523

Ewa D

ĄBROWA

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie

WRA

ŻLIWOŚĆ MIĘDZYKULTUROWA W KONTEKŚCIE

MODELU M. BENNETTA JAKO MO

ŻLIWOŚĆ PRZEZWYCIĘŻANIA NAPIĘĆ

I KONFLIKTÓW WSPÓ

ŁCZESNEGO ŚWIATA

1

Postmodernistyczny pluralizm i tendencje globalizacyjne zrodzi

ły pod koniec

XX wieku nadziej

ę na stworzenie nowego ponad- i pozanarodowego ładu pozba-

wionego wrogo

ści i dążeń hegemonistycznych. F. Jameson w artykule „Notes on

Globalization as a Philosophical Issue” stwierdza,

że po raz pierwszy w dziejach

ludzko

ści powstała możliwość szczególnej celebracji „różnicy”, „inności”, „odmien-

no

ści”. Wbrew doświadczeniom historycznym celebracja ta nie generuje podzia-

łów, lecz sprzyja uprawomocnieniu kultur dotychczas marginalizowanych oraz bu-
dowaniu nowych konfiguracji pozostaj

ących „w tolerancyjnym kontakcie wzajem-

nym”.

2

Entuzjazm Jameson’a niezwykle trudno jest podziela

ć w kontekście aktów

przemocy na tle kulturowym oraz og

łoszonego przez Huntingtona zderzenia cywili-

zacji

3

, które wyznacza ramy nowej ery – osadzonej poza schematami pokojowej

koegzystencji; nasyconej globalnym konfliktem mi

ędzy kulturą Wschodu i kulturą

Zachodu. Prezentowana przez Huntingtona

4

konfliktogenna wizja

świata wpisuje

si

ę w popularyzowaną współcześnie ideologię permanentnego zagrożenia, która

nie tylko o

żywia uśpione na skutek procesów integracyjnych resentymenty, ale

sprzyja wykorzystywaniu kultur do petryfikacji podzia

łów i nierówności społecz-

nych. Konflikty, b

ędące swoistym stanem napięcia, wrogości, czy wreszcie walki

wywo

łanej zróżnicowaniem i sprzecznością oczekiwań i dążeń ludzkich, nie istnie-

j

ą, wbrew tezie Huntingtona,

5

jedynie na styku wielkich kultur, np. kultury Wschodu

i Zachodu, ale równie

ż w ich obrębie. Demitologizacja spójność i harmonii we-

wn

ątrzkulturowej jest konieczna w celu uniknięcia redukcjonizmu, a tym samym

uproszczonego ogl

ądu problemu.

Konflikty stanowi

ą odpowiedź na dystans wytwarzający się podczas spotkania

z odmienno

ścią wyrażoną w specyficznych systemach normatywnych, zwyczajo-

wych i j

ęzykowych. Odmienność ta może być przedmiotem fascynacji, ale również

źródłem niepewności i zagrożenia.

6

Niezale

żnie od przypisywanego jej znaczenia,

1

Swoje rozwa

żania pragnę ograniczyć jedynie do płaszczyzny kulturowej. Zastosowanie podejścia

redukcjonistycznego nie jest równoznaczne z wykluczeniem innych czynników generuj

ących konflikty

we wspó

łczesnym świecie: ekonomicznych, politycznych, ideologicznych. Wynika jednak z przekona-

nia, i

ż kultura może stanowić i stanowi potencjalne źródło konfrontacji. Zbliżone stanowisko prezentu-

je m.in. J. Delors, który na posiedzeniu Instytutu Studiów Strategicznych w Brukseli stwierdzi

ł: „przy-

sz

łe konflikty będą wybuchały raczej za sprawą czynników kulturowych niż ekonomii czy ideologii.” J.

Delors, Questions Concerning Europa Security, Przemówienie w Instytucie Studiów Strategicznych w
Brukseli , 10 wrze

śnia 1993.

2

W. Burszta: Ró

żnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność. Poznań 2004, s.

99

3

S. Huntington: Zderzenie cywilizacji. Warszawa 2006

4

A. Szel

ąg: Fenomenologia obcego i jej reperkusje dla edukacji międzykulturowej. W: A. Szerląg (red.):

Wielokulturowo

ść – międzykulturowość obszarami edukacyjnych odniesień. Kraków 2005, s. 141

5

Nawi

ązanie do teorii Ruth Benedict, Za: J. Mucha (red.): Kultura dominująca jako kultura obca. Mniej-

szo

ści kulturowe a grupa dominująca w Polsce. Warszawa 1999, s. 24

6

Z. Bauman: Socjologia. Pozna

ń 1996, s. 62

524

jest niezb

ędna do ukonstytuowania się tożsamości indywidualnej oraz jej usta-

wicznej aktualizacji.

7

„To

żsamość jednostki kształtuje się”- według J. Nikitorowicza

- w konkretnej grupie pod wp

ływem określonej kultury” podczas podejmowanych

prób „oddzielenia tego, co w

łasne, od tego, co inne, obce, nieznane”.

8

Nasilenie si

ę w ostatnich latach konfliktów jest spowodowane intensyfikacją

kontaktów mi

ędzy reprezentantami różnych kultur oraz powstawaniem dotychczas

nieznanych uk

ładów i cyrkulacji kulturowych (cyrkulacji etnicznej, technologicznej,

finansowej, wreszcie ideologicznej)

9

pozostaj

ących niekiedy w antagonistycznym

stosunku. S. Huntington przyznaje,

że „obecnie ludzie zmuszeni są do nowych

mi

ędzykulturowych relacji w stopniu, w jakim wcześniej to nie występowało. Sytu-

acja ta stwarza problemy i w sposób nieunikniony prowadzi do wojen, a w ka

żdym

razie mo

że prowadzić”.

10

Zjawisku wielo

ści kulturowej towarzyszą wyraźne tenden-

cje integralne wspierane przez monistów przekonanych o powszechno

ści i uniwer-

salno

ści kultury. Wizja jedności i podobieństwa/identyczności sprzyja formowaniu

si

ę tożsamości zamkniętej, etnocentrycznej, osadzającej jednostkę jedynie w zna-

nych, sta

łych układach odniesień. Spotkanie z odmiennością kulturową może w tej

sytuacji prowadzi

ć do: zrodzenia się wrogości wobec inności; selektywnego i in-

strumentalnego traktowania kultury – odwo

ływanie się do korzeni, tradycji jedynie

w celu realizacji partykularnych interesów; wreszcie ca

łkowitego zanegowania

w

łasnej tożsamości pod wpływem swoistego ‘zauroczenia’ Innością. Źródłem za-

gro

żenia jest również postmodernistyczna wielość i rozproszenie, które sprawiają,

że tożsamość kulturowa staje się matrycą rozmytą, nieautentyczną i chybotliwą,
trudn

ą do redefiniowania w nowych kontekstach sytuacyjnych.

Obrona to

żsamości w perspektywie indywidualnej i społecznej wymaga rozwi-

ni

ęcia świadomości własnej kultury i jej podstawowych wyznaczników, ale również

zarzucenia kulturowego absolutyzmu oraz zaakceptowania ró

żnic.

11

Ostatni aspekt

szczególnie wyra

źnie zarysowuje się w modelu wrażliwości międzykulturowej

(DMIS)

12

Miltona Bennetta opracowanym w nawi

ązaniu do założeń konstruktywi-

zmu i psychologii kognitywnej.

M. Bennett zak

łada, iż wrażliwość międzykulturowa jest fundamentem negacji

etnocentrycznych uk

ładów kulturowych i tworzenia kolejnych, zorientowanych na

życie w społeczeństwie multikulturowym. Wiąże się z kształtowaniem struktur po-
znawczych umo

żliwiających systematyczne pogłębianie świadomości o odmienno-

ściach. Zdolność dostrzegania różnic oraz przyjmowania postawy tolerancji i otwar-
to

ści w istotny sposób rozstrzyga o poruszaniu się człowieka w świecie kulturowej

wielo

ści. Eksponowanie przez Bennetta kategorii różnicy w procesie nabywania

wra

żliwości międzykulturowej wynika z dwóch zasadniczych przesłanek:

7

J. Nikitorowicz: Kreowanie to

żsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej. Gdańsk 2005,

s. 120

8

Ibidem, s. 60-61

9

Por. K. Olbrycht: Edukacja wielokulturowa – w kontek

ście koncepcji kulturowych wymiarów globalizacji

Arauna Appaduraia. W: T. Lewowicki, A. Szczurek-Boruta, E. Grodzka-Mazur (red.): Teorie i modele
bada

ń międzykulturowych. Cieszyn-Warszawa 2006, s. 111-118

10

Jeste

śmy skazani na konflikt cywilizacyjny, Rozmowa z Samuelem Huntingtonem, W: B. Wildstein:

Profile wieku. Warszawa 2002, s. 23

11

Ibidem, s 32

12

Próba odczytania w

łasnej kultury w perspektywie możliwości budowania kompetencji międzykulturo-

wych zosta

ła pierwotnie podjęta przez Hoopes’a. Zarys koncepcji Hoopes’a posłużył M. Bennettowi

do stworzenia modelu wra

żliwości międzykulturowej

525

1. Ludzie w odmienny sposób postrzegaj

ą rzeczywistość; wytworzone obrazy

i przypisywane im znaczenia pozostaj

ą niekiedy w opozycji.

2. Grupy spo

łeczne budują zróżnicowane wzorce lub schematy, które na-

st

ępnie służą podtrzymywaniu określonego porządku społecznego i za-

chowaniu ci

ągłości kulturowej.

13

Nabywanie wra

żliwości dokonuje się poprzez gromadzenie nowych wyobra-

żeń i weryfikację już istniejących podczas spotkania z kulturą Innego. Istotą proce-
su jest dyferencjacja – wyodr

ębnianie się wyspecjalizowanych struktur poznaw-

czych i emocjonalnych oraz specyficznej reakcji na bod

źce; która prowadzi do

wykszta

łcenia zdolności dostrzegania, a następnie poszanowania odmienności.

14

Nale

ży podkreślić, że choć wystąpienie dyferencjacji jest warunkiem sine non

qua ukonstytuowania si

ę tożsamości, w niektórych sytuacjach może wywoływać

stan dezintegracji – dysharmonii emocjonalnej prowadz

ącej w wymiarze jednost-

kowym do os

łabienia lub rozpadu wewnętrznej organizacji psychiki (osobowości), a

w wymiarze spo

łecznym - do rozkładu więzi;

15

w dalszej perspektywie do odrzuce-

nia w

łasnej kultury lub przyjęcia postawy wrogości i gotowości do otwartej konfron-

tacji.

Kszta

łtowanie wrażliwości ma charakter procesualny, wieloetapowy. Osadza

si

ę w continuum etnocentryzm - etnorelatywizm i wymaga poznania, zanurzenia

si

ę w kulturze własnej.

Etnocentryzm mo

żna uznać za „wartościującą postawę określającą afirma-

tywny stosunek do kultury w

łasnej (…) i równocześnie deprecjonujący stosunek do

kultury innej grupy (obcej). Takie rozumienie mog

łoby być przydatne w kulturach

prostych, tradycyjnych, gdy zamkni

ęta grupa broni się, podkreślając niższość in-

nych”

16

. Prowadzi do idealizacji w

łasnej grupy, której towarzyszy skłonność do

uprzedze

ń adresowanych wobec innych. Obejmuje trzy elementy osiowe – dążenie

do dominacji (nacjonalizm); sk

łonność do obrony integracji wewnątrzgrupowej

(ekskluzywno

ść etniczo-kulturowa); niechęć bądź wrogość wobec przedstawicieli

innych kultur (ksenofobia).

17

Wpisana w etnocentryzm izolacja, mo

że prowadzić

jednostk

ę i grupy społeczne na bezdroża pozornej jedności i integralności.

STADIUM ETNOCENTRYZMU STADIUM ETNORELATYWIZMU

1. zaprzeczenie

2. obrona

3. minimalizacja

4. akceptacja

5. adaptacja

6. integracja

Rysunek nr 1. Model rozwoju wra

żliwości międzykulturowej według Miltona Bennetta.

Źródło: Opracowanie własne)

13

Uczenie si

ę międzykulturowe. Pakiet szkoleniowy, Rada Europy i Komisja Europejska, Strasburg

2000, s. 30

14

T. Pilch (red.): Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003, t. 1, s. 811-812

15

Por. J. Nikitorowicz: Kreowanie to

żsamości dziecka, op. cit., s. 11

16

Ibidem, s. 86

17

Prezentacja Piotra Radkiewicza z Instytutu Studiów Spo

łecznych UW Postawy narodowościowe

Polaków na tle innych krajów Europy. Co nas

łączy z innymi, a co wyróżnia …

526

Wed

ług Bennetta etnocentryzm wiąże się z interpretacją zdarzeń i zachowań

z perspektywy w

łasnej kultury i sytuuje jednostkę w szczególnej pozycji wobec

ró

żnorodności: zaprzeczenia, obrony, czy wreszcie minimalizacji.

Stadium zaprzeczenia wi

ąże się z odrzuceniem realnych różnic kulturowych w

efekcie braku spotka

ń z innością, bądź ich incydentalnością. W wyniku selektywnej

percepcji rzeczywisto

ści sprzyja izolacji i separacji kultury obcej.

18

Mimo, i

ż oba

zjawiska zosta

ły uznane przez Bennetta za odmienne, niezwykle trudne jest roz-

dzielenie ich w warstwie ontologicznej i epistemologicznej .

Stadium obrony wi

ąże się z wytwarzaniem mechanizmów, które mają zabez-

pieczy

ć tożsamość kulturową w sytuacjach konfrontacji z obcością. Do podstawo-

wych nale

ży oczernianie – negatywna, uproszczona ocena innej kultury; okazywa-

nie wy

ższości – lansowanie jednostronnego, pozytywnego obrazu kultury własnej;

odwrócenie – niech

ęć wobec własnego środowiska kulturowego. Ostatnia z reakcji,

mimo i

ż może wskazywać na większą wrażliwość, w rzeczywistości wzmacnia

nowy uk

ład etnocentryczny.

W ostatnim stadium – minimalizacji, dochodzi do obni

żenia rangi różnic dzięki

przekonaniu o istnieniu w

świecie podobieństw, czy nawet swoistej identyczności

kulturowej wytworzonej biologicznie (uniwersalizm fizyczny) i/lub spo

łecznie (uni-

wersalizm transcendentny). Zarysowuj

ące się dążenie do budowania świata

wspólnych warto

ści, istniejących poza wszelkimi układami sytuacyjnymi, stwarza

mo

żliwość porozumienia i dialogu. Według Bennetta stanowi wprowadzenie

do etnorelatywizmu pozbawionego warto

ściowania i dyskryminacji inności.

Etnorelatywizm wyrasta z przekonania,

że zachowania jednostkowe i grupowe

mog

ą być odczytywane jedynie w szerszym kontekście kulturowym. Oznacza zdol-

no

ść dostrzegania odmiennych wartości przy jednoczesnej identyfikacji z kulturą

w

łasną. Inny nie jest zagrożeniem, lecz szansą samodzielnego konstruowania

znacze

ń i ich modyfikowania. Etnorelatywizm, osadzony między akceptacją i inte-

gracja wymaga przede wszystkim uznania ró

żnych systemów normatywno-

aksjologicznych i stylów

życia. Mimo iż pozwala ‘zanurzyć się’ w nowej kulturze,

nie neguje dotychczasowej, stanowi

ącej podstawowe źródło odniesień.

Akceptacja wi

ąże się z przyjęciem postawy szacunku wobec odmienności za-

chowa

ń werbalnych i pozawerbalnych oraz wartości. Wymaga uczestnictwa

w

świecie pluralistycznym, dostrzegania różnic, czy wreszcie ich uznania. Kolejny

etap - adaptacji oznacza wzbogacenie w

łasnej tożsamości o nowe elementy. Jed-

nostka uczy si

ę zachowań istotnych z perspektywy obecności w świecie odmien-

nych konfiguracji kulturowych, m.in. empatii; które umo

żliwią lepsze zrozumienie

Innego. Ostatnie stadium – integracji – zapewnia wspó

łistnienie różnych układów

odniesienia, stanowi

ących podstawę formułowanych przez jednostkę ocen oraz

podejmowanych dzia

łań. Wykształcający się spójny układ kulturowy, wbrew podej-

ściu redukcjonistycznemu, nie stanowi stałego punktu odniesienia, lecz źródło
permanentnej autorefleksji i aktualizacji potencjalno

ści.

19

Cz

łowiek w tej perspek-

tywie staje si

ę ‘zintegrowanym outsiderem’ uwikłanym w swoisty paradoks – nie

przynale

żąc do żadnej kultury, potrafi odnaleźć się w odmiennych konstelacjach

światopoglądowych.

18

Ch.W. Van Hook: Preparing Teachers for the Diverse Classroom. A Developmental Mode of Intercul-

tural Sensitivity, W: Rothenberg D. (red.), Issues in Early Childhood Education. Curriculum, teacher
education & dissemination of information, ECAP & University at Urbana-Chapaign 2000, s. 67-72

19

Za: K.J. Tillman: Teoria socjalizacji. Spo

łeczność, instytucja, upodmiotowienie. Warszawa, s. 147

527

Uwagi ko

ńcowe

Lester Pearson ju

ż w połowie XX wieku zauważył, że nadchodzi era, w której

„ró

żne cywilizacje będą musiały się nauczyć, jak ze sobą koegzystować i dokony-

wa

ć pokojowej wymiany, ucząc się od siebie, poznając swoje dzieje, ideały, sztukę

i kultur

ę, wzajemnie wzbogacając swoje życie. Alternatywą jest w tym przeludnio-

nym

świecie brak porozumienia, napięcie, zderzenie i katastrofa”

20

.

Życie w takim

świecie wymaga permanentnego mierzenia się z różnorodnością i odmiennością.

Wra

żliwość międzykulturowa, na którą wskazuje Bennett, może stworzyć

szans

ę budowania i pogłębiania świadomości różnic oraz konstruowania nowych

systemów odniesienia. Konfrontacja z odmienno

ścią jawi się nie jako zagrożenie,

lecz jako mo

żliwość wytworzenia nowej, dotychczas nieznanej jakości w relacjach

mi

ędzyludzkich. Należy jednak zauważyć, że eksponowanie różnic, choć ważne,

mo

że przyczynić się do wzmocnienia obrazu inności, a tym samym nasilić zacho-

wania etnocentryczne i wyeliminowa

ć potencjalne płaszczyzny dialogu międzykul-

turowego, w niektórych sytuacjach za

ś generować złudne fascynacje, które będą

prowadzi

ły do bezrefleksyjnej, powierzchownej i nieautentycznej interioryzacji

kultury.

Krytycznie nale

ży również odnieść się do możliwości formowania w szerszym

wymiarze kompetencji pozwalaj

ących człowiekowi funkcjonować w roli ‘kulturowe-

go outsidera’. Mimo i

ż, niektóre osoby owe kompetencje będę posiadały, trudno

b

ędzie uznać je za powszechne, czy typowe dla całych zbiorowości społecznych.

Odrzucenie swoistej transkulturowej identyfikacji, które pojawia si

ę m.in. Geertza

21

i Huntingtona, nie skazuje na niepowodzenia inicjatyw zmierzaj

ących do budowa-

nia harmonii kulturowej w

świecie. Zwraca jedynie uwagę na złożoność procesu.

Kszta

łtowanie postawy otwartości wobec odmienności kulturowej wymaga określe-

nia przede wszystkim znaczenia, jakie jednostka przypisuje elementom w

łasnej

kultury i jak si

ę do nich odnosi. Dopiero w dalszej perspektywie może stanowić

postaw

ę wytworzenia się postawy akceptacji, zrozumienia i poszanowania Innego.

Wpisanie modelu w koncepcje rozwoju cz

łowieka pozwala nie tylko uchwycić

specyfik

ę zmian dokonujących się na poziomie poznawczym w sytuacjach spotka-

nia z Innym, lecz zoptymalizowa

ć proces uczenia się. Dokonywanie z tej perspek-

tywy analizy konfliktu –

źródeł, mechanizmów, wreszcie sposobów rozwiązywania;

wymaga jednak, ze wzgl

ędu na zastosowane uproszczenia, udzielenia odpowiedzi

na kilka zasadniczych pyta

ń: Czy uczenie się wrażliwości wymaga przejścia przez

wszystkie etapy wskazane przez Bennetta? Jakie warunki powinny by

ć spełnione,

by powsta

ła wrażliwość? Jaką rolę odgrywa własna tożsamość jednostki i wiedza

o innym w budowaniu wra

żliwości? Czy rzeczywiście możliwe jest konstruktywne

rozwi

ązywanie napięć powstających w wyniku spotkania z innością?

20

S. Huntington: Zderzenie cywilizacji, op. cit., s. 497

21

W. Burszta: Ró

żnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność. Poznań 2004, s.

33