1

Dr. Robert Piotrowski, Zakład Logiki i Metodologii Nauk Uniwersytetu Zielono-

górskiego.

2

Główną anglojęzyczną biografią Agassiza jest Edwarda Lurie Louis Agassiz: a Life

in Science, University of Chicago Press, Chicago 1966.

3

Termin Naturphilosophie jest w niemczyźnie używany zgodnie z intuicyjnym zna-

czeniem, czyli na określenie jakiejkolwiek wersji filozofii przyrody. W innych języ-
kach oznacza właśnie owe doktryny idealistyczne okresu romantyzmu.

Robert Piotrowski

1

O Ludwiku Agassizie

Jan Ludwik Rudolf Agassiz (1807–1873)

2

był synem pastora z kantonu Fryburg.

Studiował w rodzinnej Szwajcarii i w

Niemczech, uzyskując doktoraty z

filozofii (w Erlangen, 1829) i

medycyny (w Monachium, 1830).

Jego niemieccy profesorowie

wyznawali romantyczną Natur-

philosophie

3

. Uważa się, iż

pewien wpływ tej doktryny

działał na Agassiza do końca
życia. Naturphilosophen (m.in.
Fryderyk Schelling, Goethe,

Wawrzyniec Oken, Karol

Gustaw Carus) twierdzili, że

świat, szczególnie ten

organiczny, jest powiązany

siecią duchowych relacji, a

fenomeny przyrodnicze są

manifestacją ukrytej siły twórczej.

Wykładów Okena Agassiz słuchał w

Monachium.

W roku 1829 Agassiz opublikował

wyniki swoich pierwszych badań nad okazami ryb przesłanych z Brazylii, a
potem zajął się ichtiofauną europejską. Agassiz zakończył studia półrocz-
nym pobytem u Cuviera w Paryżu (na przełomie 1831/32 r.). Cuvier utwier-
dził Agassiza w zainteresowaniu ichtiologią, a także przekonał go do kata-
strofizmu i do swojej systematyki. Po śmierci Cuviera Agassiz wrócił do

Problemy genezy, t. XIV (2006), nr 5–6 (207–208)

26

ojczyzny i w objął profesurę na Uniwersytecie w Neuchâtel. Wtedy też oże-
nił się z Cecylią Braun, z którą miał dwie córki i syna. Ten ostatni, Aleksan-
der Emanuel (1835–1910) także został zoologiem i paleontologiem.

W latach 1834–1844 ogłosił Recherches sur les poissons fossiles na podstawie

skamielin paleozoicznych z Glarus w Szwajcarii i eoceńskich z Monte Bolca
pod Weroną. Badania Agassiza wsparł finansowo lord Franciszek Egerton,
Earl of Ellesmere, który zakupił prawie tysiąc trzysta oryginalnych rysun-
ków uczonego. Agassiz został doceniony przez Brytyjczyków na tyle, że w
roku 1836 otrzymał Medal Wollastone’a, a w dwa lata później wybrano go
członkiem zagranicznym Towarzystwa Królewskiego. Ryby nie były jedy-
nym obiektem zainteresowań Agassiza: w r. 1834 rozpoczął monografię
żyjacych i kopalnych jeżowców, zaś w latach 1840–45 ogłosił Etudes critiques
sur les mollusques fossiles.

W r. 1836 zajął się glacjologią. Przeprowadził własne badania w Szwajca-

rii i Szkocji, uzupełniając wcześniejsze obserwacje głazów narzutowych,
moren i śladów erozji w pobliżu współczesnych lodowców z podobnymi
artefaktami gdzie indziej i na tej podstawie uogólnił hipotezę Jana de Char-
pentiera o tym, że w przeszłości lodowce alpejskie miały większy zasięg —
przedstawiając teorię o wielkiej epoce lodowcowej, którą ogłosił w Étude sur
les glaciers (1840) i dopracował w Système glaciare (1847). Jak zwykle w przy-
padku znanych odkryć, i w tym przypadku istnieją wątpliwości co do prio-
rytetu. Agassiza oskarża się mianowicie o splagiatowanie manuskryptu
monachijskiego botanika Karola Schimperera (1803–1867)

4

.

W połowie lat 1840. Agassiz był już sławnym uczonym, jednak dotknęły

go poważne kłopoty osobiste. Popadł w długi, a w r. 1845 opuściła go żona.
Dlatego sfinansowanie przez króla pruskiego ekspedycji naukowej do Sta-
nów Zjednoczonych stało się przełomem w życiu Agassiza. Przybył do
Ameryki jesienią 1846 r. Pobyt rozpoczął od wykładów bostońskim Lowell
Institute, które gromadziły nawet po pięć tysięcy słuchaczy. Zawarł przy-
jaźnie w kręgach literackich tego miasta, m.in. z transcendentalistami: Emer-
sonem, Lowellem i Holmesem. W roku 1848 zaoferowano mu profesurę na
Harvardzie. W Ameryce kontynuował swoje badania prehistorycznych zlo-
dowaceń, a także ogłosił taksonomię ras ludzkich opartą na założeniu o
ścisłej korelacji typu rasowego z klimatem (Essay on Classification, 1851). W
kwestii pochodzenia człowieka był poligenistą, tj. uważał, że rasy ludzkie
miały oddzielnych, stworzonych niezależnie protoplastów.

Szybko zajął się organizacją nauki amerykańskiej. W r. 1859 doprowadził

do założenia Muzeum Zoologii Porównawczej, którego kierownictwo pia-
stował do końca życia, a w r. 1863 znalazł się wśród współzałożycieli Naro-
dowej Akademii Nauk. Jeszcze w 1873 r. za pieniądze filantropa Jana An-

4

E. P. Evans „The Authorship of The Glacial Theory”, The North American Review,

vol. 145, Issue 368 (July 1887), s 94–97. Ciekawe, że Schimperer także studiował u
Naturphilosophen, był nawet ulubionym studentem Schellinga.

Robert Piotrowski O Ludwiku Agassizie

27

dersona i na podarowanej przezeń wyspie Penikese w zatoce Buzzard Agas-
siz założył szkołę przyrodniczą.

Mimo, że na początku lat 1860. przewlekle zachorował, postanowił kon-

tynuować swoje dawne badania nad rybami Brazylii. W latach 1865–66 od-
był podróż do tego kraju, skąd przywiózł 80 tysięcy okazów, a podróż opisał
w A Journey in Brazil (1868). Na dwa lata przed śmiercią wziął udział w wy-
prawie naukowej Straży Przybrzeżnej z Karaibów do Kalifornii wokół Ame-
ryki Południowej. W Ameryce ożenił się po raz drugi (1850) z Elizabeth Ca-
bot Cary (1822–1907), amerykańską organizatorką edukacji (była
współzałożycielką Radcliffe College) i naturalistką, która towarzyszyła mu
w wyprawie do Brazylii. Po śmierci męża wydała jego pamiętniki

5

.

Agassiz był nie tylko biologiem, ale i filozofem przyrody. Jego poglądy

filozoficzne, zapoczątkowane, jak wspomnieliśmy pod wpływem Naturphi-
losophie, ugruntowały się w ścisłym związku z pracami systematycznymi.
Agassiz doszedł do przekonania, iż mozolnie odkrywany przez naukę po-
rządek taksonomiczny odzwierciedla układ idei gatunkowych obecnych w
umyśle Boga — przez co kontynuował dobrze znaną wersję platonizmu. Ten
układ Bożych idej w odniesieniu do przyrody ożywionej stanowi nie tylko
obiektywny korelat taksonomii, ale przede wszystkim plan stworzenia.
Oprócz porządku taksonomicznego obserwuje się w naturze jeszcze trzy
porządki pochodzące od układu idej gatunkowych, mianowicie chronolo-
giczną sekwencję komplikacji form, progresję rozwoju zarodkowego, oraz
rozmieszczenia geograficznego. Formy prymitywne pojawiają się najwcze-
śniej tak w zapisie kopalnym, jak i w rozwoju zarodka — a także ostały się
na największych wysokościach.

Oczywiście, te porządki pochodząc z jednego źródła odpowiadają sobie,

w szczególności istnieje związek między strukturą zapisu kopalnego a roz-
wojem zarodków. Dzięki temu w filozofii Agassiza daje się wyrazić hipoteza
(„prawo”) biogenetyczna Ernesta Haeckla (1834–1918), tj. domniemanie
korespondencji między filogenezą a ontogenezą (innymi słowy „rekapitula-
cji” rodowodu ewolucyjnego przez rozwój osobniczy). Ta odpowiedniość
została zresztą szybko rozpoznana zarówno przez Agassiza, jak i jego opo-
nentów.

6

Między poglądami Haeckla i innych darwinistów, a myślą Agassiza za-

chodzi rzecz jasna ta różnica, że w pierwszym przypadku to porządek filo-
genetyczny jest pierwotny, a porządek stworzenia jest religijną fikcją, zaś w

5

Louis Agassiz: His Life and Correspondence. Edited by Elizabeth Cary Agassiz, vol. 1–2,

Houghton, Mifflin & Co., Boston 1886.

6

Historia owego domniemanego „prawa”, odrzuconego przez samych ewolucjo-

nistów to oddzielny temat. Zaznaczmy tylko, że ewolucjoniści twierdzą dziś, iż w
niektórych przypadkach zachodzi podobieństwo embrionów do embrionów (a nie
embrionów i dorosłych form) organizmów na różnych stopniach rozwoju ewolucyj-
nego, o czym wiedział już Karol Ernest von Baer (1792–1876).

Problemy genezy, t. XIV (2006), nr 5–6 (207–208)

28

drugim zbędny jest samodzielny porządek filogenetyczny: chronologia po-
jawiania się coraz to bardziej złożonych form wynika z naszej ograniczonej
percepcji swobodnej realizacji twórczego zamysłu Boga — dziś powiedzieli-
byśmy, że z rzutowania go na wymiar czasu. Powszechny determinizm
(„mechaniczność”) ewolucji jest przeto fałszywym uogólnieniem poczynio-
nym w ramach błędnej filozofii, która z następstwa czasowego wnioskuje o
związku przyczynowym. Analogicznie rzec można, iż geograficzne roz-
mieszczenie istot żywych wynika z rzutowania planu stwórczego na trzy
wymiary przestrzenne.

Agassiz jako kreacjonista nieuchronnie popadł w konflikt z darwini-

zmem. Poglądy samego Darwina znał dobrze, był zresztą jednym z uczo-
nych, którym ów zaanonsował pod koniec 1859 r. publikację O powstawaniu
gatunków.

7

W tym gronie znalazł się także amerykański botanik Asa Gray

(1810–1888). Jak można się domyśleć ich reakcje były zgoła przeciwne, prze-

to w latach 1860. Gray i
Agassiz stali się protagoni-
stami amerykańskiego
sporu o darwinizm.

Pod koniec życia Agas-

siz zyskał miano jednego z
najwybitniejszych uczo-
nych pracujących w Ame-
ryce. Był wszak bezsilnym
świadkiem konwersji wie-
lu swoich studentów, w
tym własnego syna, na
ewolucjonizm. W r. 1906
podczas wielkiego trzęsie-
nia ziemi w San Francisco
statua uczonego umiesz-
czona nad arkadą budyn-
ku wydziału zoologii
Uniwersytetu Stanforda
spadła i wbiła się głową w
ziemię.

Wykłady Plan stworzenia,

których fragmenty przedru-
kowujemy, Agassiz wygłosił
wiosną 1873 r.

7

Popularne przedstawienie tej historii (z ewolucjonistycznego punktu widzenia):

David B. Williams „A Wrangle Over Darwin: How Evolutionism Evolved in Amer-
ica”, Harvard Review, September–October 1998, s. 47.