
c)  Karcie Inwentarzowej. 
d)  Karcie Katalogowej Wyrobu. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

44

 

17.  Miejsce pracy regulatora cyfrowego powinno się charakteryzować między innymi 

a)  dobrym nasłonecznieniem i ochroną przed deszczem. 
b)  małym zapyleniu i możliwie niewielkimi wahaniami temperatury. 
c)  małym zapyleniem i dużą wibracją. 
d)  wysoką temperaturą i dużą wilgotnością. 

 

18.  Dobór  nastaw  statycznych  i  dynamicznych  regulatora  przeprowadza  się  między  innymi, 

w oparciu o wymagania 
a)  dynamiki obiektu regulacji. 
b)  czasu pracy regulatora. 
c)  warunków zewnętrznych pracy regulatora. 
d)  warunków zasileniowych regulatora. 

 
19.  Konfiguracja regulatora cyfrowego polega na 

a)  włączeniu regulatora do układu regulacji. 
b)  podłączeniu do regulatora urządzenia zewnętrznego. 
c)  wprowadzeniu nastaw do pamięci regulatora. 
d)  sprawdzeniu sygnału zasilającego. 

 

20.  Regulator cyfrowy nie realizuje swoich funkcji w trybie pracy 

a)  regulacja. 
b)  konfiguracja geometryczna. 
c)  konfiguracja OFF_LINE. 
d)  konfiguracja ON_LINE. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

45

KARTA ODPOWIEDZI 

 
Imię i nazwisko.......................................................................................... 
 

Wykonywanie obsługi i konserwacji układów automatyki przemysłowej 

 

Zakreśl poprawną odpowiedź. 

 

Nr 

zadania 

Odpowiedź 

Punkty 

1 

a 

b 

c 

d 

 

2 

a 

b 

c 

d 

 

3 

a 

b 

c 

d 

 

4 

a 

b 

c 

d 

 

5 

a 

b 

c 

d 

 

6 

a 

b 

c 

d 

 

7 

a 

b 

c 

d 

 

8 

a 

b 

c 

d 

 

9 

a 

b 

c 

d 

 

10 

a 

b 

c 

d 

 

11 

a 

b 

c 

d 

 

12 

a 

b 

c 

d 

 

13 

a 

b 

c 

d 

 

14 

a 

b 

c 

d 

 

15 

a 

b 

c 

d 

 

16 

a 

b 

c 

d 

 

17 

a 

b 

c 

d 

 

18 

a 

b 

c 

d 

 

19 

a 

b 

c 

d 

 

20 

a 

b 

c 

d 

 

Razem:   

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

46

6.  LITERATURA 

 
1.  Dąbrowski A.: Pracownia techniczna mechaniki precyzyjnej. WSiP, Warszawa 1995 
2.  Komor Z.: Pracownia automatyki. WSiP, Warszawa 1996 
3.  Kostro J.: Elementy, urządzenia i układy automatyki. WSiP, Warszawa 1998 
4.  Olszewski M.: Podstawy Mechatroniki. REA, Warszawa 2006 
5.  Olszewski M.: Mechatronika. REA, Warszawa 2002 
6.  Piotrowski J.: Podstawy miernictwa. WNT, Warszawa 2002 
7.  Siemieniako F.: Automatyka i robotyka. WSiP, Warszawa 1996 
 
Czasopisma specjalistyczne: 
—

  Mechanik 

—

  Przegląd mechaniczny 

—

  Bezpieczeństwo Pracy 

—

  Maszyny technologie materiały 

—

  Elektronika Praktyczna 

—

  Elektronika 

—

  Pomiary Automatyka Kontrola 

—

  Pomiary Automatyka Robotyka 

 
Rozporządzenia i normy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy