HUMPHREY BOGART

Humphrey Bogart:

●

1899-1957

●

Uważany za najwybitniejszą osobowość aktorską w historii kina.

●

Nie miał wykształcenia aktorskiego, bazował na intuicji i podpatrywaniu zachowań
różnych ludzi w rozmaitych okolicznościach.

●

Był jedną z największych legend XX wieku.

●

Choć nie był przystojny i miał wadę wymowy, stał się bohaterem Hollywood.

●

Sam Spade, Rick Blaine, Charlie Allnut, Kapitan Queeg - oto niezapomniane role
Humphreya Bogarta - najsłynniejszego twardziela lat 40.

●

Stworzył niedościgły wzór postaci prywatnego detektywa w tzw. czarnej serii z lat
40-tych, dając jej, wspólnie z Johnem Hustonem, początek filmem Sokół maltański
(1941).

●

Nie tylko nie był amantem, ale także bardzo długo nie grywał bohaterów pozytywnych
ani zwycięskich.

●

W jego osobowości zawierała się immanentna klęska.

●

Kiedy Humphrey Bogart pojawiał się na ekranie, jego sprawa była z góry przegrana.
A jednak walczył do końca, by pokonać przynajmniej własną słabość.

●

W życiu prywatnym cechowała go prawość, odwaga cywilna, potrzeba konsekwentnej
obrony swych przekonań.

●

Splot owych uwarunkowań sprawił, że Bogart jeszcze za życia otaczany był kultem,
który po śmierci aktora przerodził się w mit.

●

2 stycznia 1922 zadebiutował jako aktor w teatralnym melodramacie Johna Coltona i
D. H. Andrewsa Drifling.

●

W roku następnym otrzymywał już duże role

●

W 1925 doczekał się entuzjastycznych recenzji, w których porównywano go do
Rudolfa Valentino, sławiono jego urodę, romantyczny wdzięk, elegancję, kurtuazję
wobec kobiet.

●

Wkrótce po wprowadzeniu do filmu dźwięku producenci zaczęli szukać nowych
gwiazd. W orbicie ich zainteresowań znalazł się m.in. Bogart, który wspólnie ze
Spencerem Tracy zadebiutował w przygodowej komedii Johna Forda Up the River
(1930).

●

W ciągu niespełna dwu lat otrzymał sześć ról.

●

W Zdobywcy serc Irvinga Cummingsa i Bad Sister Hobarta Henleya grał amantów-
intrygantów, w Podniebnym romansie Alferda Santella - lotnika, w Faworycie
maharadży Raoula Walsha - marynarza, w A Holy Terror Cummingsa - ranchera.

●

Jego nazwisko pojawiało się w czołówkach na trzecim - czwartym miejscu. Ale
szefowie wytwórni Fox szybko zorientowali się, że nie zrobią z Bogarta drugiego
Ciarka Gable'a i nie przedłużyli kontraktu.

●

Wszechwładny boss Columbii, Harry Cohn, dał mu tylko jedną rolę, w Love Affair
Thorntona Freelanda, po czym orzekł: Niech pan wraca na Broadway i nie rusza się
stamtąd. Nie ma w panu ani jednego elementu fotogenicznego.

●

Bogartowi udało się jeszcze zagrać gangsterów w dwu filmach Mervyna LeRoya
u braci Warner (dziesiąty i szósty w czołówce), po czym, kompletnie zniechęcony,
posłuchał rady Cohna.

●

Lata 1932-1934 były najtrudniejszym okresem w jego życiu. W tym czasie wystąpił
tylko w jednym filmie, akurat realizowanym w Nowym Jorku Midnight Chestera
Erskine'a - znowu jako gangster.

●

W pięcioleciu 1936-1940 Bogart wystąpił w 29 filmach, w tym 16-krotnie jako
gangster lub bandyta. Żadna z pięciu ról głównych nie przyniosła mu sukcesu.

●

Bohaterowie pozytywni nie pasowali do niego

●

Najlepszym obrazem z udziałem Bogarta jest w tym okresie bez wątpienia gangsterski
dramat Raoula Walsha Burzliwe lata dwudzieste. Charakteryzuje się intrygującą i
logiczną akcją, wyraziście zarysowanym tłem społecznym (rozczarowanie powojenne,
prohibicja, kryzys gospodarczy), pogłębionymi sylwetkami bohaterów, ale także
zbliżonym do bogartowskiego aktorstwem Jamesa Cagneya w głównej roli.

●

Ostatnią postacią stworzoną przez Bogarta w 1940 r. był kolejny gangster, Roy Earle,
w sensacyjnym dramacie Raoula Walsha High Sierra:

●

Odbity przez wspólników z więzienia dla wzięcia udziału we włamaniu do
luksusowego hotelu, opracowuje plan, uczestniczy w całym przedsięwzięciu,
po jego fiasku ucieka. Wpada w pułapkę zastawioną przez policję i ginie.

●

Jest kreaturą, zdeklarowanym bandytą, nie waha się przed wykorzystaniem
naiwności uroczej dziewczyny dla realizacji swych celów.

●

Tymczasem publiczność opowiada się po jego stronie, życzy mu powodzenia i
szczerze żałuje, że musiał zginąć.

●

Graniczy to ze zbiorowym fenomenem i odtąd będzie się regularnie powtarzać.

●

High Sierra robi z Bogarta wielką gwiazdę; odtąd jego nazwisko będzie w
czołówce zawsze na pierwszym miejscu.

●

Nawet jeżeli Bogart wcieli się na ekranie w kanalię (Skarb Sierra Madre) czy
bezwzględnego gangstera (Godziny rozpaczy) - sympatia i zrozumienie widowni nie
opuszcza go.

●

W postaciach Duke'a Mantee i Roya Earle'a nie ma jeszcze samoświadomości; grając
Duke'a Bogart nawet jakby specjalnie podkreśla, że sprawy tego typu zupełnie go nie
interesują. Jest natomiast pewna fatalność, zaznaczona także w sylwetce Martina ze
Ślepego zaułka: ci trzej gangsterzy mają przeczucie swego nędznego końca, można
nawet zaryzykować twierdzenie, że prowokują los. Jak gdyby profesji gangstera było
przypisane przerwanie jej przez kulę, najczęściej policyjną.

●

W 1941 r. Bogart otrzymuje wreszcie rolę człowieka mającego świadomość swej
klęski, żyjącego z nią na co dzień. Lub inaczej: nadaje taki rys swemu bohaterowi. Jest
nim prywatny detektyw Sam Spade w Sokole maltańskim Johna Hustona.

●

Ów dramat kryminalny otwiera nowy rozdział w historii gatunku, zapoczątkowując
tzw. czarną serię. Jak wiadomo, wyróżnik artystyczny gatunku kryminalnego stanowi
opis procesu rozwiązywania zagadki: kto zabił? kto ukradł?

●

Rewolucyjność czarnej serii wobec poprzednich dokonań polega na wprowadzeniu
trzech zasadniczych zmian:

1.

Dotychczasową dominantę kompozycyjną - zagadkę- zastępuje nowa: postać
bohatera, detektywa lub policjanta prowadzącego śledztwo. Jego metody działania
i jego wewnętrzne przeżycia stają się ważniejsze od rozwiązania tajemnicy.

2.

Tradycyjna narracja zapewniała odbiorcy niezależność od bohatera; w oparciu o
przesłanki, z których można było zbudować logiczny wywód, widz miał możność
prowadzenia śledztwa na własną rękę. Nowy typ narracji w pełni uzależnia go od
bohatera: odbiorca jest biernym świadkiem odkrywania coraz to nowych tropów,

często mylących i ani przez moment nie przewyższa detektywa wiedzą.

3.

Czarnej serii zawdzięczamy nowy typ bohatera: obraca się on w środowisku
przestępczym, musi więc posługiwać się jego metodami - nie tylko dla odniesienia
sukcesu, ale także by ocalić własne życie.

●

Bohater Sokoła Maltańskiego Sam Spade jest zdecydowany, bezwzględny, cyniczny,
oszukujący gangsterów i wodzący za nos policję, nie może pozwolić sobie nawet
na chwilę słabości, prawdziwe uczucia kryje pod maską. A przy tym lekceważy
rozmaite normy i formy obyczajowe, zaczyna dzień od szklaneczki whisky, wczesnym
popołudniem idzie do łóżka z klientką, romansuje także z żoną wspólnika. Nie do
końca jasne są motywy uporu, z jakim walczy o rozwiązanie zagadki. Wymierza
sprawiedliwość - tak, ale też eliminuje tych, którzy mogą stanowić dlań bezpośrednie
zagrożenie, zarabia na chleb, wypełnia swoją wewnętrzną potrzebę działania,
utwierdza się w poczuciu własnej tożsamości

●

Rolą Sama Spade'a Bogart stworzył pierwszą w kinie amerykańskim postać
autentycznego losera - człowieka zawsze skazanego na klęskę, noszącego ją w sobie
i mającego świadomość tego. W żadnym z jego dotychczasowych bohaterów nie była
tak wyeksponowana inteligencja, przenikliwość, zdolność do precyzyjnego myślenia,
znakomita pamięć i umiejętność kojarzenia faktów, intuicja, znajomość psychiki
ludzkiej i własnej, wreszcie pewien dystans do siebie. Ale losera nie można zagrać
przekonywująco, trzeba nim być.

●

Dokonujące się w ostatnich latach w osobowości Bogarta przemiany sprawiły, iż
jego twarz pokryła się piętnem goryczy i głębokiej samowiedzy, jak gdyby wyrażała
przeświadczenie, że życie pozbawione jest sensu, niemniej człowiek ma obowiązek
wobec samego siebie przeżyć je godnie, dorosnąć do własnego wyobrażenia o sobie,
że nie zwycięstwa mają znaczenie, ale walka z własną słabością. Wówczas nie było to
może tak oczywiste; dziś zdaje się nie podlegać dyskusji, że tak, jak w twarzy Grety
Garbo zawierała się idea uduchowienia, boskości, tak twarz Bogarta wyrażała właśnie
sformułowane później idee tragicznego heroizmu.

●

Dzięki swej osobowości Bogart mógł teraz stworzyć długi szereg postaci loserów;
jego talentowi zawdzięczamy, że powstała galeria bogata i zróżnicowana.

●

Inny był w The Big Shot Lewisa Seilera (1942) jako dawny gangster
powracający do tej profesji, a potem podejmujący tragicznie zakończoną
ucieczkę z więzienia; śmiertelnie ranny, zaciąga się ostatnim papierosem i
mamrocze do prokuratora, który go poczęstował: Ciągle pali pan to samo
świństwo?.

●

Inny w Across the Pacific Hustona (1942), gdzie - usunięty karnie z armii -
zostaje tajnym agentem i zmywa plamy na honorze.

●

Jeszcze inny w najgłośniejszym swym filmie - Casablance Michaela Curtiza.
Gra tu Ricka Blaine'a, Amerykanina osiadłego w Maroku, właściciela
eleganckiego lokalu w Casablance, stanowiącej punkt etapowy dla uchodźców
francuskich w drodze do Lizbony i dalej - do Stanów. Pewnego dnia przybywa
ukochana Ricka, Ilsa, która przed kilku laty opuściła go w tajemniczych
okolicznościach; po jej utracie wplątał się w pomoc Etiopczykom, broniącym
się przed inwazją włoską, potem walczył po stronie republikanów w Hiszpanii,
aż znalazł się w Afryce; kocha Ilsę nadal. Ona jest żoną wybitnego bojownika
ruchu oporu i nie może od niego odejść. Rick ma dwie wizy portugalskie, jest
panem sytuacji. Wybiera rozwiązanie najtrudniejsze: oddaje wizy Ilsie i jej
mężowi. Jest to zarazem jedyne wyjście do przyjęcia przez człowieka, który
chce patrzeć w swoją twarz bez poczucia klęski.

●

Casablanca była w filmografii Bogarta pierwszą pozycją romantyczną i bohaterską;
jej finał sprawiał wrażenie cokolwiek naciąganego dla efektu (Rick zabija dowódcę
niemieckiej policji). Jednak alianci wkroczyli do Maroka na dwa miesiące przed
premierą, a w jej trakcie odbywała się Casablance konferencja między Rooseveltem
i Churchillem Film odniósł nieprawdopodobny sukces. Otrzymał osiem nominacji
do Oskara (w tym dla Bogarta), zwyciężył w trzech kategoriach: najlepszy film,
reżyseria i scenariusz. Przeszedł do historii kina jako utwór-legenda, który widzowie
oglądają po kilkanaście razy, głośno recytują dialogi wspólnie z bohaterami i zapalają
papierosa razem z Rickiem, jako utwór-mit, otaczany autentycznym kultem.

●

Casablanca zapoczątkowała również kult Bogarta. Dzięki tej roli dostał się do grona
dziesięciu najbardziej kasowych aktorów USA i pozostał w nim przez siedem lat,
awansując nawet na piąte miejsce.

●

Mimo zakodowanych w Casablance oczywistych pierwiastków mitotwórczych
zaskakuje to - tym silniej, że w postaci Ricka samotność bohaterów Bogarta
osiągnęła bodaj swój szczytowy punkt (wrażenie tego nie zaciera perspektywa
przyjaźni z dowódcą żandarmów francuskich). Pokonanie własnej słabości oznacza
zarazem rezygnację z wielkiego uczucia; zwycięstwo w jednej płaszczyźnie jest
nierozerwalnie związane z klęską w innej. Kult Bogarta dowodzi zatem pewnych
zmian w świadomości społecznej, przesunięć w hierarchii wartości powszechnie
akceptowanych

●

Podobnie jak w latach 30-tych filmy Bogarta stanowiły reakcję na współczesne
niepokoje, tak teraz czeka go seria obrazów wojennych.

●

W Konwoju Lloyda Bacona dowodzi okrętem transportującym sprzęt do
Murmańska

●

W Saharze Zoltana Kordy dowodzi czołgiem na froncie północno-
afrykańskim,

●

W Drodze do Marsylii Curtiza jest francuskim dziennikarzem, więźniem z
kolonii zamorskich, który na wiadomość o wybuchu wojny inicjuje ucieczkę,
by walczyć przeciw Niemcom.

●

I znowu ekranowy wizerunek Bogarta koresponduje z jego postawą osobistą: aktor
odwiedza alianckie obozy w Afryce i Włoszech, dodaje bojowego ducha żołnierzom.

●

Po wojnie kreowane przez Bogarta postacie ujawniają teraz nowe, zaskakujące rysy,
Są nadal loserami, ale innego wymiaru nabiera ich samotność, która coraz częściej
okazuje się możliwa do przezwyciężenia:

●

W Wielkim śnie Hawksa (1946) - według powieści Raymonda Chandlera
- Bogart kontynuuje rolę prywatnego detektywa. Jego Philip Marlowe jest
zmęczony, zgorzkniały, narażony na ciosy ze strony przestępców i policji,
w pewien sposób wypalony wewnętrznie - a przecież między nim i Vivian
Ruthledge (L. Bacall) rodzi się coś więcej niż przymierze implikowane
potrzebą rozwikłania sprawy kryminalnej. Podobnie dzieje się w Key Largo
Hustona (1948).

●

W Mrocznym przejściu Dolmera Davesa (1947) Bogart gra niewinnego
człowieka, skazanego na śmierć za zabicie żony. Po ucieczce z więzienia
spotyka kobietę, która wierzy mu, pomaga, ukrywa, a kiedy ostatecznie
wygasają nadzieje na zdobycie dowodu niewinności, towarzyszy mu w dalszej,
pozbawionej iluzji, wędrówce.

●

Kreowani przez Bogarta outsiderzy są teraz niemal z reguły ludźmi wykształconymi i
wrażliwymi, niezależnie od wykonywanego zawodu:

●

redaktor (Ostatni termin)

●

reżyser filmowy (Bosonoga Contessa Mankiewicza)

●

adwokat (Pukać do każdych drzwi Nicholasa Raya)

●

businessman (Sabrina)

●

prokurator (The Enforcer Bretaigne Windusta)

●

rzekomy pastor (The Left Hand of God Edwarda Dmytryka)

●

kapitan statku (Bunt na Caine Dmytryka)

●

ex-oficer U. S. Army (Key Largo)

●

Wykształcenie i wrażliwość są w wypadku ról Bogarta - przepojonych wszak piętnem
jego osobowości - równoznaczne z wysokim stopniem samoświadomości bohaterów,
one także implikują skłonność do ponoszenia odpowiedzialności za losy innych.

●

W bohaterach tych filmów Bogarta istnieje pierwiastek syzyfowy: podejmują uparty
trud, choć nie mają szans na ostateczne powodzenie

●

Istnieje pojęcie człowieka bogartowskiego (The Bogartian Man), bazujące na jego
rolach od 1941 r.:

●

samotnik

●

profesjonalista w swojej dziedzinie

●

człowiek o podejrzanej moralności, ale nie poddający się złu

●

pełen ludzkich słabości, ale nie poddający się słabości wewnętrznej,

●

posiadający własny kodeks honorowy

●

stający w obronie słabszych.

●

Z ostatnim okresem twórczości wiążą się najwybitniejsze osiągnięcia artystyczne
Bogarta. Wspaniała rola opętanego przez chciwość poszukiwacza złota w Skarbie
Sierra Madre ujawniła jego ogromne możliwości dramatyczne, powtórzone następnie
w Key Largo, Ostatnim terminie, Buncie na Caine czy Bosonogiej Contessie.