Nowoczesne zarzadzanie klubem s Nieznany

stosunkowo nowym i do tego ściśle związanym z globalizacją. Jednak, jeżeli sięgnie się
do historii piłki nożnej, która swe korzenie ma w Anglii, zobaczyć można, iż początki
działań zmierzających niekoniecznie w stronę czysto sportową miały miejsce o wiele,
wiele wcześniej. Już w XIX wieku ludzie zauważyli, że na piłce można nieźle zarobić. W
1888 roku Birmingham City – klub piłkarski w lidze angielskiej, zarejestrowano jako firmę
i liczono, że zacznie on przynosić dochody. Niebawem podobne kroki poczynił ówczesny
prezes Aston Villi. Co więcej, na stadionie The Villans zainstalowano pierwszą obrotową
bramkę, aby pracownicy mogli prowadzić dokładne statystyki, co do frekwencji na
meczach oraz, aby przeciwdziałać zjawisku nielegalnego wchodzenia na stadion.
Wówczas to kibice, którzy za bardzo nie wiedzieli, co daje zmiana statusu prawnego z
klubu sportowego na spółkę, głośno protestowali.

Dziś współczesnych przykładów potwierdzających tę tezę jest mnóstwo. Jednak

tylko jeden z nich jest najbardziej wyrazisty. Klub ten swoją działalnością zapoczątkował
falę licznych zmian we współczesnym futbolu. Obecnie jest on jedną z lepiej
rozpoznawalnych marek nie tylko w branży piłkarskiej, lecz na całym świecie

Spośród wszystkich piłkarskich firm jedną z największych rzesz fanów na całym świecie ma Manchester

United. Klubowi z Manchesteru kibicuje ponad 330 mln ludzi, co stanowi ponad 5% światowej populacji! Z tego
ponad 139 mln fanów okazuje swoją miłość do klubu poprzez zakup gadżetów. Warto zaznaczyć, że ogromną
część aktywistów (83 mln) stanowią Azjaci. Mimo, że Stary Kontynent jest kolebką futbolu, to właśnie na
wschodzie klub ten corocznie notuje największe zyski.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

2. Manchester United – historia klubu

Rozważając działalność klubów sportowych w kontekście firm piłkarskich należy

wspomnieć o klubie, który od lat plasuje się w ścisłej światowej czołówce najbardziej
rozpoznawalnych klubów. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych przez firmę
Deloiotte

w roku 2006, klub ten zajął trzecią pozycję pod względem najbardziej

popularnych klubów świata.

Top 11 –Najpopularniejsze kluby piłkarskie Europy, marzec 2005

Źródło: raport firmy Deloitte, Top 11 –Najpopularniejsze kluby piłkarskie Europy, marzec 2005

Mowa tutaj oczywiście o Manchesterze United. Dlaczego właśnie ten klub? Otóż

Manchester United to nie tylko klub piłkarski. To marka, której zasięg już dawno temu
wykroczył poza granice miasta Manchester i całego Zjednoczonego Królestwa. Dziś to
marka, której liczba sympatyków znacznie przekracza populację kraju, jakim jest Polska

To wielki marketingowy potencjał. Osiem triumfów w angielskiej ekstraklasie, pięć w
Pucharze Anglii, Puchar Ligi, Puchar Zdobywców Pucharów, zwycięstwo w Lidze Mistrzów,
Superpuchar Europy i Puchar Interkontynentalny dowiodły o wartości klubu na polu
sportowym. Klubu z Old Trafford może poszczycić się wieloma nagrodami oraz tytułami
zdobytymi w trakcie swojej 130-letniej historii. Należy tutaj wspomnieć, iż Manchester
United zdobył wiele trofeów zarówno w skali krajowej jak i międzynarodowej.

W tym samym czasie rozpoczęła się jednak niespotykana dotychczas ekspansja na

polu biznesowym, dzięki której Manchester United stał się najbogatszym klubem
piłkarskim i jedną z najbogatszych klubowych organizacji sportowych na świecie.

Raport firmy Deloitte, Top 11 –Najpopularniejsze kluby piłkarskie Europy, marzec 2005

Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez firme Deloitte, Manchester Unitek posiada około 55 mln

sympatyków na całym świecie, z czego 17 mln stanowią fani kontynentu Azjatyckiego. Niektóre źródła wskazują
na liczbę fanów sięgającą 75 milionów.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Aby lepiej zrozumieć istotę działalności klubu należy rozpocząć wszystko od

początku. Zatem na pierwszy plan wysuwa się historia ów słynnego klubu, która
kształtowała się w następujący sposób.

European Champions Clubs Cup

1968,1999

European Cup Winners Cup

1991

FA Premier League

1993, 1994, 1996, 1997,

1999, 2000, 2001,

2003

Football League Division One

1908, 1911, 1952, 1956, 1957, 1965, 1967

FA Challenge Cup

1909, 1948, 1963, 1977, 1983, 1985, 1990,

1994, 1996, 1999

Football League Cup

1992, 2006

Intercontinental Cup

1999

UEFA Super Cup

1991

FA Charity Shield

1908, 1911, 1952, 1956, 1957, 1965, 1967,

1977, 1983, 1990, 1993, 1994, 1996, 1997

Najważniejsze sukcesy Manchesteru United (do roku 2006)

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Deloitte, Manchester United Annual Report 2005

Historia Manchesteru United to ponad 123 lat tradycji i zamiłowania do piłki

nożnej. W ciągu ponad wieku piłkarze, kibice i działacze United doświadczyli glorii chwały
oraz smutku porażki.

Manchester United został założony w 1878 roku, jednak pod inną nazwą, a

mianowicie - Newton Heath LYR (Stacja kolejowa Lancashire i Yorkshire). Z kart historii
klubu można dowiedzieć się, iż ówczesny właściciel - Davies jako pierwszy podjął decyzję
o zainwestowaniu w klub środków finansowych. To doprowadziło do zmiany nazwy i po
kilku alternatywnych propozycjach, włączając w to Manchester Central i Manchester
Celtic, na przełomie kwietnia i maja 1902 roku narodził się Manchester United.

Ważnym wydarzeniem w historii klub było przybycie Ernesta Mannalla, który

został we wrześniu 1903 roku sekretarzem drużyny, lecz nie tylko, ponieważ jego
rozległa wiedza zaowocowała tym, że został on pierwszym trenerem drużyny. Dzięki
temu sezonie 1907/1908 zespół Manchesteru United święcił swój pierwszy tytuł, a
mianowicie mistrzostwo Anglii. Konsekwencją tego było przeniesienie się klubu na nowy
obiekt - Old Trafford.

Ważną datą w historii klubu jest rok 1958, w którym miała miejsce tragiczna

katastrofa lotnicza. 6 lutego1958 roku samolot, który leciał do Anglii z Belgradu po
meczu półfinałowym Pucharu Europy rozbił się na lotnisku w Monachium. Zginęły wtedy
dwadzieścia dwie osoby, w tym 7 piłkarzy. To tragiczne wydarzenie na zawsze pozostanie
w pamięci wszystkich sympatyków drużyny z Old Trafford.

1986 roku drużynę przejął Szkot Alex Ferguson. Ferguson, który całkowicie

poświęcił się powierzonym mu obowiązkom szkoleniowym. Pierwszym tytułem na arenie

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

europejskiej był Puchar Zdobywców Pucharów. W 1999 roku Manchester United zdobył
potrójną koronę. Zdobywając mistrzostwo i puchar Anglii oraz wygrywając Ligę Mistrzów.

W latach 90-siatych oraz wraz z początkiem XXI wieku, Manchester United

wygrywał wszystkie ważniejsze mecze wielokrotnie powracając do wyścigu po tytuł
mistrzowski, a w sezonie 2006/07 po raz kolejny we wspaniałym stylu sięgnął po to
zaszczytne trofeum.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3. Struktura organizacyjna Manchesteru United

W czasach rosnącej konkurencji międzynarodowej wiele organizacji zajmuje

strategiczne pozycje, dające im przewagę w możliwościach odniesienia sukcesu na całym
świecie. Klub sportowy, który zamierza uplasować swoją pozycję w ścisłej czołówce lub
zwiększyć skalę działalności o zasięg międzynarodowy czy nawet światowy, będzie musiał
stawić czoło adaptacji strukturalnej. Ponadto takie ukierunkowanie będzie wymagało od
niego podjęcia nowych działań wywołujących nacisk na dostosowanie struktury do
turbulentnego otoczenia, w którym działa klub sportowy. Z kolei na kształt projektowanej
organizacji, a zwłaszcza na ustalenie jej strategii wpływa wiele czynników, a przede
wszystkim warunki – szanse i zagrożenia w jej otoczeniu tzn. cele, wartości i poglądy jej
członków oraz silne i słabe strony organizacji. Ponadto czynnikiem wpływającym na
strukturę organizacyjną jest strategia, która oddziałuje na wybór technologii oraz
odpowiednich ludzi do wykonywania powierzonych im zadań. Zatem warunkiem
skutecznej struktury organizacyjnej jest jej zgodność i dostosowanie nie tylko do strategii
otoczenia, lecz także do środowiska wewnętrznego organizacji.

Aby lepiej zrozumieć wyżej wspomniane zależności należy wyjaśnić kluczowe

pojęcie, jakim jest struktura. Otóż struktura pochodzi od łacińskiego słowa structura
oznaczającego układ części składowych. Inaczej mówiąc to rozmieszczenie elementów
oraz zbiór określonych relacji i zachodzących między elementami przedmiotu złożonego
(systemu), bez uwzględnienia jakości tych elementów, czyli tego, czym są te elementy

Struktura organizacyjna oznacza sposób, w jaki się dzieli, grupuje i koordynuje

działalność organizacji, w rozumieniu wzajemnych stosunków między kierownikami i
pracownikami, kierownikami i kierownikami oraz pracownikami i pracownikami

. Z kolej

J. Zieleniewski definiuje strukturę organizacyjną, jako całokształt stosunków między
elementami tworzącymi całość przedsiębiorstwa, które w istotny sposób przyczyniają się
do jego powodzenia

W klubie sportowym struktura podobnie jak w przedsiębiorstwie pełni bardzo ważne

funkcje. Jest motorem napędowym podejmowanych działań, reguluje i kształtuje ład
wewnętrzny organizacji. Jej kształt jest najczęściej rezultatem jednoczesnego działania
wielu zmiennych oraz sytuacyjnych, z których najważniejszymi są: cele organizacji,
sposoby ich osiągania, jak i również wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania
wpływające na realizację wcześniej wspomnianych celów.

Wewnętrznym uwarunkowaniem tworzenia struktury organizacyjnej są więzi

organizacyjne, które wyrażają stosunki miedzy stanowiskami pracy i komórkami
organizacyjnymi, w których zostały zlokalizowane zasoby ludzkie i rzeczowe organizacji.

K. Mręła, Struktury organizacyjne: analiza wielowymiarowa, PWN, Warszawa 1983, s. 4

J.A.F Stoner, R.E. Freeman, D.R Gilbert, Kierowanie, PWE 2000, s. 322

J. Zieleniewski

Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, Warszawa

PWN 1982

s. 91

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Więzi te są najczęściej klasyfikowane ze względu na kierunek powiązań. Z tego punktu
widzenia można je podzielić na następujące

służbowe (hierarchiczne) – zachodzące na tle rozmieszczenia uprawnień

decyzyjnych,

techniczne (specjalizacyjne) – zachodzące na tle podziału pracy,

funkcjonalne – zachodzące na tle zróżnicowania kompetencji zawodowych,

informacyjne – zachodzące na tle wymiary informacji.

Z kolei czynnikiem zewnętrznym wpływającym na kształt struktury organizacyjnej

jest otoczenie, w którym działa organizacja. Należy tutaj pamiętać, iż organizacja i
otoczenie wywierają na siebie nawzajem wieloraki wpływ, wywołując tzw. sprzężenie
zwrotne, które jest niezbędne w unikaniu zakłóceń w przepływających między nimi
informacjami.
Tak więc za główne wyznaczniki struktury organizacyjnej można uznać:

strategie i plany osiągania celów,

technologie stosowane w realizacji tych strategii,

ludzi zatrudnionych na wszystkich szczeblach i ich funkcje,

rozmiary organizacji.

Można zatem stwierdzić, że struktura organizacyjna to wewnętrzna budowa

rozpatrywana jako funkcjonalna zależność poszczególnych elementów tworzących pewien
układ

Prawidłowa struktura organizacyjna powinna spełniać co najmniej trzy

podstawowe wymogi:

zapewniać osiąganie celów, które stawia sobie grupa ludzi tworzących daną

organizację,

być wystarczająco trwała, aby umożliwić nieprawne funkcjonowanie organizacji,

ułatwić przystosowanie organizacji do zmieniających się warunków w otoczeniu.

Struktury organizacyjne klasyfikuje się w różny sposób w zależności od przyjętego

kryterium. Najogólniej, z uwagi na rodzaj funkcji, struktury organizacyjne dzielimy na
struktury kierowania i struktury produkcyjne. Ze względu na rodzaj więzi organizacyjnej
w strukturach kierowania (zarządzania) wyróżniamy następujące struktury: liniową
(przedmiotową), funkcjonalną, sztabowo-liniową

Postępująca specjalizacja zawodowa, wzrost ogólnego poziomu kwalifikacji,

zmiany wartościowania i bodźców działalności wywołują jednak zjawiska kryzysowe w
obowiązujących powszechnie strukturach kierowania. Ten stan wymusza w sferze
kierowania poszukiwania nowych rozwiązań strukturalnych, umożliwiających lepsze

Praca pod red. Przybyła M., Organizacja i zarządzanie Podstawy wiedzy menedżerskiej, Wydawnictwo im.

Oskara Lanego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 53

Ibid., s. 54

Więcej informacji na temat rodzajów struktur patrz M. Bielski, Podstawy teorii organizacji i zarządzania,

Warszawa 2002, s.139-154

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

wykorzystanie kadr oraz zwiększenie kreatywności i wydajności zespołów ludzkich, które
są podstawą dobrze działającego klubu sportowego. Wszystko to świadczy o potrzebie, a
nawet konieczności dostosowania struktury organizacyjnej do zmian zachodzących w jej
otoczeniu. Dlatego też stworzono nowoczesne koncepcje doskonalenia organizacji
kierowania, za pośrednictwem nowoczesnych struktur organizacyjnych. Najważniejsze z
nich to struktura dywizjonalna oraz macierzowa

Manchester United z całą pewnością zasługuje na miano klubu wyjątkowego,

globalnego o wielkim potencjale, konsekwentnie budowanego z myślą o sukcesie
komercyjnym.

Jego wartość, zdaniem specjalistów z firmy Brand Finance, wynosi ok. 225

mln funtów (estymacja na podstawie analizy aktywności marketingowej klubu).
Jednocześnie konsultanci ze wspomnianej firmy zastrzegają, iż wartość ta może istotnie
wzrosnąć w ciągu najbliższych kilku lat (do poziomu ok. 1 mld funtów), jeśli
powodzeniem zakończy się jej wprowadzenie na rynek chiński i amerykański. Aby tak
potężna organizacja mogła poprawnie funkcjonować niezbędna jest właściwa struktura
organizacyjna. Jej stworzenie zajęło wiele lat, lecz dziś widać tego efekty. Czas, gdy klub
wszedł na sportowe szczyty zbiegł się z okresem dynamicznie wzrastającej
komercjalizacji futbolu, a umiejętne wykorzystanie szansy było zasługą specjalistów od
prowadzenia biznesu. Mimo faktu, iż klub nie osiąga w ostatnich miesiącach
spektakularnych sukcesów na boiskach ligowych i europejskich, z całą pewnością
zwycięża na polu marketingowym. United oferuje produkt, który od dziesiątek lat
odznacza się wysoką jakością, a jakość ta pozwoliła klubowi pozyskać rzeszę lojalnych
zwolenników.

Manchester United to holding, czyli organizacja, która grupuje różne, teoretycznie

„samodzielne” podmioty gospodarcze, w mniej lub bardziej wyraźny sposób powiązane ze
sobą, przy czym jeden z podmiotów ma w tych powiązaniach pozycję dominującą i
podporządkowuje sobie pozostałe

. Podległość ta wynikać może przykładowo z

posiadania przez jedną ze spółek (często zwaną „nadrzędną”, „dominującą”,
„kontrolującą”, „naczelną” lub „matką”) odpowiednio znaczącej części majątku innej
spółki

lub

spółek

(zwanych

spółkami

„podporządkowanymi”,

„zależnymi”,

„kontrolowanymi” lub „córkami”). Spółce nadrzędnej przypadają zwykle strategiczne
funkcje zarządzania dotyczące całości struktury holdingowej, a spółki podporządkowane
koncentrują się na operatywnych funkcjach zarządzania i na działalności produkcyjnej
oraz, jak to mam miejsce w przypadku Manchesteru United, działalności usługowej.
Termin holding wszedł na stałe do języka polskiego, dlatego jak pisze Z. Kubot, próby
zastępowania go innymi pojęciami w rodzaju koncern, grupa spółek, grupa

M. Krupa, Struktury organizacyjne - zarys problematyki, prezentacja w Power Point, s. 17

Z. Kreft, Holding grupa kapitałowa, Warszawa 2004, s. 19

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

przedsiębiorstw, lub też stosowanie go w zawężonym znaczeniu nie znajdują
uzasadnienia

Podejmując zatem próbę określenia istoty i pojęcia holdingu w odniesieniu do

klubu sportowego należy abstrahować od regulacji prawnych, traktując holding jako
formę organizacyjną współdziałania przedsiębiorstw. Forma ta charakteryzuje się
następującymi cechami:

jednością decyzji oraz funkcjonowania,

podporządkowaniem wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład holdingu

jednolitemu kierownictwu,

ograniczeniem właściwej autonomicznemu przedsiębiorstwu samodzielności

decyzyjnej jego kierownictwa,

utrzymaniem osobowości prawnej poszczególnych przedsiębiorstw wchodzących w

skład holdingu.

Ponadto należy pamiętać, iż holdingi są alternatywą dla przedsiębiorstwa

wielozakładowego, a w szczególnym przypadku powstanie holdingu może być
następstwem przekształcenia przedsiębiorstwa wielozakładowego. W wyniku tego w
miejsce jednego samodzielnego pod względem prawnym podmiotu pojawia się kilka
podmiotów powiązanych kapitałowo.

Reasumując, stwierdzić można, że holding w swej klasycznej postaci jest

wynikiem ewolucji struktur organizacyjnych zarówno w skali makroekonomicznej, jak i
pojedynczego przedsiębiorstwa, związanej z koncentracją kapitału, występowaniem
konkurencji, akumulacji kapitału, zróżnicowaniem się siły poszczególnych przedsiębiorstw
produkcyjnych i usługowych oraz rozwojem rynku kapitałowego. A zatem można
wymienić pewne zalety oraz wady holdingów. Do pierwszych zaliczyć można:

możliwość przejściowego finansowania działalności przedsiębiorstw należących do

holdingu, poprzez wykorzystanie jednych spółek na rzecz innych,

omijanie

ograniczeń

(najczęściej

wynikających

ustawodawstwa

antymonopolowego),

rozłożenie ryzyka inwestycyjnego,

kreowanie nowych spółek.

Oznacza to, że bardzo istotny wpływ na funkcjonowanie holdingu ma jego

struktura organizacyjna, która stwarza szansę efektywnego wykorzystania środków
kapitałowych jednego podmiotu na rzecz drugiego. W przypadku holdingu z Manchesteru
będzie to na przykład utworzenie sieci hoteli lub restauracji klubowych za pieniądze
uzyskane ze sprzedaży biletów, czy stworzenie pakietu ubezpieczeń dla kibiców. Relacje
takie ujawniają ścisłe zależności pomiędzy poszczególnymi podmiotami wchodzącymi w
skład holdingu i dowodzą, że każda z jednostek ma wpływ na kształtowanie się struktury

Z. Kubot, Struktury holdingowe, Zielona Góra 1993, s. 5

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

holdingu. Ponadto uaktywnia się również wolne kapitały w obrocie poza inwestycyjnym,
a jednostki tworzące holding posiadają własne kierownictwo i przedmiot działania oraz
samodzielność pod względem prawnym. Holding nie jest jednak wolny od wad, dlatego
też do najważniejszych z nich można zaliczyć:

słabą ochronę praw wspólników spółek podporządkowanych,

ograniczenie przepływu informacji pomiędzy wspólnikami,

podporządkowanie interesów spółek jednej spółce wiodącej,

stosowania praktyk monopolistycznych poprzez powiązania personalne.

Aby lepiej zrozumieć działalność klubu piłkarskiego z Manchesteru, trzeba przyjrzeć się
bliżej strukturze oraz przeanalizować przepływające przez klub środki finansowe.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Struktura organizacyjna Manchesteru United

Źródło: opracowanie własne na podstawie prezentacji Manchester United 081284

Manchester United

Manchester

United

Football Club

Manchester

United

Catering

Manchester

United

Interactive

Sprzedaż

biletów

Sponsorzy

W trakcie

meczu

Poza

meczem

Media

Hotele

Strona

internetowa

Restauracje

MU Finance

Kino

Merchandising

Krajowy

Zagraniczny

Stadion

piłkarski

Piłkarze

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Można zauważyć, że w skład holdingu z United wchodzą trzy podmioty

gospodarcze: Manchester United Football Club, Manchester United Catering (Agency
Company) oraz Manchester United Interactive (hotele, telewizja, czasopisma itd.).

Analizując budowę struktury organizacyjnej holdingów można wydzielić określone,

charakterystyczne elementy strukturalne, wyodrębnione z uwagi na szczebel działalności
oraz funkcję jaką pełnią

Pierwszym z nich są jednostki podstawowe realizujące procesy realne (produkcja,

sprzedaż, zaopatrzenie, serwis itd.), które mają przynajmniej częściowo autonomię
prawną. W przypadku holdingu z Manchesteru będzie to klub sportowy, będący
podstawową i wiodącą jednostką w całym holdingu. Pełni on funkcję „napędową” w
postaci świadczenia usług dla kibiców, którzy zgromadzili się na stadionie, by zobaczyć
wysęp swoich ulubieńców.

Drugim podstawowym elementem struktury holdingu jest jednostka nadrzędna,

występująca jako spółka zarządzająca, lub jako agregat zarządu i wydziałów centralnych
spółki wiodącej. Jednostką taka jest z całą pewnością zarząd Manchesteru, którego
zakres realizowanych funkcji koncentruje się głownie na: planowaniu, organizowaniu oraz
kierowaniu i kontrolowaniu.

Oprócz tego w strukturze bardziej rozbudowanych holdingów pojawiają się

jednostki pośrednie. Główną ich funkcją jest szeroko rozumiana harmonizacja
(koordynacja) działania jednostek podstawowych, gdy z uwagi na nadmierną rozpiętość
zarządzania lub zróżnicowanie jednostek podstawowych, wykonanie tej funkcji przed
jednostkę nadrzędna jest utrudnione. Ponadto jednostki pośrednie swą działalnością
wspierają działanie jednostek podstawowych i mają istotny wpływ na wyniki działania
całego holdingu. Dlatego też do jednostek takich w holdingu United można zaliczyć na
przykład telewizję, prasę czy choćby sieć hoteli, które budują dobry wizerunek marki
klubu zarówno wśród kibiców jak i społeczeństw na całym świecie.

Bardzo często można spotkać się z określeniem, iż struktury organizacyjne

holdingów są z definicji strukturami zdywizjonalizowanymi. Zatem należy się tutaj
zgodzić z H. Jagodą i B. Haus, iż w sytuacji takiej poszczególne spółki zależne tworzące
holding są traktowane jako pojedyncze dywizjony, stanowiące sektory przedmiotowe za
osiągane wyniki

. Idąc dalej takim tokiem rozumowania można stwierdzić, że

problematyka zdywizjonalizowanych struktur holdingowych związana jest nierozłącznie ze
zjawiskiem grupowania jednostek podstawowych i powstawania w ten sposób jednostek
pośrednich. Analogicznie należałoby również spojrzeć na funkcjonowanie struktury
holdingów, gdzie wspomniane wyżej jednostki pośrednie grupują jednostki podstawowe
na podstawie kryterium realizowanych przez nie funkcji.

J. Jagoda. B. Haus, Holding – organizacja i funkcjonowanie, PWE Warszawa 1995, s. 96

Ibid., s. 102

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Obecnie w dużych holdingach dominują struktury zdywizjonalizowane, gdzie

jednostki pośrednie strukturalizowane są nie na podstawie kryterium funkcji, lecz
kryterium przedmiotowego. Oznacza to, że sektory przedmiotowe (dywizjony) mogą być
wyodrębniane na podstawie poszczególnych produktów, czy grup produktów, obiektów
lub też regionów. W dużych holdingach działających na rozległych zdywersyfikowanych
rynkach, w przypadku struktury zdywersyfikowanej powstaje jednak problem
harmonizacji podziału według produktów, co z kolei może prowadzić do powstania
struktur o charakterze dwuwymiarowym. Ponadto należy pamiętać, aby wyposażyć
poszczególne jednostki we własne służby funkcjonalne, co w znacznym stopniu wpływa
na ich autonomię.

Struktury dywizjonalne ułatwiają zarządzanie poprzez jej decentralizację w skutek

przejmowania przez poszczególne jednostki całości odpowiedzialności za prowadzone
działania. Umożliwia to naczelnemu kierownictwu skoncentrowanie się na problemach
strategicznych poprzez odciążenie od bieżącej działalności koordynacyjnej w zakresie
poszczególnych funkcji oraz daje pewną elastyczność w odpowiadaniu na sygnały
rynkowe.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.1. Zarząd klubu

Swe wyniki finansowe Manchester United zawdzięcza w głównej mierze Martinowi

Edwardsowi – dyrektorowi wykonawczemu do roku 2000. Przejął on władzę w klubie po
ojcu - Louisie, który zainwestował w klub w latach 50. XX wieku. Jednak to jego
następca - Peter Kenyon (obecnie budujący potęgę piłkarską w Chelsea Londyn) jest
uważany za tego, który doprowadził do udanej ekspansji marki Manchester United nie
tylko na wyspach, ale i na świecie. W 1991 roku wprowadził on Manchester United na
giełdę. Co prawda United nie był pierwszym klubem, który zdecydował się na taki krok,
ale decyzja ta ugruntowała pozycję Manchesteru United jako najbogatszego klubu na
Wyspach. Podczas wprowadzenia na giełdę, United zostało wycenione na 47 mln £.
Ponadto Peter Kenyon był osobą reprezentującą klub w negocjacjach umów z
najważniejszymi sponsorami - Vodafone ( umowa 4-letnia na kwotę 30 mln funtów,
przedłużona w 2004 roku; warta 36 mln funtów) i Nike ( okres 13 lat; warta 303 mln
funtów

) oraz współautorem nowatorskiego projektu współpracy promocyjno-handlowej

z klubem amerykańskiej ligi baseballowej New York Yankees. Kenyon pomógł również
klubowi osiągnąć niezwykłą popularność i rozwinąć przedsięwzięcia komercyjne na
dochodowym i charakteryzującym się olbrzymim potencjałem rynku azjatyckim. Udało
mu się również zbudować pozytywne relacje z fanami, którym poprzednie władze nie
poświęcały wiele uwagi.

W 1999 roku rząd brytyjski zablokował próbę przejęcia klubu przez Ruperta

Murdocha, australijskiego miliardera, właściciela jednej z największych na świecie
korporacji prasowej, telewizyjnej i wydawniczej - News Corporation. Udało się to jednak
kolejnemu, Malcolmowi Glazerowi, biznesmenowi plasującemu się na 287 miejscu wśród
najbogatszych ludzi ameryki

Stopniowo dokonywał on wykupu akcji Manchesteru. W

ten sposób stał się prawnym właścicielem klubu z Old Trafford nabywając około 97,3%
akcji, które łącznie kosztowały ponad 790 mln funtów. Fanom nie podobało się, że o
losach ich zespołu będzie decydował biznesmen zainteresowany bardziej wynikami
finansowymi niż sportowymi. Glazer dodatkowo naraził się zadłużeniem klubu. Pod jego
zakup wziął gigantyczny kredyt o wysokości 850 mln dolarów, który spłacany jest z
wpływów Manchesteru. Glazer jest właścicielem klubu, niemniej jednak, aby skutecznie
zarządzać tak wielkim i globalnym przedsiębiorstwem potrzebny jest sztab
profesjonalistów, który przedstawia się następująco (patrz tabela):

www.footballeconomy.com

http://www.devilpage.pl/index/dzialy/113/malcolm_glazer

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Skład Zarządu Manchesteru United

Pełniona Funkcja

Imię i Nazwisko

Właściciel klubu

Malcolm Glazer

Honorowy prezydent

Martin Edwards

Prezesi do spraw transferów

Joel Glazer i Avram Glazer

Dyrektor wykonawczy

David Gill

Szef operacyjny

Michael Bolingbroke

Dyrektor komercjalny

Lee Daley

Dyrektorzy niewykonawczy

Bryan Glazer, Edward Glazer, Kevin
Glazer i Darcie Glazer

Dyrektorzy ds. futbolu

Martin Edwards, Sir Bobby Charlton,
Maurice Watkins, Michael Edelson i
Ken Merrett

Źródłó:

www.manutd.com/default.sps?pagegid={6FF068D5-0D8B-40C8-A630-7073DD7AF5DC}

Interesującym zdaje się być fakt, iż Malcolm Glazer stworzył stanowiska

dyrektorów niewykonawczych (non-executive director), które osadził członkami swojej
najbliższej rodziny. Chodzi tu o osoby na stanowiskach dyrektorskich, które faktycznie
nie zajmują się zarządzaniem i podejmowaniem ważnych, kluczowych decyzji dla klubu
(przedsiębiorstwa), ale pojawiają się na oficjalnych imprezach i figurują w dalszym ciągu
jako ważna osobistość firmy

Ponadto, po wykupie większości akcji właściciel klubu wycofał wszystkie akcje z

giełdy londyńskiej. Po 14 latach jeden z najbogatszych klubów piłkarskich na świecie nie
jest już notowany na parkiecie. Jak podaje amerykański tygodnik "The Times", właściciel
klub w ciągu pięciu lat zamierza podnieść ceny biletów na mecze aż o 52 procent. Ten i
inne środki spowodowałyby wzrost zysku rocznego klubu ze 161 mln funtów obecnie do
oczekiwanej przez Glazera w 2010 roku sumy 248 milionów funtów

. Stąd miedzy

innymi słuszna obawa kibiców, że nowy właściciel będzie dążył wszelkimi środkami do
maksymalizacji zysku.

Zalecenie Komisji z dnia 15.02.2005 dotyczące roli dyrektorów niewykonawczych lub będących członkami

rady nadzorczej spółek giełdowych i komisji rady nadzorczej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L52/51

www.sport.pl/sport/1,69628,2782217.html

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.2. Manchester United Football Club

Analizując strukturę holdingu Manchesteru United szczególną uwagę należy

poświęcić klubowi piłkarskiemu, którego działalność już dawno wykroczyła poza granice
Zjednoczonego Królestwa. Klub, bowiem angażuje się w rozmaite akcje na całym świecie,
udziela również pomocy potrzebującym, kreując w ten sposób swoją markę oraz
pozytywny obraz zarówno wśród kibiców jak i społeczeństw na całym globie.

Niemniej jednak ciągle niezmiennym pozostaje główne źródło utrzymania się

klubu, a mianowicie dochód ze sprzedaży biletów, praw medialnych (transmisje
telewizyjne, radiowe, internet), powierzchni reklamowych oraz działalność komercyjna.

Warty wspomnienia jest również fakt, iż w Anglii średnie przychody z jednego

meczu uzyskane ze sprzedaży biletów w roku 2005 wyniosły 1,61 mln euro

. Liderem na

wyspach jest Manchester United, w którym dochody z biletów stanowią 42 procent całości
rocznego przychodu. Jak twierdzi prezes Rady Dyrektorów Deloitte Central Europe W.
Szwoch

„w Anglii większość klubów piłkarskich postawiła na widzów z tzw. średniej

klasy. Ludzi, których stać na zapłacenie za bilet kilkudziesięciu funtów, ale w zamian
wymagających spełnienia odpowiednich warunków. Nowoczesna baza sanitarna,
bezpieczeństwo, oprawa widowiska sprawiają, że kibice kupują stosunkowo drogie
bilety”.

Najwyższy dochód ze sprzedaży biletów we włoskiej Serie A mają kolejno kluby:

AC Milan oraz Juventus Turyn. Swoją działalność opierają one również na potężnych
środkach finansowych uzyskiwanych ze sprzedaży praw medialnych i działalności
komercyjnej.

W niemieckiej Bundeslidze największe udziały w przychodach klubów mają środki

uzyskiwane ze sprzedaży powierzchni reklamowych. W Bayernie Monachium stanowi to
63 procent wszystkich dochodów.

Jak podaje dalej raport Deloitte, w roku 2005 spośród klubów piłkarskich,

największy dochód uzyskał Real Madryt. Pod uwagę wzięto przede wszystkim wyniki
sprzedaży wejściówek, praw telewizyjnych czy pamiątek. Nie rozpatrywano m.in.
inwestycji Romana Abramowicza w Chelsea.

Raport firmy Deloitte, Deloitte Sport Group, luty 2005

Dni Marketingu Sportowego: Futbol miliarderów 2005 Poznań

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Dochody klubów piłkarskich 2005

83,1

84,6

275,7

246,4

234,0

229,4

220,8

207,9

189,5

181,2

177,2

171,3

131,8

128,9

104,5

97,4

92,9

90,1

92,7

88,8

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

Lazio

Valencia

Everton

Manchester City

Celtic

Lyonnais

Schalke 04

Tottenham

Newcastle

AS Roma

Arsenal

Inter Milan

Liverpool

Bayern Munich

FC Barcelona

Chelsea

Juventus

AC Milan

Manchester United

Real Madrid

Wielkość dochodu (mln. euro)

Dochody klubów piłkarskich w roku 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Deloitte Football Money League 2005

Jak widać w czołówce dominują kluby z Europy. Pierwsze miejsce Realu świadczy

o tym, jak ważny jest marketing. Klub ten nie osiągnął przecież ostatnio znaczących
sukcesów sportowych, a jego przewaga nad drugim z kolei Manchesterem United jest
spora. Oczywiście, te dane są ważne dla klubów, zaś nieco mniej dla kibiców, którzy wolą
kolejne trofea.

Także najwyższy dochód ze sprzedaży praw medialnych (transmisje TV i radiowe)

uzyskała liga angielska. Za trzyletni kontrakt z firmą BsKyB/Setana uzyskano 842 mln
euro. Na drugim miejscu uplasowała się liga francuska - 3-letni kontrakt z Canal Plus na
kwotę w wysokości 600 mln euro. Tylko 95 mln euro uzyskała liga hiszpańska za 3-letni
kontrakt z konsorcjum Sogecable.

Pod względem efektywności zarządzania najlepsza sytuacja jest w lidze angielskiej

i niemieckiej, gdzie kluby są dochodowe, mając wyższe przychody niż wydatki. We
Francji i we Włoszech niektóre zespoły ligowe odnotowują straty.

Reasumując, sprzedaż biletów oraz prawa do transmisji meczów, czy powierzchni

reklamowych nadal pozostają kluczowym źródłem uzyskiwania przychodów gigantów
futbolu. Nie oznacza to jednak, iż czołowe kluby piłkarskie koncentrują się jedynie na
tych źródłach. Istnieją poza nimi inne, a mianowicie muzea, restauracje, hotele, czy
catering, które w znacznym stopniu przyczyniają się do wzrostu uzyskiwanego dochodu.
W dzisiejszych czasach kluby sportowe kojarzone są już nie tylko z widowiskiem
sportowym, lecz z całą siecią innych towarzyszących im przedsięwzięć wspierających i
propagujących ten najpopularniejszy na świecie sport – piłkę nożną.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.2.1. Old Trafford – „Teatr Marzeń”

Analizując działalność klubu United nie sposób pominąć obiektu, bez którego całe

przedsięwzięcie nie miałoby racji bytu. Mowa tutaj oczywiście o stadionie piłkarskim
znanym wszystkim kibicom Manchesteru oraz fanom piłki nożnej pod nazwą Old Trafford.
Należy również pamiętać o tym, że piłka nożna to nie tylko gra zespołowa, umiejętności
zawodników oraz duch rywalizacji i walki o zwycięstwo. W dzisiejszym czasach coraz
ważniejszą rolę w tym sporcie odgrywają właśnie obiekty sportowe najczęściej kojarzone
ze stadionami piłkarskimi. W nowoczesnym futbolu są one niejednokrotnie wizytówką
największych zespołów świata. To właśnie one są źródłem zachwytu oraz dumy klubów i
ich kibiców. To na stadionach znajdują się pomieszczenia z trofeami. Wreszcie, są one
jednym z głównych źródeł dochodowych. Znana drużyna piłkarska podczas pojedynczego
meczu jest w stanie zarobić nawet 3 miliony funtów, czyli tyle, ile równowartość dobrej
klasy bramkarza. Dla porównania przytoczyć tutaj można transfer polskiego bramkarza –
Tomasza Kuszczaka, którego transfer z West Bromwich kosztował Manchester United 2,9
mln funtów

Old Trafford to jeden z najpiękniejszych i najbardziej bliski sercu kibica United

obiekt sportowy na świecie. Na co dzień swoje mecze rozgrywa tu najlepsza drużyna w
Anglii i jedna z lepszych na świecie - Manchester United. „Najatrakcyjniejszy,
najprzestronniejszy i najbardziej niezwykły stadion, jaki kiedykolwiek widziałem. Jako
boisko piłkarskie jest bezkonkurencyjny na świecie, to jest zaszczyt dla Manchesteru oraz
dom drużyny, która może czynić cuda”

- te słowa zostały napisane w "Sporting

Chronicle", w dniu otwarcia stadionu; 19-stego lutego 1910 roku.

Aby lepiej zrozumieć funkcjonowanie tego potężnego obiektu, którego koszt

budowy szacuje się na ponad 60 milionów funtów, należy przedstawić jego elementy
składowe. Otóż stadion dzieli się na 4 trybuny:
The North Stand - Północny sektor Old Trafford został powiększony w 1996 roku do 25
tys. miejsc. Jest to olbrzymia, trzykondygnacyjna konstrukcja, użyto do jej budowy 4 tys.
ton żelaza i 4,5 tys. ton betonu. Trybuna ma wysokość 200 stóp, posiada 4 wieże i
największy w Europie dach wspornikowy. Masywne wieże wznoszące się nad boisko
zastraszają przeciwnika.
The South Stand - Główna część Old Trafford, południowy sektor wyznaczono tutaj
znaczny obszar zawierający krzesełka wyposażone w panele dla prasy. South Stand
posiada również trybunę dla managerów, kierowników klubu, dyrektorów, luksusowe
restauracje oraz apartamenty członków zarządu.
The East Stand - Wschodni sektor, dawniej znana jako Scoreboard End (tablica wyników
końcowych). Ostatnio zastąpiono ją dwoma nowoczesnymi, elektronicznymi w rogach

http://www.devilpage.pl/index/dzialy/97/transfery-2000-2007

http://www.devilpage.pl/index/dzialy/82/old_trafford

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

części północnej. Trybuna jest przeznaczony dla fanów United, jak również dla kibiców
przyjezdnych oraz dla niepełnosprawnych. Kibice gości zawsze mogą liczyć na 3 800
miejsc. Na europejskie puchary limit jest zwiększany o kolejne 3 tys. miejsc. Ze
względów bezpieczeństwa w 1993 roku zostały zamontowane krzesełka.
The West Stand - Zachodnia trybuna zwana Stretford End. Kiedy jeszcze nie było miejsc
siedzących, Stretford End był falującą "masą" prawie 20 000 stojących fanów United,
którzy należeli do najgłośniejszych w Wielkiej Brytanii. W kwietniu 2000 r. została
wybudowana druga kondygnacja z siedzeniami, zwiększając pojemność do 67 750. W
części zachodniej jest miejsce dla rodzin. Wraz z rodzicami i dziećmi, kibicującymi Man
Utd zasiadają rodziny kibiców zespołu gości. Uczyniono tak, gdyż ma to zapobiec
późniejszej agresji młodzieży oraz uczuć kulturalnego dopingu i życia w przyjaźni z
innymi kibicami. Na razie nie ma żadnych planów rozbudowy stadionu w najbliższej
przyszłości.

Stadion piłkarski to nie tylko trybuny dla kibiców Manchesteru United,

przyjezdnych gości, czy rodzin zawodników. Na terenie stadionu znajduje się Muzeum
United, które w kwietniu 1998 roku otworzył sam król futbolu – Pele. Warto dodać, że
muzeum to cieszy się niesłychaną popularnością. Rocznie odwiedza je średnio ok. 200
tys., co powoduje, że do kasy klubowej wpływa blisko 0,5 miliona £. Zajmuje 3 piętra i,
podobnie jak kawiarnia i sklep, jest wbudowane we wschodnią trybunę stadionu. Muzeum
klubu składa się z kilku działów. Najważniejsze z nich to

The Trophy Room - czyli Galeria Trofeów. W tym dziale znajdują się wszystkie

trofea zdobyte od czasów 1908 roku, kiedy to klub zdobył pierwsze mistrzostwo kraju i
Tarczę Dobroczynności, do niedawnych i obecnych;

The Treble Exhibition – to pomieszczenie będące wystawą zawierającą

wspomnienia należące do tego wspaniałego sezonu, magicznego czasu, kiedy to klub
sięgnął po Potrójna Koronę;

The Legend’s Corridor - korytarz sław. Jednakże ta część jest zarezerwowana dla

najlepszych z najlepszych. Law, Best, Charlton, czy Cantona to tylko niektóre nazwiska,
które można tam ujrzeć. Tylko tutaj można znaleźć bezcenną kolekcję pamiątek i
wspomnień po tych wspaniałych piłkarzach;

The Munich Disaster - To najsmutniejsza, przywołująca najstraszniejsze emocje

sala. Miejsce upamiętniające tragedię pod Monachium. Można tutaj przeczytać informacje
o tym wielkim dramacie, znaleźć fotografie, wycinki z gazet przypominające ten
straszliwy dzień 6 lutego 1958 roku;

Roll of Honour – to sala, na której wszystkich ścianach można odnaleźć setki

nazwisk zawodników, którzy kiedykolwiek włożyli na siebie trykot i zaprezentowali
Manchester United od 1886 roku.

http://redlog.pl/2007/09/15/old-trafford-miejsce-gdzie-spelniaja-sie-najskrytsze-marzenia/

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

To tylko kilka z najważniejszych sal i pomieszczeń mieszczących się na stadionie.

Nie należy zapominać o działach z koszulkami United, od najdawniejszych czasów, po
dzisiejsze. Spotkać również można pomieszczenie poświęcone managerom, kibicom oraz
ich historii.

Budowa stadionu to przede wszystkim ogromne inwestycje, które zwracają się

zazwyczaj dopiero po kilkunastu latach. W końcu to nie tylko wizytówka drużyny
sportowej, ale również i niesamowity zastrzyk gotówki dla całego miasta. Przeciętnie na
mecze Manchesteru United przychodzi około 66.000 ludzi, płacąc średnio 30 funtów za
miejsce. Daje to 1980000 funtów na mecz, plus około 1 milion zysków ze sprzedaży
napojów, koszulek i innych gadżetów. Należy również pamiętać, że taki zespół jak
Manchester United gra średnio 2 mecze tygodniowo - wychodzi zatem 3960000 funtów.
Ale to jeszcze nie wszystko. Biorąc pod uwagę prawa do transmisji meczów, z których
trzy letni kontrakt podpisany z firmą BsKyB/Setana wynosi 842 mln funtów, co rocznie
daje dochód około 280 mln. Wszystko to sprawia, że Old Trafford potrafi przynieść zysk
w granicach 10 milionów funtów tygodniowo. Do tego dochodzi jeszcze cała masa
turystów przybyłych do miasta specjalnie dla stadionu, wydając po drodze około 100
funtów w sklepach, restauracjach czy nawet kafejkach internetowych.

Reasumując, można z całą pewnością stwierdzić, iż obecnie stadiony piłkarskie to

nie tylko piękne, nowoczesne i wspaniałe budowle. Poza niesamowitym wysiłkiem
włożonym w ich budowę, trzeba również wysiłku, aby stworzyć wokół nich tradycję. Jest
w nich również coś magicznego. Sprawiają, że piłkarze grają lepiej, niesieni dopingiem
kibiców i miłością do własnej drużyny. Przynoszą niezwykłe zarobki. Są wizytówką
każdego zespołu. Inaczej ujmując można powiedzieć, że są sercem futbolu.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.2.2. Akademia United i Carrington

Wspaniały klub piłkarski, jakim bez wątpienia jest Manchester United dysponuje

wieloma obiektami sportowymi. Do najważniejszych z nich należą Akademia United oraz
Carrington – centrum treningowe.

Akademia United to szkółka piłkarska, w której szkolą się młodzi piłkarze,

następcy obecnych gwiazd klubu. Przez kibiców jest ona nazywana „wylęgarnią
talentów”. Dlatego też w jej szeregi pragnie wstąpić każdy młodzieniec.

Akademia Manchesteru United ma wiele celów, które nie mogłyby zostać

osiągnięte bez powiązania z innymi. Priorytetową sprawą i zadaniem Akademii jest
wychowywanie piłkarzy, którzy będą zdolni grać zarówno w pierwszym składzie, jak i w
narodowej reprezentacji

. Ten cel nie mógłby zostać osiągnięty bez tłumaczenia, że

futbol to zabawa i jednocześnie wspaniały sposób na spędzanie wolnego czasu. Dlatego
też jako cel drugorzędny przyjęto sobie działalność mającą na celu uczynić futbol
zabawą

. Należy, zatem się zgodzić ze słowami menadżera klubu – Sir Alexa Fergusona,

które brzmią następująco „Wszystko w Manchesterze United jest poświęcone temu, aby
budować nie tylko drużynę, lecz potężny piłkarski klub. Nigdzie indziej nie poświęca się
tyle czasu młodzieży, co tutaj. To właśnie młodzi chłopcy są przyszłością tego klubu”

Niedawno wybudowano wspaniały kompleks treningowy, którego nie ma żaden

inny zespół piłkarski. Podstawowym założeniem budowy było stworzenie miejsca do
treningu dla graczy na wszystkich poziomach. Akademia posiada również wspaniałe
zaplecze socjalne. Wszystkie udogodnienia służą wszystkim zawodnikom, lecz głównie są
skierowane do młodzieży. Tak o Akademii United mówi jeden z jej wychowanków, chyba
najbardziej popularny zawodnik Manchesteru David Beckham „Pamiętam, że dla nas
wszystkich będąc wtedy w składzie głównym zadaniem było pozostać skupionym na piłce.
Należało pracować ciężko i robić to, co kazał szkoleniowiec. Nie wolno było słuchać ludzi,
którzy o piłce mieli mdłe pojęcie. Procentuje to po dzień dzisiejszy”

. Oznacza to, że

młodzież zawsze była podstawą sukcesu działalności Manchesteru United. W klubie nie
tylko gra się w piłkę. Odpowiednio dobrany sztab profesjonalnych szkoleniowców kształci
rozumy i postępowanie młodych zawodników. Akademia Manchesteru United jest z
pewnością wyjątkowa, co wynika z posiadanego zaplecza, ale również z tego, iż pracują
tam wspaniali byli piłkarze, fizjoterapeuci oraz inni specjaliści. Wszystko to daje
gwarancje odpowiedniego ukształtowania młodych zawodników, następców obecnych
gwiazd klubu.

Rozwijanie talentów i kształtowanie wychowanków nie byłoby możliwe bez

centrum treningowego. Dlatego też na potrzeby na potrzeby klubu stworzono Centrum

http://www.devilpage.pl/index/dzialy/88/akademia_united

Ibid.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Treningowe Trafford w Carrington. Zajmuje ono powierzchnię 108 akrów, z czego 85
akrów stanowią obiekty używane przez klub piłkarski. Pozostałą powierzchnie klub
dzierżawi lokalnym farmerom. W okolicach centrum treningowego znajduje się również
rezerwat przyrody, który jest efektem współpracy Manchesteru United z Cheshire Wildlife
Trust. Warty uwagi jest również fakt, iż kupno 108 akrów terenu i wybudowanie obiektów
treningowych dla pierwszej drużyny kosztowało Manchester United 14mln £. Koszt
Akademii United wyniósł zaś 8 milionów £, co w sumie dało kwotę 22 milionów funtów

Głównym założeniem centrum treningowego jest stworzenie miejsc, gdzie

mogliby trenować i doskonalić swoje umiejętności zarówno profesjonalni gracze jak i
również wychowankowie klubu. Dlatego też powstało 12 nowych boisk, włączając w to
dwa pełnowymiarowe boiska, które zostały zadaszone dla potrzeb pierwszego zespołu. W
Centrum Treningowym Trafford w Carrington znajdują się różne udogodnienia. Jest
pomieszczenie dla oficjalnej stacji telewizyjnej Manchesteru United - MUTV, baseny,
sauny, i wiele więcej.

Reasumując można powiedzieć, że klub z Manchesteru dba nie tylko o

zawodników pierwszej drużyny, którzy przynoszą mu olbrzymie korzyści finansowe oraz
związane z promowaniem klubu na świecie. Dostrzega również potencjał, jaki tkwi w
młodych jeszcze niedoświadczonych zawodnikach. Za pomocą doskonałego zaplecza
technicznego i socjalnego stara się go właściwie uformować i wykorzystać, by w
przyszłości odnotowywać niewymierne korzyści, jakie płyną z dobrze ukształtowanych
postaw młodych zawodników.

http://www.devilpage.pl/index/dzialy/87/carrington

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.3. Główni sponsorzy klubu

Sponsoring sportowy jest obecnie jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających

się instrumentów w sporcie. Coraz większe znaczenie, w szczególności w zakresie
kreowania wizerunku firmy zaczyna się przypisywać sponsoringowi. Powoduje to, iż
znajduje się on w centrum zainteresowania coraz większej rzeczy przedsiębiorców.

Termin sponsoring po raz pierwszy pojawił się w języku angielskim w XIX wieku.

W wyniku ewolucji tego pojęcia doszło do wyodrębnienia dwóch bliskoznacznych
wyrażeń: sponsoring i sponsorship. Sponsor oznacza wnioskodawcę, poręczyciela i
wprowadzającego, protektora, osobę finansującą reklamy. Natomiast pojęcie sponsorship
używane jest w odniesieniu do finansowania reklam

W literaturze przedmiotu można spotkać kilka definicji sponsoringu. Według J.

Klisińskiego

sponsoring polega na wspieraniu w formie finansowej lub rzeczowej

różnych przejawów aktywności i wykorzystywaniu pozytywnych skojarzeń z tą
aktywnością dla osiągnięcia specyficznych celów marketingowych i komunikacyjnych.

Z kolei R. Panfil podkreśla, że sponsoring jest przedsięwzięciem komercyjnym,

którego celem jest wzajemne świadczenie usługi

. Podejmowane jest ono zarówno w

interesie sponsorowanego, jak i sponsorującego. Sponsorowany udostępnia swoją
pozycję na rynku i popularność za stosowne świadczenia. Dalej R. Panfil stwierdza, iż
sponsoring ma miejsce jedynie w sytuacji równoważenia się pozycji rynkowej
sponsorującego z pozycją publiczną sponsorowanego. W innych przypadkach, gdy
wzajemne relacje stron nie równoważą się sponsoring nie występuje.

Manchester United jest obecnie jednym z wiodących, biorąc pod uwagę kryterium

uzyskiwanych dochodów z tytułu sponsoringu. Sponsoring jest tutaj istotnym źródłem
finansowania działalności, zarówno klubu, jak i innych podmiotów wchodzących w skład
holdingu z Manchesteru. Wśród głównych sponsorów klubu wymienia się producentów
odzieży sportowej, samochodów czy nawet piwa. Kluczowymi i najważniejszymi z nich
pozostają nadal instytucje finansowe oraz ubezpieczeniowe jak i również producenci dóbr
konsumpcyjnych, których logo widnieje w najbardziej widocznych miejscach – na
przedniej stronie koszulek zawodników, tuż obok herbu klubu.

Do najważniejszych sponsorów klubu z Old Trafford zaliczyć można

R. Panfil, Zarządzanie…, op. cit., s. 153

J. Klisiński Profesjonalizacja…, op. cit., s. 93

R. Panfil, Zarządzanie…, op. cit., s. 160

http://www.manutd.com/default

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

To główny sponsor Manchesteru United. W 2006 roku klub podpisał nowy,

czteroletni kontrakt sponsorski na sumę 56,5 miliona funtów. Jest to największa umowa
tego typu w historii angielskiej piłki nożnej. AIG to wiodąca, międzynarodowa organizacja
zajmująca się ubezpieczeniami i finansami. Swoim zasięgiem obejmuje aż 130 państw.
Firma obsługuje zarówno wielkie korporacje, instytucje jak i indywidualnych klientów,
najczęściej zapewniając wszelkiego rodzaju ubezpieczenia na życie. AIG jest również
liderem usług z dziedziny rent i emerytur, usług finansowych oraz zarządzania kapitałem.
Akcje tej korporacji znajdują się w indeksach największych giełd światowych w Nowym
Jorku, Londynie, Paryżu, Szwajcarii i Tokyo.

Dochody klubów piłkarskich angielskiej ligi Premiership są bardzo zróżnicowane,

wahają się od kilku do kilkunastu milionów £.

Główni sponsorzy Premier League w roku 2006/07

Źródło: footballeconomy.com

Manchester United nadal pozostaje liderem w Premiership biorąc pod uwagę

kryterium wysokości otrzymywanego wynagrodzenia z tytułu umów sponsorskich.
Oznacza to również, że sponsoring jest istotnym źródłem dochodu klubów piłkarskich,
dlatego też cieszy się coraz większą popularnością wśród różnorodnych przedsiębiorstw
niekoniecznie związanych ze sportem.

Klub

Sponsor

Wynagrodzenie

mln £/rok

Arsenal

Emirates (airline)

5.4

Aston Villa

Bet n win (leisure)

1,4

Birmingham City

FlyBe (airline)

0.78

Blackburn Rovers

HSA (insurance)

0.53

Bolton Wanderers

Reebok (sportswear)

0.95

Charlton Athletic

all:sports (sports retailer)

1.1

Chelsea

Samsung (electronics)

10.2

Everton

Chang Beer (brewing)

0.82

Fulham

Pipex (internet)

2.0

Liverpool

Carlsberg (brewing)

5.4

Manchester City

Thomas Cook (travel)

1.4

ManchesterUtd

AIG (finance)

12.3

Middlesbrough

888.com (gaming/internet)

0.53

Newcastle United

Northern Rock (finance)

4.8

Portsmouth

OKI (printing)

0.32

Sunderland

Reg Vardy

0.36

Tottenham Hotspur

Mansion (finance)

4.7

Watford

Loans.co.uk (finance)

0.34

West Brom Albion

T-Mobile (telecoms)

0.34

West Ham United

Jobserve (employment)

0.55

Wigan Athletic

JJB Sports

0.31

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Nike

to główny sponsor odzieży sportowej. Firma ta jest doskonale znana

wszystkim osobom uprawiającym sport. Za główny cel stawia sobie - zawsze dobre
samopoczucie piłkarzy grających w ich strojach oraz innych produktach. Tak też jest przy
współpracy z Manchesterem United. W sezonie 2007 Nike wraz z United rozpoczęli
współpracę o szerokim zakresie działalności. Gracze otrzymali innowacyjne modele dwu-
warstwowych strojów na mecze, a fani mogli kupić dobrej jakości repliki tych stroi oraz
innych gadżetów. Tą technologię zastosowano podczas mistrzostw świata w 2002 roku,
kiedy to Brazylia, grający właśnie w takich strojach, sięgnęła po mistrzostwo świata.
Wtedy uwierzono w nową technologię firmy Nike.

Oficjalny dostawca samochodów. We wrześniu 2004 roku Manchester United

podpisał dwuletnią umowę sponsorską z Audi United Kingom. Była to pierwsza taka
umowa z jakąkolwiek firmą zajmującą się produkcją samochodów. Audi UK jest szybko
rozwijającym się przedsiębiorstwem, ma silną reputację bazującą na jakości, stylu i
innowacjach technologicznych. Obie strony uzgodniły wspólną strategię współpracy.
Jednym z jej elementów jest zaopatrzenie osób związanych z Manchesterem United w
samochód, oczywiście Audi. Częścią umowy jest także udział wszystkich zawodników w
programie treningowym Audi Driving Experience. Celem tego programu ma być
pokazanie wszystkich aspektów jazdy samochodem, co ma zapewnić doskonałe
panowanie nad każdym modelem Audi.

To oficjalne piwo Manchesteru United, a w zasadzie oficjalne piwo kibiców

Manchesteru United.. Jest znane i cenione w ponad 80 krajach świata. Browary te chcą
wykreować swój image jako sponsor różnych

imprez sportowych, by lepiej wypromować

swoje produkty i zrzeszać kibiców przy wspólnej zabawie.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Oficjalne linie lotnicze Manchesteru United. AirAsia – pierwsze, a zarazem wiodące

tanie linie lotnicze zrewolucjonizowały podróże samolotowe w Azji. AirAsia stało się
Oficjalnymi Tanimi Liniami Lotniczymi Manchesteru United, i tym samym są pionierami w
Azji, jeżeli chodzi o współpracę z największymi klubami Premier League.

Oficjalny partner podróży - w ramach umowy z Tourism Malaysia do kasy klubu z

Old Trafford trafiło 2 miliony funtów. Obecnie umowa jest przedłużeniem istniejącej już
umowy współpracy z Air Asia. Pierwszym elementem nowo podpisanej umowy było
przedsezonowe tournee Manchesteru po Azji. United zawitał do Kuala Lumpur po raz
pierwszy od 1995 roku. Jednocześnie Manchester United będzie uczestniczył w obchodach
50 rocznicy niepodległość Malezji.

Wyżej wymienieni sponsorzy to tylko najważniejsi, mający istotny wpływ na

działalność klubu. Należy jednak pamiętać, iż lista sponsorów klubu z Manchesteru jest o
wiele dłuższa. Jako ciekawostkę można podać, że klub współpracuje z największym
niezależnym bukmacherem na świecie Betfred, dzięki któremu posiada swoje
przedstawicielstwo w sprawach związanych z online gaming – zakładami internetowymi,
kasynami. Ponadto firma Betfred współpracuje z MUTV w organizowaniu różnych atrakcji
dla fanów United.

Manchester United współpracuje również ze stacją radiową XFM Radio, która w

przerwach informuje słuchaczy i fanów klubu o jego wynikach i postępach w lidze
krajowej czy Champions League.

Swe profity klub z Old Trafford zawdzięcza również mniejszym sponsorom, takim

jak: hiszpańskiej firmie - Grupo 2002 i ASC będącej oficjalnym partnerem klubu w
sprawach związanych z nieruchomościami, jak również z firmą Kumho Tires czy Hestiun,
współpracującą z Manchesterem w sprawach inwestycji zagranicznych.

Sponsoring przynosi korzyści, umożliwia rozwój wielu dyscyplin, wzbogaca życie

sportowe oraz gwarantuje rozrywkę widzom. Dla dysponenta funduszy oznacza promocję
wizerunku, natomiast dla podmiotu sponsorowanego potężny zastrzyk kapitału. Kiedy
jednak dochodzi do zachowań przekraczających granicę partnerskich układów,
naruszających dobro sponsorowanego, należy zastanowić się co jest lepsze - finansowa
stabilność czy czystość sportu.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.4. Manchester United Catering

W Wielkiej Brytanii weekendowe wycieczki na stadion w celu obejrzenia swojej

ukochanej drużyny traktowane są przeważnie niczym wspólne pójście do kina. Całe
rodziny zbierają się w jednym miejscu, aby dopingować miejscowy zespół. Ludzie dumnie
noszą barwy swoich ulubieńców, trzymają szaliki i śpiewają przeróżne pieśni,
zapominając o codzienności. Stadiony stały się tam częścią kultury, w dobrym tego słowa
znaczeniu. Dlatego też w holdingu Manchesteru United szczególne miejsce zajmuje
Manchester United Catering Company.

Pojęcie catering pochodzi z języka angielskiego i oznacza gastronomię. Pierwotnie

catering związany był z naziemną obsługą lotnisk, kiedy szykowano posiłki dla pasażerów
na czas lotu. Dziś pojęcie to oznacza usługę zewnętrzną dla firm, w której podmiot
zewnętrzny wykonuje we własnym zakresie obsługę gastronomiczną przyjęć, imprez,
bankietów i konferencji.

Z uwagi na to, że stadion na Old Trafford jest w stanie pomieścić ponad 68 000

osób, które w czasie widowiska niejednokrotnie spożywają lekkie posiłki oraz napoje,
koniecznym było stworzenie instytucji, która będzie w stanie zaspokoić ich potrzeby. Z
tej właśnie przyczyny powstała Manchester United Catering Company. Na szczególna
uwagę zasługuje zaś fakt, iż w trakcie pojedynczego meczu dochody ze sprzedaży
napojów oraz słodyczy czy innych posiłków mogą oscylować w granicy 900 tyś £. Należy
również pamiętać ze na stadionie znajdują się restauracje oraz kawiarnie, które w
znaczny sposób przyczyniają się do wzrostu dochodu klubu zarówno w trakcie meczu jak
i poza nim.

Najbardziej znaną restauracją klubu jest Red Cafe. To niezwykłe miejsce na Old

Trafford. O jego nadzwyczajności świadczy m. in. to, iż cały lokal urządzony jest w
barwach klubowych tak, że przebywający w nim kibic cały czas ma wrażenie jakby
uczestniczył w meczu. Menu jest tutaj bardzo obszerne i każdy kibic znajdzie coś dla
siebie, zwłaszcza, że można odnaleźć na nim piłkarzy reklamujących rozmaite potrawy.
Na ścianach zainstalowano ekrany, na których bez przerwy pokazywane są mecze.

Manchester United zdaje sobie sprawę, iż klient – kibic jest najważniejszy. Stąd

wszystkie udogodnienia w jego kierunku oraz troska, by przybywając na mecz czuł się
jak u siebie w domu.

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

3.5. Manchester United Interactive

Manchester United Interactive (MUI) to jednostka, która ukierunkowana została

na klienta – kibica, bowiem jego obecność na meczu jest jednym z podstawowych źródeł
finansowania działalności klubu. Pojęcie interactive oznacza tutaj zdolność do szybkiego
odbierania informacji z otoczenia wraz z równoczesnym reagowaniem na nie. Głównym
celem MUI jest również zbieranie informacji dotyczących kibiców, ich upodobań i
preferencji, aby w jak najlepszy sposób zaspokoić ich potrzeby.

Dlatego też dla swych kibiców Manchester United pragnie wzbogacać i skutecznie

wykorzystywać posiadane zasoby, ze szczególnym uwzględnieniem potencjału własnej
marki i korzyści z niej płynących - zarówno dla klubu, jak i jego partnerów biznesowych.
Klub posiada nowoczesny system CRM (Customer Relationship Management -
zarządzanie relacjami z klientem), który zawiera ponad 2,5 miliona rekordów z danymi
fanów, obejmujących obecnych i potencjalnych klientów. Klienci ci w procesie
segmentacji przyporządkowani zostają do odpowiednich segmentów, w celu późniejszego
dopasowania komunikacji i ofert do indywidualnych potrzeb odbiorców. Komunikacja to
jeden z priorytetów polityki MUI.

Strona internetowa www.manutd.com jest podstawową platformą komunikacyjną

o zasięgu globalnym (średnio 13 milionów odsłon miesięcznie; 1,9 miliona unikalnych
użytkowników w 2005 r.

). Z uwagi na fakt, iż klub planuje ekspansję na rynki

azjatyckie, strona internetowa została udostępniona w językach chińskim oraz japońskim.

Najbardziej lukratywna umowa z Nike określa prawo tej firmy do dostarczania

sprzętu dla drużyny, ale również do reprezentacji klubu (poprzez spółkę zależną:
Manchester United Merchandising Limited) w zakresie produkcji i sprzedaży
licencjonowanych produktów i pamiątek klubowych na całym świecie. W ciągu dwóch
ostatnich sezonów sprzedano 4,8 mln koszulek klubowych, z których 1/3 nabyli kibice
poza Wielką Brytanią

Równocześnie olbrzymia rzesza fanów pozwala, by Manchester United PLC

oferował coraz większą gamę produktów pozasportowych. Kibic-klient otrzymuje od
swego klubu ofertę skorzystania z usług, które dotychczas świadczone były przez
wyspecjalizowane instytucje, ale nigdy przez organizację sportową i pod sportową marką.
Za przykład mogą tutaj posłużyć następujące przedsięwzięcia:

MU Finance (realizowane z firmami Britannia i Endsleigh), oferujące usługi

ubezpieczeniowe i finansowe (kredyty, rachunki, karty kredytowe),

agencja turystyczna MU Travel (partnerstwo z Travelcare), oferująca zarówno

usługi związane z organizacją wyjazdów na mecze czy tournee drużyny, jak również cały
wachlarz standardowych usług turystycznych - wycieczki, wczasy, rezerwacja przelotów i

Raport Deloitte Football Money League (luty 2005)

www.footballeconomy.com

WWW.FOOTBALLBUSINESS.PL

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

hoteli; planowana budowa kompleksu rozrywkowo-rekreacyjnego z kasynem,
luksusowym hotelem, restauracjami i klubami odnowy. Partnerem dla tego
przedsięwzięcia jest sieć hoteli i kasyn Las Vegas Sands Corp., a jego realizacja
uzależniona jest jedynie od uzyskania licencji na prowadzeni kasyna,

działalność medialną Manchesteru United, prowadzoną pod marką MU Media

(kanał satelitarny „MUTV”, telewizja internetowa „MU.TV”, „MU Radio” oraz „MU
Broadband);

spółkę świadczącą usługi dostarczania treści o najnowszych dokonaniach klubu na

telefony komórkowe abonentów - MU Mobile,

Kino Red Cinema oraz restauracje Red Cafe i One United Cafe, które uzupełniają

portfel usług rozrywkowych dla sympatyków klubu, nawet w odległych częściach świata
(m.in. w Pekinie, Singapurze i Kuala Lumpur).

Manchester United to nie tylko klub piłkarski, lecz globalne przedsięwzięcie,

organizacja na światową skalę, w której centrum znajduje się drużyna składająca się z
piłkarzy tworzących niesamowity spektakl sportowy. Klub piłkarski jest bez wątpienia
podstawową jednostką organizacyjną, bez której owe przedsięwzięcie nie miałoby racji
bytu. Dlatego też można tutaj mówić o specyficznej strukturze holdingowej, a mianowicie
o strukturze holdingowej o charakterze strategicznym, ponieważ proponowany zakres
funkcji, które realizuje zarząd spółki nadrzędnej Manchesteru United koncentruje się
przede wszystkim na planowaniu, organizowaniu oraz kierowaniu i kontrolowaniu.

Należy jednak pamiętać, że obok klubu istnieją nie mniej ważne komórki

organizacyjne tj. media, catering, TV, agencje turystyczne, czy strona internetowa, które
swoją działalnością propagują klub i w znacznym stopniu przyczyniają się do budowy
jego marki.

Podsumowując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, stwierdzić, że

Manchester United to holding, którego struktura w znacznym stopniu posiada cechy
struktury dywizjonalnej. Jej elastyczność oraz specyficzna budowa umożliwiająca szybką
reakcję na zmiany w otoczeniu powodując, że stosują ją wielkie globalne
przedsiębiorstwach m.in. PepsiCo czy Woolworth Corporation. Warto jednak w tym
miejscu zaznaczyć, że struktura dywizjonalna posiada także określone wady. Otóż daleko
idąca autonomia wydzielonych jednostek może być przyczyną konfliktów między nimi, a
centralą i tym samym utrudniać koordynację. Ponadto może być przyczyną rywalizacji
pomiędzy kierownikami poszczególnych dywizji, wpływając w ten sposób na całokształt
zarządzania przedsiębiorstwem.

| Ul. Grunwaldzka 57 | 60-169 Poznań | Poland | f: +48 61 6247105| m: +48 514817205 |

Autor:

Tomasz Tręda

Kontakt z autorem:

e-mail: tomek_treda@wp.pl

Redakcja:

Football Business Group
e-mail: research@footballbusiness.pl
www.footballbusiness.pl

Kontakt:

Tomasz Frątczak

mobile: + 48 502 99 30 80
e-mail: tfratczak@footballbusiness.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Efektywne zarzadzanie projektam Nieznany
CV wzory nowoczesny id 121141 Nieznany
7 Technologie zarzadzania wiedz Nieznany (2)
12 Zarzadzanie strategiczne a Nieznany (2)
Holistyczne zarzadzanie placami Nieznany
PODSTAWY ZARZADZANIA KONTROLA Z Nieznany
program nowoczesne zarzadzanie strategiczne
nowoczesnoc a ponowoczesnosc id Nieznany
1 Podstawy zarzadzaniaid 8628 Nieznany
4 zarzadzanie bezpieczenstwem i Nieznany (2)
program nowoczesne zarzadzanie strategiczne
Podstawy zarzadzania (prezentac Nieznany
02 NoZ def model zarzadzanie ki Nieznany

więcej podobnych podstron