ZAGROŻENIA EKOLOGICZNE WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

Pod koniec XX wieku kwestie ekologiczne stały się jednymi z najważniejszych zagadnień, wymagających podjęcia działań oraz wysiłków ze strony aktorów międzynarodowych. Zrozumienie przyczyn oraz oddziaływań środowiska naturalnego jest zatem niezwykle istotnym zadaniem, które stanowi spore wyzwanie dla teorii stosunków międzynarodowych, zwłaszcza, że obecne zagrożenia ekologiczne XXI wieku są jednymi z najpoważniejszych.

1. Czym jest zagrożenie (ekologiczne)?

Za zagrożenia uznajemy rzeczywiste działania innych uczestników (w naszym wypadku stosunków międzynarodowych), niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu

Ekologiczne – odnosi się do funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w środowisku i trwałego rozwoju narodu. Zagrożenia mogą być spowodowane zarówno przez działalność człowieka jak i czynniki naturalne

Zagrożeniom tym należy rzecz jasna przeciwdziałać, bowiem długotrwałe zaniedbanie, może prowadzić do katastrofy ekologicznej, czyli trwałego (nieodwracalnego w naturalny sposób) uszkodzenia lub zniszczenia dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływające negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, często życie ludzi.

2.Podział zagrożeń: naturalne i cywilizacyjne > slajdy

3. Katastrofa chemiczna w Bhopalu: przyćmiona przez Czarnobyl, pomimo tego, że była o wiele poważniejsza w skutkach. Katastrofa w Bhopalu w Indiach miała miejsce 3 grudnia 1984 roku. W fabryce Union Carbide  w wyniku rozszczelnienia zbiornika doszło do wycieku  43 ton gazowego izocyjanianu metylu (MIC). Gaz ten, posiadający silne właściwości żrące i trujące jest cięższy od powietrza szybko rozprzestrzenił się na okoliczne tereny. W wyniku reakcji chemicznych do utworzyły się takie gazy trujące  jak fosgen czy cyjanowodór. Na działanie gazu zostało narażonych około pół miliona osób. W wyniku wypadku około 20 tysięcy osób zmarło, a wg różnych szacunków nawet do 500 tysięcy osób poniosło uszczerbek na zdrowiu. W czasie wypadku wiele osób zginęło w wyniku paniki m.in. przez stratowanie. Katastrofa w Bhopalu uważana jest za najpoważniejszą w skutkach katastrofę przemysłową, pomimo tego iż odbiła się ona dużo mniejszym rozgłosem na świecie niż katastrofa w Czarnobylu której skutki były mniej tragiczne.

Liczne badania wykonywane przez 5 lat od katastrofy dowiodły, iż osoby które narażone były na działanie gazu poniosły znaczne uszczerbki na zdrowiu takie jak ślepota, kłopoty z układem oddechowym oraz odpornościowym. W bliskiej okolicy fabryki zanotowano wzrost poronień i urodzeń martwych płodów. Ponadto doszło do poważnego skażenia wód gruntowych które były wykorzystywane jako wody pitne. 

Bezpośrednią przyczyną katastrofy był wyciek wody z instalacji konserwacyjnej do zbiornika w którym przechowywano gaz. Reakcja chemiczna spowodowała wzrost temperatury wewnątrz zbiornika do ponad 250 stopni C, a co za tym idzie wzrostu ciśnienia który spowodował rozerwanie zbiornika. 

Za pośrednie przyczyny katastrofy uważa się przede wszystkim chęć uzyskania większych zysków przez Union Carbide co spowodowało wykorzystanie tańszego procesu technologicznego z użyciem izocyjanianów oraz brak wystarczających nakładów finansowych przeznaczonych na bieżącą konserwację instalacji technicznej. Ponadto ze względów finansowych fabryka została zlokalizowana w centrum dużego miasta zamiast na terenach niezamieszkałych. Przeprowadzone śledztwo w sprawie katastrofy wykazało że przez wypadkiem lekceważono podstawowe zasady bezpieczeństwa. Nie zapewniono odpowiedniej liczby pracowników nadzoru technicznego, ponadto nie wykonywano odpowiednich szkoleń i ćwiczeń. Ponadto instrukcje były dostępne tylko w języku angielskim, pomimo tego iż większość pracowników nie posługiwało się tym językiem.

4. Katastrofa w Czarnobylu: Wybuch reaktora elektrowni atomowej w Czarnobylu był największą katastrofą jaka miała miejsce w historii energetyki jądrowej. Do awarii doszło w wyniku nieudanego eksperymentu, będącego następstwem wieloletnich zaniedbań i ignorancji osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo atomowe w Związku Radzieckim.

26 kwietnia 1986 roku dokładnie o godzinie 1:23 w ramach testu generatora turbin nr 8, doszło do eksplozji i całkowitego zniszczenia reaktora IV. Poziom promieniowania w najbliższej okolicy reaktora w pierwszych dniach po katastrofie wynosił około 20 000 rentgenów na godzinę. Śmiertelna dawka promieniowania to 500 rentgenów w 5 godzin, co oznacza, że strażacy gaszący pożar oraz personel będący w bliskiej odległości od uszkodzonego reaktora w pierwszych godzinach od awarii otrzymał śmiertelną dawkę w mniej niż minutę. 

Zaraz po katastrofie wszystkie rozgłośnie radiowe na terenie ZSRR zaczęły nadawać audycję wyłącznie z muzyką klasyczną. Była to powszechna metoda przygotowywania społeczeństwa na zapowiedz tragedii. Pierwsza oficjalna informacja ze strony władz Związku Radzieckiego miała miejsce 2 dni po katastrofie czyli 28 kwietnia 1986 roku. W trwającym 20 sekund komunikacie dziennika informacyjnego Wremia powiedziano: „Doszło do wypadku w elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Jeden z reaktorów został uszkodzony. Skutki wypadku zostały usunięte. Pomoc została udzielona wszystkim poszkodowanym osobą. Powołana została komisja śledcza.”

5. Zagrożenia ekologiczne z punktu widzenia stosunków międzynarodowych.

Na początku XXI wieku kwestie środowiska naturalnego pozostają nadal ważnym za­gadnieniem międzynarodowym dla całego pokolenia przywódców politycznych, przed­stawicieli rządów, naukowców, przemysłowców oraz zaangażowanych obywateli po­szczególnych państw. Od późnych lat 60. znacznie wzrosła świadomość zagrożeń i im­plikacji, jakie niesie ze sobą szeroka gama międzynarodowych problemów związanych ze środowiskiem naturalnym.

Od tego czasu stało się jasne, że połowy na większości mórz i oceanów są zbyt duże. Na całym świecie na niespotykaną skałę postępuje degradacja i erozja gleby. Niszczone są naturalne siedliska zwierząt i roślin: np. od lat 50. obszar tropikalnych lasów desz­czowych zmniejszył się o ponad 50% i proces ten nie słabnie. W rezultacie, prawdo­podobnie każdego roku giną dziesiątki tysięcy gatunków roślin i zwierząt. Uwalniane do atmosfery, wody i gleby odpady oznaczają, że problem zanieczyszczeń staje się wszechobecny. Wielkie ilości odpadów, włączając w to niebezpieczne chemikalia, me­tale ciężkie oraz materiały promieniotwórcze, są wyrzucane do mórz - zarówno bezpo­średnio, jak i spływając z wodami rzek. Wraz z odpadami komunalnymi i wyciekami ropy naftowej oraz olejów w znaczny sposób uszkadzają one ekosystemy morskie oraz szczególnie wrażliwe jeziora i akweny półzamknięte. Miliardy ludzi cierpi codziennie z powodu zanieczyszczenia powietrza. Kwaśne deszcze, zniszczenie warstwy ozonowej oraz zmiany klimatu wynikające z zanieczyszczenia atmosfery to główne problemy re­gionalne i globalne.

Problemy ekologiczne nie są niczym nowym. Społeczności ludzkie od dawna miały znaczny wpływ na środowisko, w którym funkcjonowały. Ich dążenie do eksploatacji zasobów naturalnych, tak jakby były one niewyczerpane, wielokrotnie doprowadzały do katastrof, powodując niekiedy zniknięcie całych wspólnot ludzkich. Jednakże przez większą część ludzkiej historii wpływ nadmiernej eksploatacji środowiska czy też jego zanieczyszczania był raczej lokalny. Społeczeństwa często mogły uciec od konsekwen­cji takiej działalności, przenosząc się na niezniszczone lub mniej zniszczone obszary. Nawet jeśli nie miały takiej możliwości, lokalne zubożenie nie wpływało na sąsiadujące społeczności. Szeroko rozpowszechniona industrializacja i gwałtowny wzrost demo­graficzny zmieniły tę sytuację. Poważne szkody wyrządzone środowisku naturalnemu oraz jego niezrównoważona eksploatacja występują we wszystkich regionach świata. Do końca XX wieku ich skutki stały się prawdziwie globalne.

6. Najpoważniejszymi dotychczas odczuwanymi przez nas skutkami degradacji środowiska są:

Globalne ocieplenie; Dziurę ozonową; Smog; Kwaśne deszcze; Ozon przygruntowy (troposferyczny) > Slajdy

7. Kwestie ekologiczne często omawiane są z uwzględnieniem 4 kontekstów:

Po pierwsze, niektóre problemy ekologiczne są ze swej natury globalne. CFCs (chlorofłuorowęgłowodory)¹ uwalniane do atmosfery przyczyniają się do globalnego problemu zanikania warstwy ozonowej niezależnie od miejsca, w którym są emitowane, podobnie jak emisja dwutlenku węgla przyczynia się do ogólnoświatowych zmian klimatycznych. Skutki tego są globalne, stąd też można sobie z nimi poradzić jedynie przez globalną współpracę.

Po drugie, niektóre problemy odnoszą się do eksploatacji wspólnych globalnych zasobów [global commons): dóbr dzielonych przez wszystkich członków wspólnoty międzynarodowej, takich jak oceany, dno podmorskie, atmosfera i przestrzeń kosmicz­na. Wielu przekonuje, że światowe zasoby genetyczne są zasobami globalnymi, których zachowanie jest również wspólnym interesem.

Po trzecie, wiele problemów ekologicznych ma charakter transgraniczny, ponie­waż ze swej istoty przekraczają one granice państw, nawet jeśli nie są one całkowicie globalne. Na przykład emisje dwutlenku siarki przez jedno państwo zaowocują kwaś­nymi deszczami w państwach, do których będzie on przywiewany; podobnie odpady wyrzucane do zamkniętych lub półzamkniętych zbiorników wodnych są problemem wszystkich państw wokół danego akwenu. Tego typu transnarodowe lub regionalne problemy pojawiają się w wielu częściach świata i stanowią techniczne oraz polityczne wyzwania podobne do tych o charakterze globalnym. Co więcej, państwa lub aktorzy niepaństwowi spoza regionu mogą przyczynić się do powstawania samych problemów, ale także pomóc w ich rozwiązywaniu.

Po czwarte, co wynika z poprzedniego, wiele procesów nadmiernej eksploatacji {over-exploitation) lub degradacji środowiska naturalnego ma co prawda wymiar lokal­ny bądź występuje na terytorium poszczególnych państw, lecz mimo to są one odczu­wane w tak wielu miejscach świata, że mogą być postrzegane jako problemy globalne. Przykładami tego są niezrównoważone praktyki rolne, degradacja i erozja gleby, wyci­nanie lasów, zatrucie rzek oraz wiele innych problemów ekologicznych wynikających z procesów urbanizacji i industrializacji.

Wreszcie, procesy prowadzące do nadmiernej eksploatacji i degradacji środowiska naturalnego są integralnie powiązane z szerszymi procesami społeczno-ekonomiczny­mi, które z kolei stanowią część globalnej ekonomii politycznej. Stąd też powszechnie wiadomo, że przyczyny większości problemów środowiskowych są blisko związane z wytwarzaniem i dystrybucją bogactwa, wiedzy, siły, z wzorcami globalnego zużycia energii, industrializacji, wzrostu populacji, dobrobytem i ubóstwem. W tym względzie procesy globalizacji i współzależności w gospodarce oraz innych sferach życia nadają kwestiom środowiska naturalnego wymiar globalny.

_______________________________________________________________________________________________

8. Próby zapobiegawcze degradacji środowiska naturalnego.

• Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat środowiska Człowieka w 1972 roku

Została zorganizowana w odpowiedzi na rosnące w latach 60. zaniepokojenie stanem środowiska naturalnego. Jej celem było ustanowienie międzynarodowych ram postępo­wania, które promowałyby bardziej skoordynowane podejście do kwestii zanieczysz­czeń i innych problemów ekologicznych. Konferencja, która odbyła się w Sztokholmie, oznaczała punkt zwrotny w rozwoju międzynarodowej polityki ochrony środowiska

Debaty prowadzone na konferencji wykrystalizowały tematy i praktyki, które pozostały najważniejsze dla międzynarodo­wej polityki ochrony środowiska aż do dnia dzisiejszego.

Waga międzynarodowych kwestii środowiska naturalnego, jako istotnego zagadnie­nia międzynarodowego została zinstytucjonalizowana w zgodzie z zasadą, że państwa są odpowiedzialne za współpracę mającą na celu zarządzanie wspólnymi zasobami glo­balnymi oraz redukcję transgranicznego zanieczyszczenia środowiska. Kraje rozwija­jące się kładły nacisk na to, że z historycznego punktu widzenia ponoszą one mniejszą odpowiedzialność za globalne zanieczyszczenie niż państwa przemysłowe oraz że dzia­łania mające na celu ochronę środowiska powinny być powiązane z wysiłkami zmie­rzającymi do promowania ich postępu gospodarczego i społecznego - argumenty te zo­stały w zasadzie zaakceptowane przez państwa rozwinięte. Dlatego też związek między środowiskiem naturalnym a rozwojem w kontekście relacji Północ-Południe został wówczas po raz pierwszy formalnie wyartykułowany na spotkaniu międzyrządowym. W tym samym czasie ekologiczne organizacje pozarządowe (NGOs) z wielu krajów zebrały się, by monitorować przebieg obrad konferencji i wywierać polityczny nacisk na biorących w niej udział, a także by utworzyć sieci powiązań między nimi, kształtując tym samym praktykę, która trwa nadal.

• Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska Naturalnego i Rozwoju w Rio de Janeiro

(Szczyt Ziemi 1992)

Została zaplanowana na czerwiec 1992 roku w Rio de Janeiro, aby wspólnota międzynarodowa mogła rozwijać program zrównoważonego rozwo­ju, czyli takiego, który wy­chodzi naprzeciw potrzebom teraźniejszości, nie stanowiąc przy tym zagrożenia dla zaspokajania po­trzeb przez przyszłe pokolenia.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju skupia się na promowaniu ekonomicznego i społecznego po­stępu w sposób, który pozwoliłby uniknąć degradacji środowiska, jego nadmiernej eksploatacji lub zanieczyszczenia, odkładając na bok mało produktywne debaty co do przyznania priorytetu rozwojowi bądź środowisku naturalnemu.

Deklaracja z Rio ogłasza 27 ogólnych zasad mających kierować działaniami na rzecz środowiska naturalnego i rozwoju. Odnoszą się one do: narodowej odpowiedzialności oraz międzynarodowej współpracy przy ochronie środowiska naturalnego, potrzeb rozwojowych oraz wyeliminowania nędzy, praw i obowiązków obywateli, kobiet oraz ludności tubylczej.

Zasada 7 potwierdza np. „wspólną, ale zróżnicowaną odpowiedzialność" za ochronę środowiska krajów rozwiniętych i rozwijających się. Zasada 10 głosi, że zagadnienia środowiskowe są najlepiej rozwiązywane na odpowiednim poziomie, z udziałem wszystkich zainteresowanych obywateli; dlatego należy promować: publiczną edukację, współudział w działaniach, dostęp do informacji oraz środków kompensacyjnych. Zasada 15 potwierdza konieczność podejścia zapobiegawczego: „brak całkowitej pewności naukowej nie może być powodem opóźniania efektywnych działań, których realizacja zapobiegałaby degradacji środowiska".

• Agenda 21

Agenda 21 jest liczącym 400 stron dokumentem, zawierającym 40 rozdziałów przedstawiających program działań prowadzących do zrównoważonego rozwoju. Rozdziały te są poświęcone różnorod­nym tematom, takim jak: promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich, zwalczanie masowej wycinki lasów, zarządzanie biotechnologią, utrzymywanie w równowadze delikatnych eko­systemów górskich, sposoby radzenia sobie z niebezpiecznymi odpadami.

• Protokół z Kioto

Centralnym punktem protokołu z Kioto z 1997 roku są prawnie wiążące zobowiązania poszczególnych państw uprzemysłowionych w sprawie ograniczenia przez nie emisji gazów cieplarnianych. UE, USA oraz Japonia zobowiązały się do redukcji Ich rocznych emisji gazów cieplarnianych do roku 2008-2012 odpowiednio o 8, 7, i 6% poniżej poziomu z roku 1990. Przyszli4 członkowie UE, tacy jak Polska, przyjęli cele unijne, podczas gdy Rosja, Ukraina i Nowa Zelandia zgodziły się ustabilizować swe emisje na poziomie roku 1990, a Australia, Islandia i Norwegia zdołały wynegocjować ograniczony wzrost w swych dozwolonych limitach emisji. Zobowiązania te odnoszą się do emisji netto, tak więc emisje gazów cieplarnianych mogą być równoważone przez absorpcję tych gazów oraz „pochłaniacze", takie jak projekty zalesiania. Generalnie zobowiązania te oznaczają redukcję w emisji gazów cieplarnianych w krajach uprzemysłowionych o 5%.

Powyższe debaty gwałtownie unaoczniły, jak bardzo skomplikowane w globalnych negocjacjach stały się kwestie sprawiedliwości. Różnice w sytuacji wewnątrz grup państw rozwiniętych i rozwijających się są pod wieloma względami równie wielkie, jak różnice między tymi grupami. Nawet w zbiorowości rozwiniętych państw Zachodu rządy krajów Europy Południowej przekonywały, że ich państwa są stosunkowo ubogie i nie powinny jeszcze stabilizować swych emisji; Japonia i inne kraje dowodziły, że nie mogą zaakceptować takich samych procentowych cięć w emisji, co Stany Zjednoczone, choćby dlatego, że wprowadziły już technologie i środki zmniejszające zużycie energii. Co więcej, elity w państwach rozwijających się prowadzą styl życia a la „Pierwszy Świat”, a w państwach takich jak Brazylia, Indie czy Chiny ich liczebność w znacznej mierze przekracza populacje małych i średnich państw rozwiniętych. Oczywiście, jak mogą twierdzić niektórzy, elity te nie powinny być całkowicie wyłączone z nacisków na przyjęcie bardziej „przyjaznego klimatowi” stylu życia. Jednakże negocjatorzy byli świadomi, że odwołujące się do zasady sprawiedliwości (równowagi zobowiązań) próby negocjowania oddzielnych celów z wzięciem pod uwagę specyficznej sytuacji każdego z państw, były receptą na porażkę. Specjalne traktowanie oraz kompleksowość pogrążyłyby negocjacje.

Do roku 2000 podpisano ponad 130 wielostronnych porozumień (oraz setki porozumień dwustronnych) w sprawie środowiska naturalnego. Część z nich traktować należy jako „martwe”. Inne są jedynie symboliczne lub słabe i same w sobie mają niewielki albo wręcz żaden wpływ na zachowanie się aktorów lub na prob­lem, którego dotyczą. Mimo to studia przypadków pokazały, że liczne reżimy środowi­skowe były naprawdę skuteczne, ponieważ zmieniały zachowania aktorów zgodnie ze swymi celami oraz co najmniej pomogły zająć się problemami, dla rozwiązania których zostały ustanowione. Protokół z Montrealu, podpisany w 1987 roku, dotyczący ochrony warstwy ozonowej jest tego doskonałym przykładem, stał się porozumieniem w pełni globalnym - przystąpiło do niego ponad 160 państw.

_______________________________________________________________________________________________

Pod koniec XX stulecia debaty koncentrowały się w coraz większym stopniu na wyzwaniach związanych z rozwojem międzynarodowych mechanizmów mających kształtować szersze wzorce światowego handlu i inwestycji w zgodzie z celami sprzyjającymi środowisku naturalnemu. Niektórzy są przekonani, że normy i reguły Światowej Organizacji Handlu (WTO), skupiające się na usuwaniu ograniczeń dla międzynarodowego handlu oraz inwestycji, są sprzeczne z wysiłkami promującymi ochronę środowiska naturalnego, zrównoważonego rozwoju oraz innych celów socjalnych. Kampanie transnarodowych NGOs, mające na celu zakwestionowanie dominacji norm i reguł WTO, wywołały oddźwięk w roku 2000, odnosząc sukces w postaci zakłócenia spotkania WTO w Seattle. Inni, wręcz przeciwnie, wierzą że reżimy handlowe i reżimy ochrony środowiska mogą się wzajemnie uzupełniać oraz wzmacniać (np. promując międzynarodowe inwestycje w nowoczesne i sprzyjające środowisku naturalnemu technologie).

Kwestie środowiska naturalnego jako jedno z głównych źródeł niepokoju i aktywności międzynarodowej wypłynęły na szersze forum w drugiej połowie XX wieku. Wiążą się one z globalizacją na kilka sposobów. Wiele problemów ekologicznych ma charakter międzynarodowy lub globalny, co stymuluje międzynarodowe działania polityczne stanowiące odpowiedź na nie. Inne problemy, choć lokalne w swym wymiarze, są doświadczane na całym świecie. Praktycznie wszystkie problemy środowiskowe są nieuchronnie powiązane z dynamiką zglobalizowanych procesów ekonomii politycznej.