1. „Geografia ludności” - L. Kosiński; PWN
2. „Geografia ludności” - A. Jagielski; PWN
3. „Podstawy geografii ludności” - D. Jędrzejczyk; wydawnictwo Dialog
4. „Demografia” - J. Holtzer; wydanie 2003r
5. „Podstawy geografii miast” – W. Maik
6. „Geografia osadnictwa” - M. Kiełczowska – Zaleska
7. „Geografia społeczna miast. Zróżnicowanie społeczno - przestrzenne” - Węcławowicz
8. „Problemy geografii osadnictwa i ludności w Polsce” - E. Biderman
9. „Geografia gospodarcza świata” - Irena Fierla
10. „Geografia ekonomiczna świata” - Z. Dobosiewicz, T. Olszewski
11. „Urbanizacja na świecie” - D. Szymańska
12. „Organizacja przestrzenna wsi w Polsce” - J. Tkocz

1. PRZEDMIOT I ZADANIA GEOGRAFII LUDNOŚCI ORAZ JEJ MIEJSCE W SYSTEMIE

NAUK GEOGRAFICZNYCH

HISTORIA:
Okres międzywojenny:

•

Geografia gospodarcza - aspekty ekonomiczne

•

Wydzielenie antropogeografii

Po II wojnie światowej:

•

Geografia gospodarcza = geografia ekonomiczna; rozszerzenie zakresu działania na całą działalność
człowieka (geografia gospodarcza + antropogeografia)

•

W 1955r. konferencja metodologiczna w Osiecznej - podział na dyscypliny geograficzne i
opracowano problematykę badawczą; wyodrębniono ówczesną formę geografii osadnictwa i
ludności

•

Po w/w konferencji pojawiły się definicje wg Dziewońskiego (łączy w jeden przedmiot geografię
ludności i geografię osadnictwa):

„Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i ludności jest rozmieszczenie i struktura

historycznie ukształtowanych, terytorialnych ugrupowań ludzkich (w zasadzie osiedli) oraz związanych
z nimi urządzeń trwałych. Obok człowieka oraz urządzeń trwałych (będących materialnym rezultatem
społecznej działalności człowieka) badaniami powinny być objęte formy wykorzystania, użytkowania
tak urządzeń trwałych jak i terenu, który zajmują, czyli innymi słowami ich funkcje” (1956r)

„Natomiast zadaniem geografii osadnictwa i ludności jest krytyczna ocena celowości i efektywności

sieci i struktury osiedli (rozmieszczenia i struktury zarówno od strony ludności, jak i trwałych urządzeń
osiedlowych) na tle racjonalnego wykorzystania możliwości konkretnego środowiska geograficznego z
punktu widzenia zaspokojenia potrzeb rozwijającego się społeczeństwa, a w szczególności z punktu
widzenia realizacji zadań produkcyjnych i usługowych oraz podnoszenia stopy życiowej mieszkańców”
(1956r)

•

Definicje Kiełczewskiej - Zaleskiej (łączenie problematyki było zbyt ogólne):

„Geografia przemysłu, rolnictwa, transportu, nie da się (…) postawić w jednym szeregu z geografią

osadnictwa i zaludnienia, gdyż cecha, wg której dokonano podziału na branże produkcji, nie określa
specyfiki geografii osadnictwa i zaludnienia (…). Cały ten podział został dokonany pod kątem widzenia
uwypuklenia na plan pierwszy czynników rządzących życiem gospodarczym (…). Przy szerszym ujęciu
geografii człowieka podział ten powinien wyglądać nieco inaczej. Trzy następujące równorzędne działy,
rozłączone z punktu widzenia badań stanowią przedmiot geografii człowieka: 1) ludność, 2) osadnictwo,
3)produkcja, i te trzy działy powinny znaleźć równorzędną, własną pozycję, tak w podziale, jak i w
definicji geografii człowieka, która dąży do ujęcia całości problematyki badawczej.” (1958r)

„Przy szerszym ujęciu geografii człowieka podział ten powinien wyglądać nieco inaczej. Trzy

następujące równorzędnie działy, wyznaczone z punktu widzenia badań stanowią przedmiot geografii
człowieka: ludności, osadnictwa, produkcja; te trzy działy powinny znaleźć równorzędną, własną
pozycję tak w podziale, jak i w definicji geografii człowieka, która dąży do ujęcia całości problematyki
badawczej”.

•

W toku dalszego rozwoju stwierdzono, że metody i techniki badawcze są identycznymi metodami
geografii ludności i osadnictwa.

GEOGRAFIA OSADNICTWA - ważną rolę odgrywają studia nad formami i funkcjami osiedli, w
których problematyka ludnościowa jest tylko marginesowo poruszana.
GEOGRAFIA LUDNOŚCI - ważny jest szereg prawidłowości występujących tylko w dużych grupach
społecznych, niezwiązanych z jednym, konkretnym osiedlem, lecz z większym obszarem, nierzadko
nieprecyzyjnie określonym z punktu widzenia jednostek osadniczych.

2. GEOGRAFIA LUDNOŚCI JAKO DYSCYPLINA GEOGRAFICZNA

wyodrębniona w okresie powojennym
Podejścia:

 Maksymalizm geografii ludności - geografia ludności traktowana jest jako jeden z trzech
podstawowych działów obok geografii fizycznej i ekonomicznej.
 Antropocentryzm - za zamianami opowiedzieli się geografowie angielscy i kanadyjscy;
domagali się uznania problematyki ludnościowej za kluczową; człowiek powinien stać się punktem
wyjścia i ostatnim celem analizy.
 Inne podejście - dążenie do wyodrębnienia geografii ludności jako szczegółowej dyscypliny,
wchodzącej w skład bardziej ogólnego działu geografii (geografii człowieka, geografii społecznej,
geografii ekonomicznej).

W krajach postkomunistycznych geografia ludności to gałąź geografii ekonomicznej.
W krajach anglosaskich wiąże się z geografią społeczną i geografią kultury.
W Polsce geografia ludności nie jest jasna.
Geografia ludności wg Kosińskiego (1967r)
GL jest odrębną dyscypliną ekonomiczno - geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w
czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi (…). Przedmiotem tak
zmodyfikowanej dyscypliny są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć
rozmieszczenie, strukturę i dynamikę ludności. Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych
prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych oraz krytyczna
ocena istotnej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych.”
Wg Jagielskiego

Rozróżnia się dwa zakresy gałęzi wiedzy geograficznej:

1. Węższy - możemy powiedzieć, że przedmiotem jest ludność jako zjawisko przestrzenne, a do
głównych zadań badawczych należą opis, analiza i wyjaśnienie struktur, zachowania przestrzennych
zbiorowości ludzkich jakiegokolwiek rodzaju i wielkości
2. Szerszy - przedmiotem geografii ludności jest ludność jako zjawisko przestrzenne ściśle
związane z warunkami konkretnie istniejącej formacji społeczno - ekonomicznej, którego opis,
analiza i wyjaśnienie opierają się na zasadach materializmu dialektycznego i historycznego.
„Węzłowym zagadnieniem poznawczym geografii ludności jest ludność jako obiekt przestrzeni

geograficznej, a ściślej mówiąc jako czasoprzestrzenny obiekt poznania geograficznego. Koncepcja
wyznacza pewne grupy problemów, które muszą być stale przedmiotem badań. Wyróżnić tu można
przede wszystkim dwie grupy:

1. Problemy wiążące się z poznaniem właściwości samego obiektu, a więc cech strukturalnych i
zmienności (dynamika) w czasie i przestrzeni badanej zbiorowości ludzkiej.
2. Grupę, na którą składają się problemy relacji między ludnością, względnie jej własnościami, a
innymi elementami czasoprzestrzeni geograficznej”

3. UJĘCIA PRZEDMIOTU BADAŃ GEOGRAFII LUDNOŚCI (Jagielski, 1977r):

1.

Kierunek chorologiczny (ujęcie regionalne) - właściwości różnego rodzaju jednostek terytorialnych,

wyodrębnione na podstawie kryterium fizycznogeograficznego lub administracyjnego.

2.

Kierunek środowiskowy (ujęcie ekologiczne) - głównym celem jest badanie relacji pomiędzy

środowiskiem geograficznym, a społeczeństwem (człowiekiem) oraz ich wzajemne przystosowanie się;

3.

Kierunek analityczno - przestrzenny - za podstawowy przedmiot badań uznaje przestrzenne właściwości

różnych populacji, zbiorów ludzkich, charakterystyki rozmieszczenia, struktur przestrzennych, powierzchni i
relacji. Upowszechnienie w następstwie zastosowania metody ilościowej.

4.

Kierunek eklektyczny - reprezentuje autorów bez wyraźnego stanowiska metodologicznego, starających

się wykorzystać fragmenty w/w podejść.

4. PROBLEMATYKA BADAWCZA GEOGRAFII LUDNOŚCI (Kosiński 1967r)

1. Problemy ogólno teoretyczne:

o

Założenia metodologiczne

o

Techniki i metody badań i przedstawianie wyników

o

Historia rozwoju dyscypliny

2. Rozmieszczenie ludności:
o Rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z rozwojem ekumeny (układy strefowe)
o Rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z układami osadniczymi
o Syntetyczne miary rozmieszczenia ludności
3. Dynamika ludności:
o Ruch naturalny: urodzenia, zgony, ich przyczyny, przyrost naturalny
o Migracje
o Ogólne zmiany ludności i wzajemne proporcje składników zmian
4. Struktura ludności:
o Cechy fizyczne - struktura płci i wieku, struktura rasowa
o Cechy społeczno - ekonomiczne - stan cywilny i rodzinny, wykształcenie, przynależność do

kultur, grup wyznaniowych, struktura narodowościowa i językowa, przynależność do klas i grup
społecznych, zawód i zatrudnienie, miejsce zamieszkania (miasto lub wieś)

5. ZWIĄZKI GEOGRAFII LUDNOŚCI Z INNYMI NAUKAMI

Do nauk, których pojęcia, metody i wyniki badań mają szczególnie duże znaczenie dla GL, zalicza się:

1. Demografia
2. Ekonomia
3. Socjologia
4. Etnografia
5. Antropologia
6. Statystyka

DEMOGRAFIA - nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach
gospodarczych i społecznych danego terytorium. Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i
struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego przewidywanego
ruchu naturalnego i wędrówkowego. (Holzer 2003)

Przedmiotem szczególnie wnikliwych studiów demografii jest proces reprodukcji ludności, a

więc i poszczególne składniki ruchu naturalnego (urodzenia, zgony małżeństwa itp.), a także wpływ
polityki ludnościowej i społeczno-gospodarczej na jego specyfikę i wzajemne powiązania ze strukturą
społeczno-zawodową ludności.
SPECYFIKA GEOGRAFII LUDNOŚCI: jej różnice w stosunku do demografii:

 Położenie nacisku na aspekty przestrzenne
 Badanie związków ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym
 Odrębność metody geograficznej w porównaniu z metodami innych nauk polega na dokładnym
umiejscowieniu danych, oraz na ich analizie na tle innych czynników, również dokładnie
zlokalizowanych
 Istotne znaczenie dla obu nauk ma ekonomia, która formułuje różne prawa rządzące produkcją
jak i strefą konsumpcji, oraz dostarcza wielu pojęć i metod analizy
 Pod wpływem różnych systemów ekonomicznych kształtuje się struktura oraz poziom
zagospodarowania konkretnych obszarów
 Bardzo przydatne dla geografii ludności są również metody badawcze oraz zasięg zainteresowań
socjologii

Co geografii ludności daje / dają:

etnografia - definicja ludu, plemienia, szczepu, grupy etnicznej, narodu.
biologia - tzw. biologia porównawcza człowieka - antropologia - nauka o zmienności cech
anatomicznych i fizjologicznych w czasie i przestrzeni; charakterystyka i rozmieszczenie przedstawicieli
różnych ras i typów antropologicznych, genetyka populacyjna, ewolucja organiczna, dziedziczenie cech.
ekonomia – formułuje prawa rządzące produkcją
źródła statystyczne - metody i techniki badawcze umożliwiają charakterystykę określonych
zbiorowości ze względu na pewne cechy, zmienność w czasie i przestrzeni oraz charakterystykę ruchu
naturalnego i wędrówkowego.

Przedstawione związki z innymi dziedzinami nie podważają specyfiki geografii ludności. Poza

tym należy podkreślić, że przejściowy charakter cechuje wiele innych dyscyplin naukowych.

6. ROZMIESZCZENIE I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA

ZALUDNIENIE - wskaźnik, który odzwierciedla ogół warunków naturalnych, społeczno-
gospodarczych i historycznych na określonym terytorium.
Analiza mapy ludności

- nierównomierność:

 Północ 20º - 60º szerokości geograficznej - ten obszar zamieszkuje najwięcej ludności. Jest

niejednolicie rozmieszczony (występują pustynie i masywy górskie)

 30% powierzchni lądów jest zamieszkanych w sposób stały
 ¾ ludności żyje w południowej i wschodniej Azji, w Europie, oraz północno-wschodniej części

Ameryki Północnej.

NAJWIĘKSZE SKUPISKA LUDNOŚCI NA ŚWIECIE:

1. Wschodnioazjatyckie - wschodnie prowincje Chin, Japonia, Korea Południowa
2. Południowoazjatyckie - Indie, Bangladesz, Pakistan
3. Europejskie - bez europejskiej części ZSRR i Turcji
4. Północnoamerykańskie - północno-wschodnie obszary USA i południowo-wschodnia część

Kanady

5. Północne i południowe krańce Afryki
6. Rejon nadmorski Nigerii
7. Nadpacyficzne obszary Stanów Zjednoczonych
8. Ujście La Platy
9. Nadbrzeżna strefa Brazylii
10. Południowo-wschodnia Australia
11. Bliski Wschód
12. Jawa (Indonezja)

Z wyjątkiem obszarów europejskich i północnoamerykańskich oraz Japonii i Południowej Afryki, które
są silnie uprzemysłowione; pozostałe rejony maja charakter rolniczy z dużym nadmiarem siły roboczej.
ZNACZNE PRZESTRZENIE BEZLUDNE I SŁABO ZALUDNIONE:

1. Wielkie obszary pustynne - Sahara, Półwysep Arabski, Azja Środkowa, Gobi, Zachodnie

Chiny, zachodnia Australia i inne

2. Bezludne obszary wysokogórskie oraz słabo zaludnione masywy górskie i wyżyny - Tybet
3. Obszary zlodowacone - Antarktyda, Arktyka (w tym Grenlandia) i inne obszary podbiegunowe
4. Rozległe obszary tundrowe i leśne - Syberia, Alaska, obszary Kanady
5. Wielkie obszary lasów równikowych - dorzecze Amazonki, Konga, na Borneo i Nowej Gwinei

7. PRZYCZYNY NIERÓWNOMIERNEGO ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI; CZYNNIKI:

1. Przyrodniczo-geograficzne -

o Ukształtowanie terenu
o Klimat
o Stosunki wodne
o Rodzaj gleb
o Zasoby mineralne i energetyczne
o Odległość od wybrzeży morskich, a także rzek i jezior

Efektem może być:

•

Skrajnie gorąco lub zimny klimat

•

Brak wody

•

Skalistość terenu

•

Tereny spadziste

2. Czynniki społeczno-gospodarcze:
o Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
o Rozwój techniki
o Formy społecznej organizacji
o Cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki
3. Czynniki demograficzne:
o Struktura demograficzna według płci i wieku
o Zróżnicowanie rodności i umieralności
o Migracje
4. Czynniki historyczne:

o Procesy historycznego rozprzestrzeniania się człowieka na kuli ziemskiej

EKUMENA - obszar trwale zamieszkiwany
ANEKUMENA - obszar nie zamieszkały i niezagospodarowany
SUBEKUMENA - obszar zamieszkały i użytkowany przez człowieka tymczasowo

Granice pomiędzy tymi strefami są dziś płynne.

5. Czynniki demograficzno-geograficzne:

o Gęstość zaludnienia maleje w miarę oddalania się od morza.
o ¼ ludności mieszka w strefie oddalonej od morza nie więcej niż 50km;
o średnia gęstość zaludnienia tej strefy jest prawie dwa razy wyższa niż średnia dla świata.

PRZYCZYNY:

o Wybrzeża morskie często są osią ruchów migracyjno - osiedleńczych
o Rozwój nowoczesnej gospodarki związanej z wymianą handlową uprzywilejował te regiony
o Wzniesienie nad poziom morza i gęstość terenu - średnia gęstość maleje w miarę wznoszenia się

nad poziom morza; około 60% ludności świata mieszka na nizinach(poniżej 200m), gęstość
zaludnienia jest dwa razy wyższa niż średnia dla świata

8. OD CZEGO ZALEŻY DOKŁADNOŚĆ UZYSKANYCH WYNIKÓW PRZY ANALIZIE

ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

Gęstość zaludnienia - relacja między liczbą ludności, a zajmowanym przez daną ludność obszarem.

1. Ścisłość źródeł;
2. Dokładne określenie granic terytorium;
3. Kategoria ludności objętej badaniem:

o

Różnica rozmieszczenia globalnego od rozmieszczeń szczegółowych, które dotyczą

wybranych kategorii ludności (np. rolnicy).
o

Nie wszyscy ludzie prowadzą osiadły tryb życia, w związku z tym należy uwzględnić:

nomadyzm, półnomadyzm, transhumancję, migrację czasową, sezonową, wahadłową i codzienną.

NOMADYZM - ustawiczna wędrówka ze stadami zwierząt w poszukiwaniu paszy dla zwierząt,
lepszych warunków (północna Afryka, Półwysep Arabski).
PÓŁNOMADYZM - plemię posiada stałą siedzibę zamieszkiwaną przez kilka miesięcy, na okres zbioru
płodów rolnych lub uprawy ziemi, a przez resztę roku wędruje w poszukiwaniu paszy dla bydła.
TRANSHUMANCJA - stała wieś rolnicza, jedynie część ludności wędruje ze stadem na tzw. wypas
letni wyżej w góry, wykorzystując hale; występuje na pograniczu obszarów półpustynnych. Różnią się
od półnomadyzm:

o Krótszymi wędrówkami
o Stałymi szlakami

o Zmianą proporcji czasu spędzanego w siedzibie i na wędrówce
o Tylko część ludności wędruje

(!) W Polsce - pasterstwo karpackie.

9. DWIE PODSTAWOWE KATEGORIE LUDNOŚCI:

1. Ludność stale zamieszkała na danym terytorium - zameldowana (choćby w momencie spisu była
nieobecna); określa się mianem de iure
Co należy wziąć pod uwagę? - O jakiej porze roku i doby przeprowadza się badania; szczególnie w

przypadku aglomeracji miejskich istnieją zdecydowane różnice między dziennym a nocnym
rozmieszczeniem ludności:

PORA ROKU:

o Liczba pracowników sezonowych
o Liczba wczasowiczów i turystów
o Liczba uczniów w internatach

PORA DNIA:
o Rozmieszczenie pracowników i młodzieży uczącej się
o Ludność korzystająca z różnych usług

o „ludność dzienna” i „ludność nocna” w dużych aglomeracjach miejskich: pracujący,

funkcjonujący w dzień / noc

2. Ludność obecna - zastana w danym miejscu w momencie spisu, choćby przebywała tam
chwilowo, określa się ją mianem de facto

10. ROZWÓJ LICZEBNY LUDNOŚCI ŚWIATA:

o 5000r p.n.e. - 5mln osób
o 1000r p.n.e. - 50mln osób
o 0r - 220mln osób
o 1000r - 290mln osób
o 1500r - 460mln osób
o 1700r - 610mln osób
o 1800r - 980mln osób
o 1900r - 1,637mln osób
o 1950r - 2,538mln osób
o 1975r - 4,086mln osób
o 2000r - 6,066mln osób
o 2006r – 6,593mln osób

Od połowy XVII wieku do połowy XIX – podwojenie liczby ludności świata
Do 1950r – kolejne podwojenie
Do 1988r – kolejne podwojenie

Podstawowym czynnikiem zwiększania ludności świata jest spadek umieralności, któremu

towarzyszył słabszy spadek natężenia urodzeń.
WZOROST LUDNOŚĆI W MILIARDACH

o 1mld - 1804r
o 2mld - 1927r (po 123 latach)
o 3mld - 1960r (po 33 latach)
o 4mld - 1974r (po 14 latach)
o 5mld - 1987r (po 13 latach)
o 6mld - 1999r (po 12 latach)

następny w 2013r

Wzrostowi liczby ludności świata towarzyszy wzrost gęstości zaludnienia (powierzchnia lądów bez

Antarktydy):

o 1650r - 4os/km²
o 1850r - 8os/km²

o 1950r - 18os/km²
o 2002r - 45os/km²
o 2005r – 48os/km

2

Wieloletnia stagnacja ludności Afryce (stary ludnościowe) – handel niewolników.
Dynamiczny rozwój ludności Ameryki Północnej, Ameryki Południowej i Środkowej, Azji.
Największy wzrost absolutny w Azji.
Europa: apogeum w połowie XIX wieku; tempo wzrostu ludności najmniejsze na świecie; udział
kontynentu w zaludnieniu świata maleje.
WEDŁUG KONTYNENTÓW:

pow.w

mln km²

pow. w

%

1950r

w mln

1970r

w mln

1990r

w mln

2002r

liczba w

mln

2002r

liczba w

%

A

la

Afryka

30,3

22,3

221

357

620

832

13,4

Ameryka Południowa

17,8

13,1

113

192

295

357

5,7

Ameryka Pn i Śr

24,2

17,8

226

324

428

498

8,8

Azja

31,8

23,5

1399

2142

3164

3768

60,7

Europa

23

17

548

657

722

725

11,7

Oceania

8,5

3,3

12,6

19,2

26,3

31

0,5

Wieloletnia stagnacja ludności Afryce (stary ludnościowe) – handel niewolników.
Dynamiczny rozwój ludności Ameryki Północnej, Ameryki Południowej i Środkowej, Azji.
Największy wzrost absolutny w Azji.
Europa: apogeum w połowie XIX wieku; tempo wzrostu ludności najmniejsze na świecie; udział
kontynentu w zaludnieniu świata maleje.

% zaludnienia

świata 1950r.

% zaludnienia
świata obecnie

gęstość

zaludnienia

A

n

ia

Europa

22

11

32

Azja

56

> 60

124

Ameryka Pn.

7

5

15

Ameryka Pd i Śr

6,6

8,6

27

Afryka

9

> 14

30

Oceania

0,5

0,5

4

11. LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA PAŃSTW ŚWIATA:

Europa:
Liczba ludności w milionach:

o Rosja – 142,4
o Niemcy - 82
o Francja - 61
o Wielka Brytania - 60

o Włochy - 58
o Ukraina - 46
o Hiszpania - 44
o Polska - 38

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Holandia - 394

•

Belgia - 345

•

Wielka

Brytania - 250

•

Niemcy - 231

•

Włochy - 195

•

Szwajcaria -

183

………………………………………………….

•

Polska - 122

•

Hiszpani

a – 88

•

Ukraina

- 79

…………………………………….

•

Islandia

- 3

•

Rosja -

8

•

Norwegi

•

Francja – 112

a -12

•

Finlandi

a - 16

•

Szwecja

- 20

Azja:
Liczba ludności w milionach:

o Chiny – 1311,4
o Indie – 1119,5
o Indonezja – 222,7
o Pakistan – 156
o Bangladesz - 138
o Japonia - 117

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Bangladesz - 941

•

Prowincja

Tajwan - 631

•

Korea

Południowa - 482

•

Liban – 369

•

Indie - 354

•

Japonia – 33?

………………………………………

•

Pakistan - 197

•

Chiny - 137

•

Indonezja - 118

……………………………………

•

Mongolia - 2

•

Kazachstan - 6

•

Oman - 8

•

Turkmenistan –

10

•

Arabia

Saudyjska - 11

Afryka:
Liczba ludności w milionach:

o Nigeria – 134,4
o Etiopia – 74,8
o Egipt - 72
o Demokratyczna Republika Konga – 59,3
o RPA – 47,4

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Ruanda

- 333

•

Burundi

- 291

•

Nigeria

- 146

•

Gambia

- 146

……………………..................

•

Egipt -

72

•

Etiopia

- 66

•

RPA -

•

Demokratyczna Republika

Konga - 25

…..............................................................

•

Sahara Zachodnia - 2

•

Namibia - 2

•

Botswana - 3

•

Libia - 3

•

Mauretania - 3

39

Ameryka Północna i Środkowa:
Liczba ludności w milionach:

o USA – 299,3
o Meksyk - 104
o Kanada – 32,5
o Gwatemala - 13
o Kuba - 11,3

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Portoryko - 431

•

Salwador - 332

•

Haiti - 318

•

Trynidad i

Tobago - 254

•

Jamajka - 243

………………………….

•

Gwatemala - 119

•

Kuba -

102

•

Meksyk

- 53

•

USA -

31

………………………………

•

Kanada

- 3

•

Belize -

13

Ameryka Południowa:
Liczba ludności w milionach:

o Brazylia – 186,1 (bez Indian zamieszkujących dżunglę)
o Kolumbia - 43
o Argentyna - 39
o Peru - 27
o Wenezuela - 27

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Ekwador -

49

•

Kolumbia

- 38

•

Wenezuel

a - 30

……………………………………

•

Brazylia -

22

•

Peru - 21

•

Argentyna - 13

………………………………………….

•

Surinam - 3

•

Gujana - 4

•

Boliwia - 9

Oceania:
Liczba ludności w milionach:

o Australia – 20,7
o Papua Nowa Gwinea - 6
o Nowa Zelandia – 4,1

Gęstość zaludnienia w os/km²:

•

Fidżi - 47

•

Nowa Zelandia - 15

•

Papua Nowa Gwinea - 13

•

Australia - 3

KRAJE O NAJWIĘKSZEJ LICZBIE LUDNOŚCI:



Chiny



Indie



USA



Indonezja



Brazylia



Rosja



Bangladesz



Pakistan



Nigeria



Japonia

W/w państwa skupiają 58,2% ludności świata.
W ogólnej liczbie ludności świata zmniejsza się udział krajów zależnych(niesuwerennych):

 1919r - 40,7%
 1975r - 0,5%
 2006r - 0,06%

12. LICZBA LUDNOŚCI POLSKI:

 1946r - 23,930 tyś
 1950r - 25,008 tyś
 1960r - 29,776 tyś
 1970r - 32,642 tyś
 1978r35,061 tyś
 1988r - 37,879 tyś
 1995r - 38,620 tyś
 2002r - 38,230 tyś - przyrost ujemny

Największe zagęszczenie ludności - regiony południowe i centralne Polski - silnie uprzemysłowione
Najmniejsze zagęszczenie ludności - obszary północno-wschodniej Polski
Liczba ludności maleje: migracje zagraniczne, ujemny przyrost naturalny.
NAJMNIEJSZE ZAGĘSZCZENIE:

 Warmińsko-Mazurskie – 59 os/km²
 Podlaskie - 59 os/km²
 Lubuskie - 72 os/km²
 Zachodnio-Pomorskie - 74 os/km²
 Lubelskie - 87 os/km²

NAJWIĘKSZE ZAGĘSZCZENIE:

 Śląskie - 379 os/km²
 Małopolskie - 215 os/km²
 Dolnośląskie - 145 os/km²
 Mazowieckie - 145 os/km²
 Łódzkie - 141 os/km²

METODY PRZEDSTAWIEŃ KARTOGRAFICZNYCH ROZMIESZCZENIA I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

Liczba ludności:

1. Metoda sygnaturowa

---

2. Kartodiagram

|

3. Metoda punktowa (kropkowa)

|

wart. bezwzględne

4. Metoda zasięgów

---

Gęstość zaludnienia:

1. Kartogram
2. Metoda izarytmiczna / izolinii
3. Metoda dezymetryczna

METODY ANALIZY STATYSTYCZNEJ ROZMIESZCZENIA I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

1. Miary centrograficzne
2. Miary koncentracji przestrzennej (krzywa Lorenza)
3. Modele grawitacji i potencjału

13. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI I PRZYCZYNY JEGO ZRÓŻNICOWANIA

RUCH NATURALNY - szereg zjawisk społeczno-demograficznych, takich jak: urodzenia, zgony, oraz
zwieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich, związanych z procesami biologicznej reprodukcji
społeczeństwa.
W/w elementy wprowadzają zmiany w liczebności, stanie cywilnym, oraz płci i wieku.
W badaniu ruchu naturalnego podstawą jest analiza urodzeń i zgonów.
PRZYROST NATURALNY - różnica między urodzinami, a zgonami na badanym terenie w badanym
okresie.
Natężenie czynników ruchu naturalnego zależy od:

o Rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu
o Czynników kulturowych itd.

Do analizy tych zjawisk używa się:

o Liczb absolutnych
o Mierników względnych - które charakteryzują natężenie i ich przestrzenne zróżnicowanie

*

f

W

C

L

Σ

=

W - współczynnik: urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego, zawartych małżeństw; określany jest
czasem jako tzw. stopa
∑ f - suma analizowanych faktów demograficznych(urodzeń zgonów itd.)
L¯- średnia liczba ludności w badanym okresie(najczęściej roku), określona też jako liczba ludności w
połowie okresu(np. 30 czerwca)
C - stała, zazwyczaj 1000(‰), czasem 100(%)
Służy do:

o Określania poziomu płodności
o Określania poziomu umieralności
o Określania poziomu przyrostu naturalnego

WSPÓŁCZYNNIK RODNOŚCI (urodzin) - wyraża stosunek urodzeń żywych w badanej zbiorowości w
określonym czasie do średniej liczby ludności lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu,
np. roku.
Jak kształtuje się na świecie:

o Większość państw charakteryzuje się spadkiem
o Kraje europejskie:

- początek XX w.: 26 - 49‰
- w 1990r.: 10 - 15,3‰
- obecnie: 8,1 - 15,4‰
- najwyższy w Irlandii: 15,4‰
- najmniejszy na Ukrainie: 8,1‰
- w Polsce: 9,3‰ i spada (w 1990 - około 14‰)

Dla świata spadło o ok. 2‰ (24,7‰  22,6‰)
WYSOKI WSPÓŁCZYNNIK URODZEŃ:

•

Liberia: >50 ‰

•

Niger: >50‰

•

Somalia: >50‰

•

Indie: 24,1‰

•

Meksyk: 23,7‰

•

Indonezja: 21,9‰

•

Angola: 50‰

•

Nigeria: 43,9‰

•

Pakistan: 33,9‰

•

Egipt: 26,1‰

•

Malezja: 25,5‰

•

RPA – 25,3‰

•

Kolumbia: 24,5‰

•

Izrael: 21,7‰

•

Brazylia: 21,6‰

•

Uzbekistan: 20,5‰

………………………..

•

Irlandia: 14,7‰

•

Polska: 9,8‰

•

Niemcy: 8,2‰

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POZIOM URODZEŃ:

1. Wymierne - można je wyrazić liczbowo:
 Liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym
 Liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców według wieku
 Liczba i struktura według wieku kobiet migrujących ze wsi do miasta
 Zróżnicowanie przestrzenne i czasowe poziomu umieralności (zwłaszcza niemowląt i dzieci)
2. Niewymierne (trudno wymierne) - których nie da się wyrazić liczbowo:
 Polityka zatrudnienia, a zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet
 Perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia ludności
 Poziom wykształcenia społeczeństwa
 Warunki życia ludności
 Działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży
 Wierzenia religijne

WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI (ZGONÓW) - wyraża stosunek zgonów w badanej zbiorowości
w określonym czasie do średniej liczby ludności lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego
okresu, np. roku.

 Ogólną tendencją na świecie jest spadek umieralności, zwłaszcza kobiet (postęp w higienie i

medycynie) (początek XX w.: 15 - 30‰; obecnie: 6-17‰)

 Nadumieralność mężczyzn

EUROPA:

 Ukraina – 16,3‰
 Rosja - 16‰
 Irlandia – 6,6‰
 Polska - 9,7‰

ŚWIAT: Wartość spadła nieznacznie z 9,3 do 8,9‰
Są również kraje gdzie umieralność wzrasta (zwłaszcza mężczyzn):

 Ukraina – wzrost powyżej 1‰
 Rosja – wzrost o 1‰
 Gruzja – wzrost o 1,5‰
 Białoruś - wzrost powyżej 1‰
 Armenia – wzrost o ok. 2‰
 Mołdawia – wzrost o 2,5‰
 Litwa - wzrost o 1‰
 Kazachstan – wzrost o 1,5‰
 Serbia – wzrost o 4 ‰
 RPA – wzrost o 2‰ (AIDS)
 Japonia – 0,7‰

Dużą rolę przywiązuje się do umieralności niemowląt

WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT - to stosunek liczby zgonów dzieci w pierwszym
roku życia do liczby urodzeń żywych w tym samym okresie.

Za niemowlęta uznaje się dzieci poniżej 1 roku życia (!).
Na świecie poziom ten maleje. W Polsce również występuje tendencja spadkowa:

 1990r – powyżej 19‰
 Obecnie około 6‰

ROZKŁAD WSPÓŁCZYNNIKA ZGONÓW NIEMOWLĄT
Europa:

•

Rumunia: 16‰

•

Mołdawia: powyżej 14‰

•

Serbia: powyżej 13‰

•

Rosja: powyżej 11‰

•

Bułgaria: powyżej 10‰

•

Malta: ok.. 6‰

•

Węgry: 6,2‰

•

Niemcy: 4‰

•

Francja: ok. 4‰

•

Cypr: ok. 4‰

•

Irlandia: 4‰

•

Portugalia: poniżej 4‰

•

Czechy: poniżej 4‰

•

Belgia: poniżej 4‰

•

Grecja: poniżej 4‰

•

Hiszpania: poniżej 4‰

•

Norwegia: 3,1‰

•

Finlandia: 3‰

•

Islandia: 2,5‰

•

Szwecja: 2,5‰

•

Szwajcaria: 2,5‰

•

Luksemburg: 2,5‰

Świat: (powyżej 58 ‰)

•

Sierra Leone: 170‰

•

Afganistan: ponad 150‰

•

Malawi: ok. 140‰

•

Czad: 130‰

•

Angola:

•

Gwinea Bissau:

•

Nigeria: 118‰

•

Pakistan: 85‰

•

Bangladesz: 85‰

•

RPA:

•

Indie: 58‰

•

Japonia: poniżej 3‰

W 60% w 2002r o wysokim współczynniku decydują kraje słabo rozwinięte, takie jak:

 Angola i Afganistan - powyżej 130‰
 Indie - powyżej 70‰

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE POZIM UMIERALNOŚCI:

1. Zmiany w poziomie życia ludności:

 Odpowiednie odżywianie
 Poziom warunków zdrowotnych
 Warunki mieszkańców
 Warunki pracy
 Stopień degradacji środowiska naturalnego

2. Zasięg oddziaływania służby zdrowia (dostępność)
3. Postęp medycyny w zwalczaniu przedwczesnej umieralności
4. Liczba i struktura ludności według płci i wieku

PRZYCZYNY ZGONÓW W Polsce (na 100 tys. ludności):

•

Choroby układu krążenia – 440,8

•

Nowotwory – 242

•

Urazy i zatrucia według zewnętrznej przyczyny (samobójstwa) – 66,5

•

Objawy i stany niedokładnie określone – 63,8

•

Choroby układu oddechowego -

PRZYCZYNY ZGONÓW NIEMOWLĄT (na 100 tys. urodzeń żywych):

•

Stany rozpoczynające się w okresie okołoporodowym – 3,21

•

Wady rozwojowe wrodzone – 2,2

PRZYCZYNY OGÓLNE ZGONÓW:

•

Rozwój cywilizacji

•

Kataklizmy

•

Wojny
Ogólna prawidłowość jest zakłócana w latach wojen i latach zaraz po niej: podczas obu wojen

światowych nastąpił zdecydowany wzrost zgonów (pomijając straty wojenne), poprzez epidemie,

pogorszenie warunków życia i pracy, politykę eksterminacji w okresie hitleryzmu. Działanie tych
przyczyn przedłuża się na okres powojenny: osłabienia organizmu, epidemie itp.
PRZEDŁUŻENIE PRZECIĘTNEGO DALSZEGO TRWANIA ŻYCIA
PRZECIĘTNE DALSZE TRWANIE ŻYCIA - wyraża średnią liczbę lat, jaką w danych warunkach
umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z badanej populacji i będąca w danym wieku
(ukończonych lat). Procent ten wykorzystywany jest w porównaniach międzynarodowych.
Obecnie przeciętna liczba lat dalszego życia noworodka w Europie i na świecie to:
MĘŻCZYŹNI (59 – 79 lat):

•

RPA + Afryka – mniej niż 50 lat

•

Rosja – 59 lat

•

Polska – 70,8 lat

•

Korea Pd – porównywalnie do Polski

•

Macedonia – porównywalnie do Polski

•

Meksyk – porównywalnie do Polski

•

Chorwacja – porównywalnie do Polski

•

Islandia – 78 lat

•

Australia – 78 lat

•

Norwegia – 78 lat

•

Szwecja - 79 lat

•

Japonia – 79 lat

•

Szwajcaria - 79 lat

KOBIETY (72 – 84 lat):

•

RPA + Afryka – 53 lata

•

Mołdawia – 72 lata

•

Rosja – 72,5 lata

•

Polska – 79,4 lata

•

Czechy – porównywalnie do Polski

•

Australia – 83 lata

•

Włochy – 83 lata

•

Norwegia – 83 lata

•

Szwajcaria – 84 lata

•

Francja – 84 lata

•

Hiszpania – 84 lata

•

Szwecja – 84 lata

•

Japonia – 85,6 lat

PRAWIDŁOWOŚĆ: Kraje o najwyższej wartości przeciętnego dalszego trwania życia, są zarówno
krajami o najniższej wartości współczynnika zgonów niemowląt i odwrotnie.
ANALIZA DALSZEGO PRZECIĘTNEGO TRWANIA ŻYCIA PO PRZEKROCZENIU WIEKU
NIEMOWLĘCEGO: Jeśli przeżyjemy jakąś liczbę lat to mamy szanse na dłuższe życie.
WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU NATURALNEGO - stanowi różnicę między liczbą urodzeń i
zgonów przeliczaną zazwyczaj na 1000 mieszkańców.
Jest to najprostsza względna miara reprodukcji ludności - czyli ciągłego odtwarzania stanu populacji

W

pn

= W

u

– W

z

W

pn

- współczynnik przyrostu naturalnego

W

u

- współczynnik urodzeń

W

z

- współczynnik zgonów

Występuje duże przestrzenne zróżnicowanie na świecie i zależne jest od (czynniki jak przy wsp. ur.):

 Rozwoju kraju
 Struktury płci i wieku
 Wierzeń religijnych
 Polityki państwa

TEORIA TRANSFORMACJI DEMOGRAFICZNEJ
(!) W połowie XX w zaczęto wyróżniać typowe okresy przejścia demograficznego, od wysokiego do
niskiego poziomu współczynnika urodzeń i zgonów. Zajęli się tym Thompson, Blacker i Notestein.
W późniejszym terminie wprowadzono Teorię Transformacji Demograficznej
TRANSFORMACJA DEMOGRAFICZNA - oznacza historyczny proces przeobrażeń, od stanu
charakteryzującego się wysoką rozrodczością i umieralnością, do stanu charakteryzującego się niskimi
wskaźnikami.

Co umożliwia ta teoria?:

o Ocenę stopnia rozwoju demograficznego i społeczno - gospodarczego w powiązaniu z

wyodrębnionymi fazami przemian;

o Może stanowić podstawę określenia przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności w

społeczeństwie

W TTD wyróżnia się 5 faz przejścia demograficznego:

I FAZA (system naturalny; faza przedransformacyjna)



Charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, gdyż natężenie urodzin i zgonów jest na

bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się występowania reprodukcji prostej, tzn. urodzenia =
zgony



Charakterystyczna dla ludności o bardzo niskim poziomie życia społeczno gospodarczego =

system naturalny

II FAZA (wczesna transformacja)



Spadek umieralności przy utrzymaniu się rodności na bardzo wysokim poziomie. Wpływa na

spadek umieralności ma:

o Rozwój medycyny
o Zasięg oddziaływania służby zdrowia



Natężenie urodzin na poziomie występującym w fazie I – najwyższy

III FAZA (intensywna transformacja; eksplozja demograficzna)



Spadek umieralności i rodności; większy spadek umieralności



Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom - eksplozja

demograficzna

IV FAZA (późna transformacja; implozja demograficzna)



Tempo spadku rodności jest większe niż umieralności; coraz bardziej malejący przyrost

naturalny



Natężenie zgonów bliskie minimalny wartościom, co wynika z:

o Poziomu wiedzy medycznej
o Oddziaływania służby zdrowia
o Struktury ludności według wieku



Mam w tej fazie do czynienia z implozją demograficzną - malejący przyrost naturalny

V FAZA (koniec transformacji; modernizacja)



Poziom natężenia urodzeń zbliża się do umieralności



Może nastąpić stabilizacja umieralności na niskim poziomie



Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe niż zgonów lub odwrotnie



Nazywa się ją często fazą modernizacji społeczeństwa

POLITYKA LUDNOŚCIOWA - prowadzona przez poszczególne państwa w celu utrzymania pewnego
określonego przyrostu naturalnego. Wyróżnia się:

•

Pronatalistycznna - zmierza do podniesienia poziomu dzietności

•

Antynatalistyczna - zmierza do ograniczenia poziomu dzietności

GRUPY PAŃSTW ŚWIATA W POSZCZEGÓLNYCH FAZACH



Kraje rozwijające się znajdują się gospodarczo znajdują się w II lub II fazie,

czasami zdarza się, że znajdują się w fazie IV


Kraję rozwinięte gospodarczo znajdują się w fazie V (P

n

zazwyczaj minimalnie

powyżej 0)


Państwa komunistyczne znajdują się w fazie V (P

n

zazwyczaj poniżej 0)



Według szacunków ONZ przyrost naturalny wynosi średnio 13,7‰ (różnica

między współczynnikiem urodzin - 22,6‰, a współczynnikiem zgonów- 8,9‰)


W stosunku do lat 1990 - 1995 nastąpił spadek przyrostu naturalnego o 1,7‰

KRAJE ZNAJDUJĄCE SIĘ W I FAZIE:

o Sierra Leone
o Afganistan

o Kongo
o Kamerun

o Jemen

o Bangladesz

Większość krajów wysokorozwiniętych gospodarczo ma wartość wskaźnika przyrostu naturalnego w
granicach -2‰ do 8‰ np.:

o Niemcy - -2‰
o Irlandia – 8,1‰
o Włochy - -0,6‰
o Nowa Zelandia – 7,3‰
W krajach rozwijających się gospodarczo wartość przekracza 10‰, a w niektórych krajach nawet

30‰. Tempo przyrostu w tych krajach w ostatnich latach spada.
EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA:

o Polska: -0,1‰ - w stosunku do 1990r spadek o 4,2‰

•

Ukraina

: - 7,6‰

•

Rosja: -

5,6‰

•

Białoruś

: - 5,2‰

•

Bułgaria

: - 5,1‰

•

Łotwa: -

4,7‰

•

Litwa: - 4,0‰

•

Węgry: - 3,1‰

•

Serbia i Czarnogóra:

-2,6 (2004)

•

Chorwacja: - 2,2‰

•

Estonia: - 1,8‰

•

Rumunia: - 1,8‰

•

Mołdawia: - 1,8‰

•

Czechy: 0,1‰

•

Słowacja: 0,1‰

•

Słowenia: 0,4‰

Ujemne:

•

Procesy transformacji

•

Bogaci i biedni

•

Przyjmowanie wzorców zachodnich

Wskaźnik przyrostu naturalnego nie jest idealny, gdyż nie odzwierciedla wewnętrznej struktury tego

przyrostu (urodzenia i zgony ogólnej wartości tego przyrostu). Współczynnik ten nie może stanowić
jedynej miary, jaka charakteryzuje rozwój populacji. Do innych miar syntetycznych należą:

1. Współczynnik dynamiki demograficznej
2. Współczynnik dzietności
3. Współczynnik reprodukcji brutto i netto

WSPÓŁCZYNNIK DYNAMIKI DEMOGRAFICZNEJ - wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym
okresie (najczęściej roku) do liczby zgonów w tym samym czasie

*

D

U

W

C

Z

=

W

D

- współczynnik dynamiki demograficznej

U - liczba urodzeń w badanym okresie
Z - liczba zgonów w badanym okresie
C - stała; zazwyczaj 1000

Współczynnik jest zawsze liczbą dodatnia:

•

Gdy W

D

< 1 wówczas liczba urodzeń nie będzie kompensować liczby zgonów, a więc liczba

populacji będzie maleć;

•

Gdy W

D

= 1 wówczas roczna liczba urodzeń równa jest rocznej liczbie zgonów, a więc liczba

badanej populacji się nie zmienia;

•

Gdy W

D

>1 wówczas roczna liczba urodzeń daje określoną nadwyżkę nad liczbą zgonów, a

więc liczba badanej populacji rośnie - jest to reprodukcja rozszerzona.

Wykres Witthauera - wykres dynamiki ruchu naturalnego. Przedstawia typy dynamiki przyrostu

naturalnego w zależności od współczynnika zgonów i urodzeń, oraz proporcji poszczególnych
składników ruchu naturalnego.

TYPY DYNAMICZNEGO RUCHU NATURALNEGO W ZALEŻNOŚCI OD WARTOŚCI

WSPÓŁCZYNNIKA URODZEŃ I ZGONÓW (

poszczególnych proporcji składników ruchu naturalnego).

14. MIGRACJE LUDNOŚCI

MIGRACJE - (z łaciny- migratio - wędrówka, przesiedlenie) są jednym z czynników oddziałujących
silnie na procesy demograficzne, oraz strukturalność jej rozmieszczenia.

W geografii to ogół przemieszczeń przestrzennych ludności, które prowadzą do zmiany miejsca

zamieszkania lub pobytu. Synonimy migracji:

•

Ruch migracyjny

•

Ruch wędrówkowy

•

Mobilność przestrzenna ludności

Definicja
MIGRACJA – ogół przestrzennych przemieszczeń ludności, które prowadzą do zmiany miejsca
zamieszkania lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz państwa
granicy administracyjnej miasta lub gminy, powodująca trwałe lub tymczasowe osiedlenie się w innej
miejscowości.
Migracja obejmuje również ruchy sezonowe i codzienne jako specyficzne rodzaje wędrówek.
Zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu mogą być analizowane:

•

Z punktu rozpoczęcia migracji

•

Z punktu widzenia jej zakończenia

Mamy do czynienia z ruchem dwukierunkowym:

•

Napływ ludności - imigracja

•

Odpływ ludności - emigracja

Osoby uczestniczące w migracjach to:

•

Emigranci - ludność odpływowa

•

Imigranci - ludność napływowa, przybysze

Migranci – osoby biorące udział w przemieszczaniu (ludność migrująca).
W wędrówkach międzynarodowych wyróżnia się:

•

Reemigracja - powrót wcześniejszych emigrantów

•

Repatriacja - powrót do kraju osób, które opuściły go w wyniku wcześniejszych akcji
osadniczych, wydarzeń wojennych, zmian granic państwowych. Repatriację przeprowadzają
zwykle władze państwowe; władze publiczne - forma zorganizowanej akcji powrotnej.

KLASYFIKACJA MIGRACJI:
1.

Ze względu na czas trwania:

•

Stałe

- (trwałe); zmiana miejsca zamieszkania

•

Czasowe

- skutkiem jest czasowa obecność w danym miejscu: studia, sezonowa praca,

wypoczynek

•

Codzienne

- (krótkookresowe); zwane też wahadłowymi, odmianę stanowią migracje świąteczne

lub weekendowe

2.

Ze względu na obszar / zasięg:

•

Wewnętrzne

- wiążą się z przemieszczaniem w granicach danego kraju

•

Zewnętrzne

- związane z przekraczaniem granicy państwa

3.

Ze względu na kierunek migracji (charakter przemieszczań):

•

Ze wsi do miast

- wynikają z przechodzenia ludności rolniczej do zajęć pozarolniczych

•

Z miast do wsi

•

Ze wsi do wsi

•

Z miast do miast

Migracje z wsi do miast i z miast do miast związane są z przesiedleniami ludności z terenów o
nadwyżkach siły roboczej.
4.

Ze względu na przyczynę:

•

Ekonomiczne

- związane z polepszeniem warunków materialnych, z reguły są dobrowolne i

indywidualne

•

Pozaekonomiczne

:

o Rodzinne - np. małżeństwo
o Religijne - np. pielgrzymki, ucieczka przed prześladowaniem
o Polityczne - np. upodobania polityczne
o Narodowościowe - np. emigracja lub wysiedlenia całych grup narodowościowych
o Społeczne - np. chęć ucieczki
o Zdrowotne

Te przemieszczenia mają charakter zbiorowy (masowy) i przymusowy. Przymus może być

wywierany przez władze publiczne, lub inne okoliczności; Mówimy wówczas:

•

UCIECZKA - (uciekinierzy); emigracja masowa i nagła, wywołana np. klęskami

żywiołowymi, będzie się odbywać bez interwencji władz publicznych

•

EWAKUACJA - emigracja zorganizowana przez władze w następstwie klęsk

żywiołowych lub przy zagrożeniu ich wystąpienia

•

WYSIEDLENIE - (wysiedleńcy); zmuszanie pewnych grup ludności do

opuszczenia miejsca ich zamieszkania

•

DEPORTACJA - (przesiedleńcy); wysiedlenie, zesłanie na przymusowy pobyt

5.

Ze względu na sposób organizowania:

•

Indywidualne

•

Zorganizowane (grupowe)

- dotyczą całych rodzin, są to przeważnie wysiedlenia, czy

ewakuacje

Wyraźne rozgraniczenie tych typów z punktu widzenia przyczyn rzadko jest możliwe.

FUNKCJE MIGRACJI:

POZYTYWNE

1.

Redystrybucja ludności

2.

Przyspieszanie procesów urbanizacyjnych

NEGATYWNE

1.

Nadmierna koncentracja ludności miejskiej w wielkich aglomeracjach

2.

Wyludnianie obszarów wiejskich

3.

Przyspieszenie starzenia i defeminizacja ludności wiejskiej

4.

Dyfuzja chorób zakaźnych

Migracje powodują zmiany pewnych cech w związku z tym niektóre państwa starają się oddziaływać na
migracje - jest to POLITYKA MIGRACYJNA - zasady regulujące napływ ludności (w danym państwie).

Najdłuższą tradycję, jeśli chodzi o politykę migracyjną mają Stany Zjednoczone:

o Początkowo Stany były całkowicie otwarte na imigracje
o W końcu XIX w pojawiły się pewne ograniczenia - selekcja jakościowa
o Akty ustawodawcze z lat 20-tych wniosły kontyngenty imigracyjne o aspekcie ilościowym i

jakościowym

o W późniejszych latach wielokrotnie modyfikowane

o Kilka kategorii emigrantów
o Polityka USA w zakresie imigrantów uważana jest za najbardziej liberalną na świecie
o Legislacja polityki imigracyjnej była przykładem dla innych krajów

AUSTRALIA - zainteresowana Europą, wzbrania się przed imigracją z krajów azjatyckich
NIEMCY - ograniczenia, tam gdzie przekracza 12% osiedlenia na tych obszarach
BRAK OGRANICZEŃ IMIGRACYJNYCH:

o Holandia
o Japonia

o Turcja
o Jugosławia

W większości państw całkowicie lub bardzo zaostrzona.
W POLSCE:

o W okresie międzywojennym popierano emigracje
o Po II wojnie światowej liczono na powrót emigrantów, jednak nie nastąpiło to w sposób

zadawalający - saldo migracji silnie ujemne - setki tysięcy osób

o Saldo migracji dodatnie dla Polski: 1948, 1952, 1955, 1956, 1959

METODY BADAŃ RUCHU WĘDRÓWKOWEGO
Migracje są bardzo złożone, zarówno motywacje jak i skutki, oraz formy, co powoduje dużą

różnorodność problemów badawczych. Do najważniejszych problemów zaliczamy:
1.

Badanie przyczyn, które wpływają na ruch wędrówkowy i czynników wpływających na jego

przebieg

2. Ustalenie wielkości i natężenia migracji oraz ostatecznego rezultatu tych przemieszczeń (saldo)
3. Określenie głównych kierunków migracji, oraz ich skutków dla obszarów imigracyjnych i
emigracyjnych
4. Badanie wpływu zjawisk imigracyjnych na zmiany struktury demograficznej i społeczno -
ekonomicznej ludności
5. Przewidywanie przyszłych migracji
6. Formułowanie prawidłowości, budowa modeli migracyjnych oraz ich weryfikacja

MIARY SŁUŻĄCE DO OKREŚLANIA WIELKOŚCI MIGRACJI:

1. Saldo migracji - migracja netto

M

n

= N - O

Mn - migracja netto
N - liczba ludności napływowej na danym terenie w określonym czasie
O - liczba ludności odpływowej na danym terenie w określonym czasie
WSPÓŁCZYNNIKI NATĘŻENIA RUCHU WĘDRÓWKOWEGO:

1. Współczynnik napływu wędrówkowego - jaka część ludności stanowi ludność napływową

*

N

N

W

C

L

=

2. Współczynnik odpływu wędrówkowego - jaka część ludności stanowi ludność odpływową

*

O

O

W

C

L

=

N - liczba imigrantów

O - liczba emigrantów

L - średnia liczba ludności

C - stała(100 lub 1000)

3. Współczynnik ruchliwości (mobilności) przestrzennej ludności

*

N

O

N O

W

C W

W

L

+

=

=

+

4. Współczynnik przyrostu wędrówkowego

*

N

O

N O

W

C W

W

L

−

=

=

−

HISTORIA MASOWYCH WĘDRÓWEK

•

Okres od początku XIX w. do lat 40-tych XX w. to okres wielkich wędrówek ludności

europejskiej

•

Według ONZ w latach 1820-1940 z Europy wyemigrowało 60 mln osób

Historię masowych wędrówek zewnętrznych dot. Polski można podzielić na 3 okresy:

1. Od drugiej połowy XIX w do 1939r
2. 1939r - 1944/45r - migracje wojenne
3. Po 1945r - migracje powojenne

Ad. 1

•

Wszystkie wędrówki zewnętrzne miały charakter przymusowy i wynikały z przyczyn

gospodarczo – politycznych

•

1871 - 1913r - straty w stanie liczebnym ludności wynosiły 3,5mln osób; spowodowane

słabym tempem rozwoju gospodarczego, który nie nadążał za rozwojem ludności

•

W 1914 - 1918r - w wyniku I wojny światowej Polskę opuściło 3,6mln osób; po

odzyskaniu niepodległości znaczna część tych emigrantów pozostała za granicą; około 1,3mln osób
wróciło do kraju

•

Niezależnie od działań wojennych miały miejsce stałe strumienie emigracji, której

kierunki w latach wojennych ulegały zmianie

•

Po I wojnie światowej największe nasilenie emigracji było w latach 1926-

1930

•

W latach 20-tych emigranci kierowali się głównie do:

o Francji
o USA
o Kanady
o Ameryki Południowej

•

W latach 30-tych dużą rolę odgrywały wyjazdy do Palestyny

Ad. 2

•

Prawie wszystkie przemieszczenia w tym

okresie mają charakter przymusowy pozostający w ścisłym związku z działaniami wojennymi.
Składają się na to:

o

Uchodźcy z 1939r

o

Osoby przymusowo wywiezione

do obozów
o

Jeńcy wojenni

o

Przemieszczenia

więźniów

uwolnionych z obozów

Ad. 3

•

Pierwsze pięciolecie (1945-1950) - stanowią

wynik zmiany granic państwa oraz przymusowych przemieszczeń wojennych

•

1951 - 1955 - całkowite zahamowanie

wędrówek zewnętrznych, wynikające z całkowitego zamknięcia granic państwa

•

Od 1956r - ponowny wzrost wędrówek

zewnętrznych

•

Migracje zewnętrzne do około 1960r

kształtowały się głównie pod wpływem repatriacji z ZSRR, a także wyjazdu z Polski Żydów (do
Izraela) i Niemców

•

Lata 60-te – spadek ruchu wędrówkowego

•

W 2 połowie lat 70-tych - wzrost liczby

wyjazdów do RFN, głównie z Górnego Śląska, Opolszczyzny, Mazur - „Akcja łączenia
rodzin”(motywy ekonomiczne)

•

Lata 80-te - zwiększona emigracja

szczególnie w 1981r. Liczba zmniejszyła się po wprowadzeniu stanu wojennego.

•

Do 1988r ponad połowa wyemigrowała do

RFN, około 20% do USA, często do Austrii

•

Od 1989r napływ do Polski emigrantów z

byłego ZSRR, Afryki i Azji.

SALDO MIGRACJI ZEWNĘTRZNEJ DLA POLSKI:

ROK

SALDO (w tyś.)

1991-1995

-80,2

1996-2000

-71,8

2000

-19,7

2001

-16,7

2002

-17,9

2003

-13,8

2004

-9,4

2005

-12,9

2006

-36,1

GŁÓWNE KIERUNKI MIGRACJI Z POLSKI

Ala

Ania

Ogółem - 24532 osób

•

Afryka - 39

•

Ameryka Południowa - 9

•

Ameryka Północna i Środkowa - 3699:

o Kanada - 1016
o Stany Zjednoczone - 2676

•

Azja - 40

•

Europa - 20485:

o Niemcy - 17806
o Austria - 525
o Francja - 339
o Włochy - 302
o Holandia - 290
o Wielka Brytania - 254
o Szwecja - 174

•

Oceania - 204

Ogółem - 46936 osób

•

Afryka - 94

•

Ameryka Południowa - 20

•

Ameryka Północna i Środkowa - 5067:

o Kanada
o Stany Zjednoczone

•

Azja - 115

•

Europa - 41221:

o Niemcy
o Belgia
o Hiszpania
o Irlandia
o Austria
o Francja
o Holandia
o Wielka Brytania
o Szwecja

•

Oceania - 413

WIELKOŚĆ EMIGRACJI DO STANÓW ZJEDNOCZONYCH:

 XIX wiek, do lat 1950/1960 - połowa emigrantów pochodziła z Europy
 W latach następnych dominowała Ameryka Łacińska
 Z początkiem lat 90-tych największy napływ z Azji

EMIGRACJE Z AMERYKI ŚRODKOWEJ:

 Meksyk - 974tyś
 Puerto Rico - 267tyś
 Kuba - 149tyś
 Salwador - 135tyś
 Haiti - 120tyś
 Kolumbia - 100tyś

A

la

????????????????????????????
MIGRACJE WEWNĘTRZNE W POLSCE:

 Głównym impulsem było zasiedlenie ziem zachodnich i północnych
 W 1946r wystąpiła bardzo duża mobilność wew.: 2,3mln osób zmieniło miejsce zamieszkania
 W latach 50-tych na znaczeniu zyskały migracje będące następstwem odbudowy kraju po wojnie
 W całym okresie powojennym przeważały migracje ze wsi do miast
 W latach 70-tych saldo migracji dla wsi wynosiło - 2mln osób (rozwój budownictwa

mieszkaniowego)

 W latach 80-tych liczba migracji spadła (kryzys gospodarczy)
 W latach 90-tych liczba migracji wzrosła (mobilność); głównie ze wsi do miast
 Odpływ ludności wiejskiej był zróżnicowany przestrzennie; wiejskie obszary depopulacyjne:

o

Region północno wschodni

o

Region centralny

o

Region sudecki

o

Region zachodnio pomorski

Odpływ ten spowodował deformacje demograficzne.

 Od 2000r uległo to zmianie - saldo migracji dla miast jest ujemne:

o 2000r: - 4200 osób
o 2001r: - 6000 osób
o 2002r: - 17 600 osób
o 2003r: - 30 400 osób
o 2004r: - 41 600 osób
o 2005r: - 32 600 osób
o 2006r: - 35 100 osób

PRZYROST RZECZYWISTY LUDNOŚCI (globalny)

Jest przede wszystkim sumą dwóch składników: przyrostu naturalnego i salda migracji. Na

przyrost ludności na danym obszarze ma również wpływ saldo zmian administracyjnych.

Pod pojęciem przyrost rzeczywisty ludności rozumie się wzrost lub ubytek ogólnego stanu

zaludnienia na danym obszarze w określonym czasie.
WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU RZECZYWISTEGO

(

) (

)

*

PR

U Z

N O

W

C

L

−

+

−

=

U - liczba urodzeń w badanym okresie

Z - liczba zgonów w badanym okresie

N - liczba imigrantów w badanym okresie

O - liczba emigrantów w badanym okresie

L

- średnia liczba ludności w badanym okresie

C - stała najczęściej 1000

Obok tempa zmian ważnym zagadnieniem są struktury typów zmian z punktu widzenia głównych
składników tego przyrostu:

Przyrost naturalny

Saldo migracji

Przyrost rzeczywisty

+

+

+

+

-

+

|Pn| > |Sm|

+

-

-

|Sm| > |Pn|

-

+

+

|Pn| < |Sm|

-

+

-

|Sm| < |Pn|

-

-

-

Weeb - stworzył metodę za pomocą, której możemy dokonywać klasyfikacji poszczególnych jednostek
podziału administracyjnego z punktu widzenia przyrostu naturalnego i salda migracji.
????????????????????

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI I WIEKU

Warunkuje odpowiednie natężenie urodzin, natężenie zgonów i zawieranych małżeństw, a w

konsekwencji decyduje o tempie rozwoju ludności. Badamy ją za pomocą:

PŁEĆ: Udział mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności:

WSPÓŁCZYNNIK FEMINIZACJI (106 - 108):

*

F

K

W

C

M

=

WSPÓŁCZYNNIK MASKULINIZACJI (94 - 92):

C - stała 100
Współczynniki te odnoszą się do całej populacji lub poszczególnej grupy wiekowej.
(!) W każdej wystarczająco dużej populacji rodzi się więcej chłopców. W Polsce jest to w granicach
51,5-52%

W większości umieralność mężczyzn jest większa, co powoduje, że w określonej grupie stan się

wyrównuje (w Polsce jest to grupa w przedziale 40-44 lata), a powyżej pewnej grupy kobiety
przeważają. Przewaga występuje głównie w miastach dużych.

Współczynnik feminizacji dla całej Polski: 106,9.

Dla miast - 110,8

Dla wsi – 101

Łódź – 119 Warszawa – 117

o Największy współczynnik feminizacji w województwie Łódzkim - 110
o Najmniejszy współczynnik feminizacji w województwach: Podkarpackim, Podlaskim,

Świętokrzyskim, Warmińsko - mazurskim – 105.

E. Rosset skonstruował skalę wartości współczynników feminizacji:

1.

Wartość poniżej 100 - lekka przewaga mężczyzn, zjawisko w warunkach europejskich

wyjątkowe
2.

100 - 103,9 - lekka przewaga kobiet, zjawisko w Europie normalne

3.

104 - 107,9 - zwichnięta równowaga płci

4.

108 - 111,9 - mocno zwichnięta równowaga płci

5.

112 i więcej - zupełnie anormalna struktura płci

Przeciętny W

F

: dla Unii Europejskiej: 105 dla całego świata: 98,5

PRZYKŁADY:

 Pakistan: 93
 Indie: 93
 Chiny: 94
 Bangladesz: 96
 Egipt: 96
 Malezja: 97
 Indonezja: 98

 Łotwa: 117
 Estonia: 117
 Ukraina: 116
 Rosja: 114
 Białoruś: 114
 Litwa: 114
 Gruzja: > 110

*

M

M

W

C

K

=

 Turcja: 98
 Korea Południowa: 98
 Albania: w miarę równowaga

 Węgry: 110

W

F

< 100

W

F

> 100

 Kraje słabo rozwinięte
 Umieralność wskutek młodo zawieranych małżeństw
 Umieralność przy porodzie; wczesne macierzyństwo
 Ciężka praca
 Zły stan służby zdrowia

 Kraje byłego ZSRR
 Migracje
 Straty wojenne (mężczyźni)
 Struktura wieku

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG WIEKU:
Określona w odsetkach poszczególnych grup wieku w stosunku do ogółu ludności.

Sposoby grupowania w zależności od potrzeb:
GRUPOWANIE EKONOMICZNE - ze względu na stosunek do pracy: ludność w wieku
przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym.
POLSKA:

 Wiek przedprodukcyjny

0 – 17 lat

20,1 % (maleje)

 Wiek produkcyjny

M: 18 – 64 lat

K: 18 – 59 lat

64,2% (rośnie)

 Wiek poprodukcyjny

M: 65 i więcej lat

K: 60 i więcej lat

15,7 % (rośnie)

Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym: 55,7%
To grupowanie spełnia ważną rolę praktyczną przy grupowaniu siły roboczej.
Struktura wieku ludności na świecie:

 Spadek udziału najmłodszej grupy
 Wzrost udziału najstarszej grupy

0-

19

 Włochy - 19%
 Japonia - 19%
 Hiszpania - 20%
 Niemcy - 20%
 Bułgaria – ok. 20%
 Słowenia – ok. 20%

 Nigeria - > 50%
 Pakistan – ok. 54%
 Indie - > 45%
 Egipt – ok. 45%
 Malezja - 44%
 Indonezja - > 40%
 RPA - > 40%
 Kolumbia - > 40%
 Meksyk - > 40%

EUROPA
Polska: 23,5 % - relatywnie średni udział, ok. 13-14 miejsce w Europie (niedawno 27%)

65

i

w

ię

ce

j

 Pakistan – ok. 3%
 Malezja – ok. 3%
 Egipt – ok. 3%
 Indonezja – 4%
 Meksyk – ok. 5%
 Brazylia – ok. 5%
 Tajlandia – ok. 5%
 RPA - > 6%

 Japonia - > 19%
 Włochy – 19%
 Niemcy – 19%
 Grecja – 18%
 Portugalia - > 17%
 Belgia – 17%

Państwa stare demograficznie.

EUROPA
Polska: 13,1 % - jeden z najniższych; 3 miejsce w Europie
Irlandia – 11%

 Irlandia: > 27%
 Serbia: 27%
 Czarnogóra: 27%
 Norwegia: 26%
 Francja: 25%
 Luksemburg

 Szwecja
 Dania
 Wlk. Brytania
 Holandia
 Malta

Słowacja – ok. 12%

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PROCES STARZENIA SIĘ SPOŁECZNOŚCI:
1.

Zmniejszająca się corocznie liczba urodzeń.

2.

Przedłużanie się przeciętnej długości trwania życia.

3.

Przesuwanie się przez kolejne grupy wieku ludności roczników wyżowych i niżowych.

Im wyższy stopień rozwoju społeczno-gospodarczego, jednocześnie wyższy poziom opieki społecznej,
tym wyższe stadium procesu starzenia się ludności

TYPY LUDNOŚCI WG ROSSETA

TYP

0 – 14 lat 15 – 64 lat

65 i więcej lat

prymitywizm demograficzny

> 35%

< 60%

< 5%

młodość demograficzna

25 - 35%

60 - 65%

5 - 10%

starość demograficzna

< 25%

> 65%

>10%

3 ZASADNICZE TYPY STRUKTURY WIEKU WG SUNDBÄRG

1.

Progresywny

(trójkąt - piramida wieku) - mamy do czynienia ze społeczeństwem

młodym, o dużej i rosnącej liczbie urodzeń. Cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby
ludności (piramida o szerszej podstawie).
2.

Zastojowy

(dzwon) - zbiorowość, w której roczna liczba urodzeń równa się rocznej

liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest do następnego
3.

Regresywny

(urna, wrzeciono) - malejąca z roku na rok liczba urodzeń (wrzeciono o

wąskiej podstawie.

W praktyce spotykamy wiele struktur odmiennych tych typów. Warunki, w jakich się kształtowały mają
wpływ (wojny, spadek przyrostu naturalnego), który deformuje strukturę ludności według płci i wieku.
Struktura ludności Polski

Przechodzi stopniowo od typu progresywnego do regresywnego:

•

Typ progresywny – do roczników międzywojennych

•

Typ zastojowy – w okresie międzywojennym

•

Typ regresywny – obecnie i jeżeli utrzymają się tendencje

Na współczesną strukturę ludności Polski odcisnęły swoje piętno głębokie stany I i II wojny światowej,
okresy kompensacji powojennych, które uwidaczniają się w postaci, wyżów i niżów demograficznych.

•

Przeobrażenia liczby urodzeń

•

Ujemne saldo / bilans migracji zagranicznych

•

Przedłużenie długości życia

⇒

Mniej liczne roczniki urodzone w czasie I wojny światowej

⇒

Mniej liczne roczniki urodzone w czasie II wojny światowej

⇒

Liczne roczniki wyżu powojennego (lata 50-te)

⇒

Liczne roczniki wyżu odpowiadające niżowi demograficznemu lat 70-tych

⇒

Wyże końca lat 70-tych i początku lat 80-tych

⇒

Niż lat 90-tych

Wyż lat 70-tych: do tej grupy przewaga mężczyzn; starsze roczniki przewaga kobiet
35 – 36: przewaga kobiet w miastach
57 – 58: przewaga mężczyzn na wsi
STRUKTURA SPOŁECZNO ZAWODOWA

Kryteria analizy:

1. Źródło utrzymania
2. Aktywność zawodowa (stosunek do pracy)

3. Poziom wykształcenia
4. Grupa zawodowa
5. Charakter pracy
6. Dział i sektor zatrudnienia

Ad. 2
Wyróżnia się następujące kategorie ludności:

o Czynna zawodowo

– aktywna (pracujący i bezrobotni)

o Bierna zawodowo

– nieaktywna (niezliczeni do grupy aktywnych: studenci, emeryci, renciści)

Podstawowym kryterium podziału na aktywnych i nieaktywnych stanowi praca, czyli fakt poszukiwania
lub wykonywania pracy.
Współczynnik aktywności zawodowej wyraża udział ludności czynnej zawodowo w ogólnej liczbie
ludności (w wieku 15 lat i więcej).
Kraje o najwyższym współczynniku aktywności zawodowej:

•

Dania – ok. 78 – 80%

•

Chiny - > 78%

•

Norwegia – ok. 73%

•

Tajlandia – 72%

•

Indonezja – 68%

•

USA – 67%

•

Brazylia – 68%

•

Nowa Zelandia – 67%

•

Kanada – 67%

•

Kolumbia – 67%

•

Szwajcaria – 67%

•

Białoruś – 67%

Polska – 54%: M: 62% K: 47%
RPA – ok. 54%
We wszystkich krajach współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn jest wyższy niż kobiet.
PODZIAŁ LUDNOŚCI CZYNNEJ ZAWODOWO:

1. Sektor I - obejmuje: rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo, rybactwo.

W krajach słabo rozwiniętych sektor I jest największy, natomiast w krajach rozwiniętych najmniejszy.
Pracujący według sektorów w %

Unia Europejska (25 państw) Unia Europejska (27 państw)

Polska

Sektor I

4,9

6,3

19,2

Sektor II

24,7

25

26,9

Sektor III

70,3

68,7

53,9

Kraje o największym udziale sektora I (wysoko rozwinięte):

•

Indie – 65%

•

Pakistan – 50%

•

Tajlandia – 50%

•

Indonezja - > 40%

•

Turcja - > 30%

•

Rumunia - > 30%

•

Japonia - <5%

•

Australia - <5%

•

Cypr - <5%

•

Czechy - <5%

•

Szwajcaria - 4,5%

•

Norwegia – 4%

•

Dania – 3,5%

•

Kanada -

•

Holandia - <3%

•

Szwecja -

•

Malta - >2%

•

Niemcy – 2,5%

•

USA – 2,5%

•

Belgia – 2%

•

Luksemburg – 2%

•

Wielka Brytania – 1,5%

2. Sektor II - obejmuje: przemysł i budownictwo.

Udział w tym sektorze dla krajów rozwiniętych waha się w granicach 20/21% - 30/35%

•

Australia - 20/21%

•

Holandia – 20/21%

•

Japonia - 30%

•

Austria – 30%

•

Malta – 31%

•

Hiszpania – 32%

•

Niemcy – 32/33%

•

Włochy – 32/33%

Obserwuje się spadek udziału zatrudnionych w tym sektorze w krajach rozwiniętych.

3. Sektor III - obejmuje pozostałe działy gospodarki, czyli szeroko rozumiane usługi.

W tym sektorze obserwuje się wzrost udziału pracujących - przejmuje ludność z w/w sektorów.
Największy udział mają kraje wysoko rozwinięte:

•

Indie – 20%

•

Pakistan – 30%

•

Chiny – 35%

•

Tajlandia – 35%

•

Indonezja – 40%

•

Rumunia – 30%

•

Belgia - >72%

•

Wielka Brytania – 73/74%

•

Australia – 74%

•

Kanada – 74%

•

Szwecja – 74%

•

Izrael – 75%

•

Holandia - >75%

•

Luksemburg - >75%

•

Norwegia - >75%

•

USA - >75%

4. Wyodrębnia się również sektor IV - bankowo - techniczny

PRAWIDŁOWOŚCI:
Kraje wysoko rozwinięte:

 Niski udział w sektorze I
 Bardzo wysoki udział w sektorze III

Kraje nisko rozwinięte:

•

Bardzo niski udział w sektorze II i III

•

Wysoki udział w sektorze I

Stopa bezrobocia - stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo.
14,8% w Polsce  obecnie 11,5% (GUS); 8% (UE)
13% Słowacja  obecnie 10% (UE)

•

Białoruś – 1,2% (GUS)

•

Meksyk – 3%

•

Norwegia – 3,5%

•

Korea Pd. – 3,5%

•

Nowa Zelandia – 4%

•

Dania – 4%

•

Szwajcaria – 4%

•

Japonia – 4%

•

Chiny – 4% (dla miast)

•

Cypr – 4,5%

•

Irlandia – 4,5%

•

Austria - <5%

•

Wielka Brytania – 5%

•

Luksemburg – 5%

•

RPA – 25/26%

Poziom wykształcenia społeczeństwa – udział osób wykształconych w wieku 15 i więcej lat (2002r.):

•

Polska – 10,2%

•

Austria – 10/11%

•

Czechy – 10/11%

•

Węgry – 10/11%

•

Niemcy – 17%

•

Holandia – 18%

•

Szwecja – 18%

•

Wielka Brytania – 18%

•

Litwa – 21%

•

Norwegia – 21%

•

Cypr - >22%

•

Estonia - >23%

•

Finlandia - >23%

Wskaźnik aktywności zawodowej ludności – (15 lat i więcej) wg poziomu wykształcenia (2006r.):

•

Wyższe – 79,2%

•

Policealne i średnie zawodowe – 67,1%

•

Średnie ogólnokształcące – 45,6%

•

Zasadnicze zawodowe – 65,9

•

Gimnazjalne podstawowe + zupełnie podstawowe – 20,8%

Stopień analfabetyzmu – stosunek liczby osób nie umiejących pisać ani czytać do ogólnej liczby
ludności w odpowiednim wieku (15 i więcej). Na świecie odsetek kobiet nieumiejących czytać jest
większy niż mężczyzn (64 - 65%).
W latach 80-tych dla świata: 40%
W 2000r.: 20 – 21%

•

Niger – 85%

•

Burkina Faso – 80%

•

Gwinea Bissau – ok. 70%

•

Mali – ok. 60%

•

Etiopia

•

Senegal

•

Gambia

•

Mozambik

•

Ghana

•

Afganistan

•

Pakistan

•

Malta – 9% (kiedyś)

•

Hiszpania – M: 1% K: 4%

•

Portugalia – M: 5% K: 5%

•

Grecja

•

Bułgaria

•

Chorwacja

•

Litwa

•

Mołdawia

•

Węgry

•

Włochy

CHARAKTERYSTYKA LUDNOŚCI WG CECH SPOŁECZNO – KULTUROWYCH I BIIOLOGICZNYCH

Cechy społeczno kulturalne:

 Język
 Narodowość czasami różnicują ludność na odrębne zbiorowości terytorialne
 Wyznanie
 Wykształcenie

Cechy biologiczne:

 Rasa
 Typ antropologiczny

NARÓD - historycznie wytworzona wspólnota ludzi, mająca własną nazwę, kulturę, język, terytorium i

poczucie odrębności w stosunku do innych zbiorowości

KRAJ - terytorium zajmowane przez określony naród
PAŃSTWO - terytorialna jednostka polityczna. Taka polityczna organizacja społeczeństwa ma

suwerenną politykę, gospodarkę i stosunki społeczne

SPOŁECZEŃSTWO - to potocznie ogół obywateli danego kraju

- zorganizowana zbiorowość o wysokim stopniu złożoności, podobieństwie
warunków życia, odpowiednim podziale pracy, ustalonych normach
postępowania, o trwałym poczuciu odrębności.

Przykłady państw wielonarodowych:

•

Hiszpania: Katalończycy, Baskowie, Walijczycy

•

Szwajcaria: Germano - szwajcarzy, ludność mówiąca po francusku, włosku i około 7% w
języku retoromańskim

•

Belgia: Walonowie, Flamandowie

Przykłady państw z mniejszościami osiadłymi:

•

Rumunia: mniejszość węgierska

•

Bułgaria: Turcy

•

Słowacja: Węgrzy

•

Francja - bardzo dużo grup mniejszościowych (Bretończycy, Korsykańczycy, Alzatczycy,
Lotaryńczycy, Flamandczycy) oraz emigrantów (Włosi, Hiszpanie, Arabowie)

•

Wielka Brytania: Irlandczycy, Anglicy, Szkoci, Walijczycy

•

USA - wielka mieszanina narodowościowa wytworzyła naród amerykański, z dominującym
językiem angielskim. Ludność murzyńska nie tworzy mniejszości narodowej, są częścią
społeczeństwa amerykańskiego. Pluralizm narodowościowy.

•

Indie: Hindusi, Telugowie, Biharczycy, Maratowie, Bengalczycy, Tamilowie, Gudżarci,
Radżasthanie.

•

Rosja

•

Chiny

•

Kanada

•

Afganistan

•

Filipiny: Wisajowie, Talagowie

•

Indonezja: Jawajczycy, Sundajczycy

•

Nepal

•

Pakistan

•

Malezja

•

Tajlandia

Afryka (większość państw):

•

Kongo - kilkanaście narodów (Babula, Mongo, Bakongo)

•

Uganda

•

Nigeria

Dlaczego do tego doszło?:

Granice państw przebiegają wzdłuż linii, które rozdzielały kolonie różnych państw kolonialnych.

Naród bez państwa: Kurdowie. Zamieszkują: Iran, Turcję, Irak, Syrię, Zakałkazie.
Granice polityczne dzielą naród: Korea.
Przyczyny zmienności struktur etniczno - narodowościowych:

•

Ruchy migracyjne

•

Różnice w tempie przyrostu naturalnego

•

Procesy asymilacyjne i integrowanie się grup etnicznych i narodowościowych

•

Język

STRUKTURA NARODOWŚCIOWA W POLSCE:
Państwo jednolite narodowościowo. W 1938r. ok. 30% mniejszości. Obecnie ok. 2 - 3%.
Mniejszości narodowe w Polsce:

•

Niemcy – do 500 tyś osób (300 - 350) (Opolszczyzna, Górny Śląsk, Warmia i Mazury)

•

Ukraińcy + Łemkami – ok. 300 tyś osób

•

Białorusini – 200 – 250 tyś osób (Bielsk Podlaski, Hajnówka)

•

Rosjanie – 10 – 15 tyś osób

•

Litwini – 20 tyś osób

•

Słowacy – 20 tyś osób

•

Czesi – 3 tyś osób

•

Żydzi – 30 tyś osób

•

Romowie (polscy Cyganie) – 20 – 25 tyś osób

•

Grecy i Macedończycy - około 5 tyś osób

STRUKTURA LUDNOŚCI ŚWIATA WG RODZIN JĘZYKOWYCH
Język ojczysty - to ten język, którym człowiek nauczy się najszybciej mówić
Rodziny językowe:

 Indoeuropejska

44,3%

2652 mln osób używających

 Chińsko – tybetańska

34%

1440

 Nigero – kongijska

6,5%

390

 Afroazjatycka

6%

360

 Austronezyjska (malajskopolinezyjska)

5%

301

 Drawidyjska

3,9%

236

 Japońsko – koreańska

3,3%

199

 Uraloałtajska

3%

181

NAJWAŻNIEJSZE JĘZYKI ŚWIATA:

•

Chiński – 1210 mln użytkowników

•

Hindostani – 505

•

Angielski – 486

•

Hiszpański – 410

•

Arabski – 245

•

Bengalski – 201

•

Portugalski – 191

•

Rosyjski – 178

•

Malajski – 174

•

Japoński – 126

•

Francuski – 118

•

Suahili (w Afryce Wschodniej, także jako język łącznikowy) – 50

NAJBARDZIEJ ROZPOWSZECHNIONE RELIGIE:

1. Chrześcijaństwo

- skupiające 1/3 ludności świata, rozprzestrzeniło się w Europie, obu

Amerykach, Australii i Afryce Południowej

2. Buddyzm

- powstał w VI - V w p.n.e. w Indiach. Rozprzestrzenił się w Azji południowo -

wschodniej i wschodniej, a także w Tybecie i Mongolii

3. Konfucjanizm

- powstał w VI w p.n.e.; rozpowszechniony w Chinach (religia państwowa)

4. Hinduizm

– powstał w poł. I tysiąclecia naszej ery w Indiach; najwięcej zwolenników w Indiach,

coraz więcej zwolenników

5. Mahometanizm

- (Islam); powstał w świecie arabskim w VII w n.e. Obecnie religię tą wyznaje

głównie ludność zachodniej i środkowej Azji, północnej Afryki, częściowo Chin, Bangladeszu,
Indonezji i Malezji.

Wyznawcy poszczególnych religii świata:

•

Chrześcijanie - 32,9%



Kościół rzymsko – katolicki - 17% (Ameryka Południowa – 85%; Europa -

40%; Afryka – 17%; Oceania – 26%; Ameryka Północna – 25%; Ameryka Środkowa – 80%;
Azja - 3%) (Włochy, Polska, Malta, Hiszpania)


Kościół greko - katolicki



Kościół protestancki

•

Muzułmanie - 19,7%

•

Hinduiści - 13,4%

•

Wyznawcy chińskich religii ludowych - 6,3%

•

Buddyści - 5,9%

•

Wyznawcy religii etnicznych - 3,8%

•

Wyznawcy nowych religii - 1,7%

•

Sikhowie - 0,4%

•

Żydzi - 0,2%

RASA - oznacza, bądź kategorię ludzi mających pewne wspólne cechy fizyczne lub dziedziczne albo
uważane za dziedziczne, bądź ogół ludzi należących do danej kategorii.
Wyróżnia się trzy rodzaje ras ze względu na kolor skóry:

 Biała

- (europoidalna) - najliczniejsza; dominuje w europie, obu Amerykach, Australii, znaczny

udział w Azji i Afryce

 Żółta

- (mongoloidalna) - dominuje w Azji, ponadto ma pewien udział w obu Amerykach

(Indianie)

 Czarna

- (negroaustraloidalna) - dominuje głównie w Afryce

Wyróżnia się mieszańców tych ras:

 Mulaci

- rasa biała z czarną

 Metysi

- rasa biała z żółtą

 Zambosi

- rasa czarna z żółtą