463

AGNIESZ� MIERZEJEK *

Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego

na przykładzie ASEAN

Słowa kluczowe

integracja gospodarcza – strefa wolnego handlu – handel zagraniczny

Streszczenie

W pracy przedstawiono ogólne podejście do strefy wolnego handlu jako pierwszego kroku i priorytetu do skutecznego,

a tym samym dochodowego handlu zagranicznego. Strefa wolnego handlu polega na likwidacji ceł i ograniczeń ilościowych

w obrotach handlowych między krajami członkowskimi takiego ugrupowania, z równoczesnym zachowaniem przez te kraje pełnej

autonomii w zakresie polityki celnej i handlowej w stosunkach z krajami spoza strefy. Główną instytucjonalno-organizacyjną

cechą powyższej formy międzynarodowych ugrupowań integracyjnych jest wysoki stopień liberalizacji wzajemnej wymiany

handlowej. Oznacza to swoistą, lecz wciąż niepełną wolność w wymianie towarami i usługami w skali międzynarodowej. Handel

zagraniczny w XXI wieku jest fundamentalnym źródłem dochodów i, jak pokazują statystyki, jego wzrost przybrał postęp geo-

metryczny. Do szczegółowej analizy zagadnienia posłużył przykład AFTA – Strefa Wolnego Handlu ASEAN (ASEAN Free

Trade Area). Przy podpisywaniu Porozumienia jego celem była redukcja ceł i znoszenie barier pozacelnych we wzajemnym

handlu. Uzyskanie powyższego celu jest i będzie kluczem do efektywnej wymiany handlowej na szczeblu ponadkrajowym.

W referacie scharakteryzowano powyższe Porozumienie, przedstawiono korzyści, jakie przynosi wewnątrz ASEAN, jak i poza re-

gionem Azji Południowo-Wschodniej. Ukazano także potencjalne gospodarcze zagrożenia w skali globalnej wynikające z AFTA

oraz dalszej integracji ekonomicznej w Azji Wschodniej.

1. Strefa wolnego handlu w świetle handlu zagranicznego

1.1. Strefa wolnego handlu a integracja gospodarcza

Procesy międzynarodowej integracji gospodarczej zazwyczaj przebiegają w ramach międzynarodowych ugrupowań

integracyjnych. Z reguły też odpowiednia polityka państw zmierzających do integracji – jak np. likwidacja ceł, ograniczeń

* Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

e-mail: [e-mail]

464

Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN

ilościowych czy administracyjnych we wzajemnym handlu między grupą krajów, liberalizacja przepływów czynników

produkcji itd. – realizowana jest w instytucjonalnych ramach jakichś ugrupowań integracyjnych, których zadaniem jest

m. in. właśnie koordynowanie takiej polityki oraz inicjowanie, ułatwianie i swoiste organizowanie procesów integra-

cyjnych.

Instytucjonalno-organizacyjną formą ugrupowania integracyjnego, towarzyszącego z reguły procesom między-

narodowej integracji gospodarczej, jest m. in. strefa wolnego handlu. Polega ona na likwidacji ceł i ograniczeń ilo-

ściowych w obrotach handlowych między krajami członkowskimi takiego ugrupowania z równoczesnym zacho-

waniem przez te kraje pełnej autonomii w zakresie polityki celnej i handlowej w stosunkach z krajami spoza strefy.

Ponieważ w stosunkach z krajami trzecimi poszczególne kraje strefy stosują własne, zróżnicowane cła i politykę

handlową, zaś w obrębie strefy obroty handlowe odbywają się swobodnie – odmiennie muszą być traktowane

towary pochodzące z krajów strefy i podlegające swobodnemu obrotowi oraz towary pochodzące z krajów trzecich

i nie podlegające swobodnemu obrotowi w ramach strefy.

W przypadku strefy wolnego handlu każdy z krajów członkowskich ustala i realizuje własny plan ochrony rynku

wewnętrznego przed napływem towarów z państw „trzecich”.

O rozmiarach korzyści gospodarczych wynikających z utworzenia stowarzyszenia wolnego handlu decydują czyn-

niki, do których można zaliczyć:

– strukturę produkcji (jako proefektywnościową uznaje się sytuację, kiedy w krajach ugrupowania występują

znaczne różnice w kosztach wytwarzania towarów substytucyjnych, a zauważalny wówczas wzrost natężenia

konkurencji wewnątrzgałęziowej wywołuje presję na zmniejszanie nakładów niezbędnych w procesie

produkcji, jednocześnie komplementarność struktur ekonomicznych ułatwia zacieśnianie więzi koopera-

cyjnych i oddziałuje w kierunku ograniczenia różnego rodzaju kosztów transakcyjnych),

– relatywnie wysoki i wyrównany poziom (zwłaszcza w ujęciu mierników względnych per capita) rozwoju spo-

łeczno-gospodarczego państw członkowskich ugrupowania wpływający na ujednolicenie celów społeczno-

ekonomicznych, jakie zamierzają osiągnąć również w sferze procesów integracyjnych,

– poziom ceł i odpowiadających im pozostałych ograniczeń stosowanych wobec państw „trzecich”, przy czym

należy je określać na relatywnie niskim poziomie, zapewniającym jednak akceptowany przez wszystkie

państwa wspólnoty handlowej zakres ochrony ich rynków wewnętrznych,

– dość niskie wydatki związane z transportem i koszty transakcyjne (przyjmując założenia, że wzrastają one

wraz z odległością pokonywaną przez transportowane towary, najlepszym rozwiązaniem jest integracja

państw sąsiadujących ze sobą),

– znaczny poziom wymiany handlowej między członkami ugrupowania jeszcze przed rozpoczęciem działal-

ności przez wspólnotę,

– wysoką elastyczność cenową popytu i podaży (w przypadku towarów wytwarzanych w ugrupowaniu oraz poza

nim – w krajach, z którymi prowadzona jest wymiana handlowa), przy czym wymienione czynniki są w znacznym

stopniu zgodne z ogólnymi stymulantami wpływającymi na wzrost efektywności w każdej z form integracyjnych.

1.2. Handel zagraniczny

Handel zagraniczny to odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami mającymi stałą siedzibę poza granicą

celną państwa. Handel zagraniczny w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do dóbr materialnych sprzedawanych

za granicę lub zakupywanych za granicą. W szerokim znaczeniu handel zagraniczny obejmuje obroty majątkowo-

kredytowe oraz obroty bieżące, na które, oprócz wymiany towarowej, składają się: zakup i sprzedaż za granicę usług,

dóbr niematerialnych (np. praw patentowych, licencji know-how) oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludności

poza granicę, utrzymania własnych placówek dyplomatycznych za granicą i inne.

Podstawowymi formami handlu zagranicznego są import, eksport oraz handel tranzytowy. Import polega na

przywozie towaru z zagranicy w celu wykorzystania go na rynku wewnętrznym oraz na przyjęciu usług od cudzo-

ziemców.

465

Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2008

Eksport to wywóz za granicę towarów pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju

w celu ich sprzedaży oraz świadczenie usług cudzoziemcom.

Handel tranzytowy sprowadza się wyłącznie do obrotu towarowego i dotyczy sytuacji, w której siedziba �rmy

realizującej transakcję kupna-sprzedaży nie znajduje się ani w kraju importera, ani w kraju eksportera.

Poza wymienionymi istnieją szczególne formy handlu zagranicznego, które ze względu na swój charakter prawny

lub specy�czny przebieg transakcji, nie mogą być jednoznacznie zakwali�kowane do form podstawowych. Zaliczmy

do nich: obrót uszlachetniający i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, franchising, leasing, transakcje wiązane,

kompensacyjne i barterowe, obrót projektami inwestycyjnymi oraz inwestycje bezpośrednie.

1.3. Strefa wolnego handlu w handlu zagranicznym

Skutkiem istnienia i funkcjonowania Strefy wolnego handlu jest efekt kreacji i przesunięcia handlu. Oba te

efekty są efektami statycznymi, krótkookresowymi, ponieważ prowadzą tylko do skutecznego, sprawnego handlu

między członkami obszaru zintegrowanego.

Efekt kreacji handlu:

Jest to powstanie nowego handlu, nowych strumieni obrotów – importu w następstwie likwidacji bądź obniżenia

ceł. Po zniesieniu barier handlowych mniej efektywna produkcja krajowa jest zastępowana dostawami z innego kra-

ju w obszarze zintegrowanym, który produkuje ten towar taniej. Wielkość importu zależy od elastyczności cenowej

popytu na importowane towary oraz elastyczności cenowej podaży w kraju eksportera.

Efekt przesunięcia handlu:

Jest to przesunięcie, czyli zmiana strumienia importu z jednego kraju do drugiego z powodu korzystniejszych

stawek celnych. Efekt ten polega na zastąpieniu importu towarów z krajów trzecich (nadal obciążonych cłami i in-

nymi barierami handlowymi) towarami pochodzącymi z ugrupowania integracyjnego. O wielkości przesunięcia

decydują elastyczność popytu i podaży danego produktu oraz ewentualna incydencja (ceł/ceny – obrona przed

cłem przez obniżenie ceny przez eksportera zagranicznego) dotychczasowego eksportera towaru.

Tak jak wspomniano powyżej, strefa wolnego handlu pozwala na skuteczny i sprawny handel między państwami

członkowskimi takiej strefy. Efekty widoczne są bardzo szybko. Brak cen powoduje niższe koszty, natomiast brak

ograniczeń ilościowych pozwala na większą ilość dóbr i usług w obrocie handlowym.

2. Strefa wolnego handlu ASEAN

2.1. ASEAN

Dnia 8 sierpnia 1967 roku ministrowie spraw zagranicznych pięciu państw Azji Południowo-Wschodniej: Fili-

pin, Indonezji, Malezji, Tajlandii i Singapuru podpisali w Bangkoku deklarację powołującą do życia Stowarzyszenie

Azji Narodów Południowo-Wschodniej (ASEAN – Association of South-East Asia Nations).

W 1984 roku do Stowarzyszenia dołączyła Brunei Darussalam, w lipcu 1995 jako siódmego członka ASEAN

przyjęło Wietnam. Kolejne rozszerzenia składu członkowskiego miały miejsce 23 lipca 1997 roku, kiedy do Sto-

warzyszenia przystąpiły Laos i Birma (Myanmar), a następnie 30 kwietnia 1999 roku, gdy przyjęto jako dziesiątego

już członka Królestwo Kambodży. W ten sposób założyciele ASEAN spełnili swą wizję organizacji grupującej

wszystkie dziesięć Krajów Azji Południowo-Wschodniej.

Utworzeniu ASEAN na podstawie Deklaracji z Bangkoku towarzyszy wiele celów i zamiarów, których realizacja

miała przynieść pokój, stabilizację i dostatek narodom Azji Południowo-Wschodniej. Są to m.in.:

– przyspieszenie rozwoju gospodarczego,

– promowanie aktywnej współpracy i wzajemnej pomocy w dziedzinie ekonomicznej,

466

Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN

– współpraca w celu efektywniejszego wykorzystania rolnictwa i przemysłu, rozwoju handlu, a także ulepsze-

nia transportu i komunikacji między państwami regionu oraz wzrostu standardu życia ludności,

– promowanie studiów nad problemami regionu Azji Południowo-Wschodniej,

– utrzymanie współpracy z istniejącymi międzynarodowymi i regionalnymi organizacjami o podobnych ce-

lach oraz analiza wszelkich możliwości bliższej współpracy między nimi.

2.2. AFTA

Pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, członkowie ASEAN podjęli pewne kroki w kierunku inten-

sy�kacji współpracy gospodarczej. Podjęli wiele inicjatyw tj. projekty rozwoju przemysłowego, budowy systemu

wzajemnych preferencji w handlu, wzmocnienia współpracy przemysłowej itp. Niestety, żadne z tych przedsięwzięć

nie przyniosło istotnego sukcesu. Pojawiła się potrzeba zupełnie nowej formuły współpracy.

Dlatego też 1 stycznia 1993 r. weszła w życie umowa, powołująca do życia Strefą Wolnego Handlu ASEAN

(ASEAN Free Trade Area). Celem tego porozumienia była redukcja ceł i znoszenie barier pozacelnych we wzajem-

nym handlu. Początkowo tworzenie strefy wolnego handlu zaplanowano na okres 15 lat. Pierwotnie postanowio-

no, że w tym okresie cła na towary przemysłowe i przetworzone rolne zostaną obniżone do 0%÷5% ad valorem.

Z procesu liberalizacji wyłączono surowce i nieprzetworzone produkty rolne. Z powodu kryzysu �nansowego, który

dotknął Azję w 1997 r., przywódcy państw zadecydowali o skróceniu tego okresu. Postanowiono zmaksymalizować

liczbę taryf, dla których stawki wyniosą 0%. W dniu 1 stycznia 2002 r. Malezja, Indonezja, Filipiny, Singapur

i Tajlandia utworzyły ostatecznie obszar wolnego handlu. Jeśli nowi członkowie ASEAN nie będą mieli istotnych

opóźnień w realizacji swoich zobowiązań, do 2010 r. praktycznie cała Azja Południowo-Wschodnia stanie się strefą

wolnego handlu.

Już w pierwszym okresie funkcjonowania AFTA przyniosła konkretne sukcesy: obroty handlowe we wszystkich

państwach znacznie wzrosły. Największe znaczenie handel wewnątrzregionalny ma dla Singapuru, którego eksport

wzrósł w latach 1990-95 z 13,5 do 38 bilionów dolarów, import natomiast z 12,5 do 31 bilionów dolarów. Równie

duże znaczenie miało powstanie AFTA dla Malezji i Tajlandii – eksport w tych krajach wzrósł odpowiednio 8,5 do

20,5 i 2,5 do 12,5 bilionów dolarów, natomiast import odp. z 5,5 na 13,5 oraz 4,4 do 9,5 bilionów dolarów. Najniższy

handel wewnątrz regionu mają Filipiny.

Ogólnie rzecz ujmując, dzięki powstaniu AFTA udział eksportu wewnątrz regionu wzrósł z 20% w 1990 do

25% w 2000 roku, a importu z 16% do 24%. Cały czas jednak większość handlu przypada na kraje spoza regionu.

Struktura handlu całkowitego jest podobna do struktury handlu wewnątrz ugrupowania, inny jest natomiast rząd

wielkości. Tutaj ponownie dominuje Singapur. W roku 2000 jego eksport i import przekroczył wielkość 130 bi-

lionów dolarów. Po Singapurze największymi eksporterami są: Malezja i Tajlandia, a na samym końcu lansuje się

Indonezja i Filipiny.

3. Dalszy rozwój: ASEAN+3

1

Gospodarki krajów Azji Południowo-Wschodniej rozwijają się niezwykle dynamicznie i chociaż tak wielu ich oby-

wateli żyje za mniej niż dolara dziennie, obecnie coraz częściej mówi się o integrującej się Azji Południowo-Wschodniej

jako o kolejnym potężnym graczu na arenie światowej, zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym. Proces

jednoczenia Azji Południowo-Wschodniej w blok ASEAN+3 w chwili obecnej nie dorównuje ani integracji wewnętrznej,

1. ASEAN+3: Współpraca Wschodnioazjatycka, czyli krajów ASEAN oraz Chin, Japonii i Korei Płd. w dziedzinach: bezpieczeń-

stwa, handlu, inwestycji, �nansów, nauki i technologii, kultury oraz polityki regionalnej. Państwa te nie wykluczają możliwości

utworzenia w przyszłości jednej wspólnej unii gospodarczej i walutowej. Organizacja taka może być rozwiązaniem alternatyw-

nym zarówno dla samego ASEAN, który jest zbyt słaby gospodarczo, jak i dla APEC kontrolowanego przez USA.

467

Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2008

ani rozwojowi gospodarczemu Unii Europejskiej, jednakże w przyszłości, jako zintegrowana siła, stanie się dla krajów

zachodnich bardzo poważnym konkurentem.

Kraje ASEAN+3 mają bezspornie dominującą pozycję ekonomiczną w Azji, ale również ogromny udział w świa-

towym handlu. Jeśli chodzi o największych światowych eksporterów, w 2004 r. Chiny zajęły 3 miejsce (6,5%), Japo-

nia 4 miejsce (6,2%), Korea 12 miejsce (2,8%), a łączny udział dziesięciu krajów ASEAN w światowym eksporcie

wyniósł ok. 6%. Rozpatrując największych światowych importerów, dane kształtują się podobnie: Chiny zajmują

3 miejsce (5,9%), Japonia 6 miejsce (4,8%), Korea 13 miejsce (2,4%), udział w światowym imporcie ASEAN wy-

nosi ok. 5%. Podsumowując, daje to ok. 20% udziału w światowym handlu. Dla porównania, w 2004 r. udział krajów

Ameryki Północnej w światowym imporcie wynosił 21,8%, a w światowym eksporcie 14,9%.

W niektórych sektorach, takich jak produkcja i eksport tekstyliów, kraje ASEAN+3 dominują gospodarkę

światową. W roku 2000 ich udział w światowym eksporcie sięgnął nawet 50%. Znaczenie krajów azjatyckich jako

producentów odzieży w dalszym ciągu wzrasta. W ostatnich latach ponad połowę eksportu tekstyliów stanowi eks-

port odzieży produkowanej w krajach azjatyckich. Szczególnie ważną rolę w produkcji odzieży odgrywają Chiny,

największy światowy eksporter tekstyliów. Dominacja krajów azjatyckich w eksporcie odzieży, która de facto

uzależnia od nich demokracje zachodnie, budzi ogromne zastrzeżenia. Ograniczenia (lub projekty ograniczeń), ja-

kie nakłada na import odzieży UE powodują od kilku lat poważne komplikacje.

Jak już zostało wspomniane wcześniej, projekt utworzenia Strefy Wolnego Handlu w ASEAN stopniowo się

urzeczywistnia. Kolejnym planowanym projektem, przyjętym na szczycie ASEAN w 2002 r., jest utworzenie Wspól-

noty Wschodnioazjatyckiej. Jest to jednak zadanie, które będzie wymagało wielu lat przygotowań. Podjęto już pewne

kroki w kierunku urzeczywistnienia tego planu: powstała Rada Biznesu Azji Wschodniej, Forum Azji Wschodniej.

Idąc dalej, projekt zakłada utworzenie Strefy Wolnego Handlu Azji Wschodniej. Stworzyłoby to wspólny rynek,

który obejmowałby 2 miliardy ludzi, tak więc jest to przedsięwzięcie na ogromną skalę. Pierwsze spotkania eks-

pertów przygotowujących szczegółowy projekt już się odbyły. Strefa Wolnego Handlu Azji Wschodniej, a w per-

spektywie utworzenie Wspólnoty Wschodnioazjatyckiej, oznaczałaby dla Europy powstanie potężnego partnera.

Z tą sytuacją związane są i nadzieje, i obawy. Współpraca krajów zachodnich z ASEAN+3 rozwija się bardzo pozy-

tywnie, nie tylko na płaszczyźnie gospodarczej. Jednakże trudno przewidzieć, jak będą układały się relacje między

Zachodem a zintegrowanym blokiem ASEAN+3 w sytuacji, gdy ten uzyska tak silną pozycję ekonomiczną, która

z pewnością leży w jego zasięgu.

Podsumowanie

Strefa wolnego handlu jest pierwszym krokiem do integracji gospodarczej, natomiast przesłanką do integracji

jest m. in. możliwość łatwego przepływu towarów i usług, czyli właśnie handlu zagranicznego. Strefa jest formą

współpracy ekonomicznej wykraczającą poza ramy zwykłej umowy handlowej, tym samym jest kluczem, który

otwiera drzwi do nowych możliwości współpracy, do nowych możliwości handlowych, tj. do łatwiejszego han-

dlu. Kraje łączą się, aby spełnić się produkcyjne, czyli produkować towary, w których są najlepsze a nabywać te,

których sami nie są w stanie wyprodukować. To posuwa je do pewnych kroków, a mianowicie do łączenia się

celem zmniejszenia kosztów. AFTA jest tu jednym z wielu przykładów takiego działania. Lecz AFTA jest o tyle

ciekawym organizmem gospodarczym, iż nie zatrzymuje się tylko na 10 państwach członkowskich ASEAN, robi

krok dalej. Dziś już wiemy, iż Indie, Chiny, jak i Azja Południowo-Wschodnia tworzą oddzielne jedności, wiemy

również, iż możliwa jest Wspólnota Azjatycka czy też wielka Unia Azji Wschodniej, tu nie chodzi o nazwę, lecz

o wielką potęgę azjatycką, działającą jako jeden organizm. Widać w tym miejscu wyraźnie nie tylko przyszłość

ASEAN, lecz także kierunek rozwoju integracji gospodarczej na świecie. Wiele organizacji i państw łączyć się

będzie ze sobą dla własnego bezpieczeństwa i wygody, w tym przypadku globalizacja jest postępująca.

468

Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN

Literatura

[1] Gawlikowski K.:

Azja wschodnia na przełomie XX i XXI w. t. 1 i 2, ISP PAN, Warszawa 2004.

[2] Latoszek, E., Proczek M.:

Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006.

[3]

Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Osiewicz, PWN, Warszawa 2001.

[4] Rymarczyk J.:

Handel zagraniczny, wyd. 3 zmienione, PWE, Warszawa 2002.

[5] �anh P. D.:

Gospodarka krajów Azji Południowo-Wschodniej, Hanoi 2002.

[6] www.aseansec.org.

[7] www.psz.pl.

[8] www.wto.rg.

�e Free Trade Area as the Key to Foreign Trade on Example of the AFTA

Keywords

economic integration – free trade area – foreign trade

Abstract

It general approach in article was introduced the Free Trade Area as the �rst step and priorities to effective, and the same

pro�table foreign trade. �e zone of free trade depends on liquidation of duties and the quantitative limitations in trade turns

between the member’s countries such formation. All these changes should be done with simultaneous behavior through these

countries of full autonomy in range of customs policy and trade in relations from countries from behind zone. �e high degree

of liberalization of mutual trade exchange is the main institutional and organizational feature of above mentioned form of in-

ternational integration’s formations. �is marks special treat in exchange continually incomplete freedom goods and services in

international scale. Foreign trade in XXI century is the fundamental source of earnings and his growth rose geometrical progress

– what we can see in statistics. �e example to detailed analysis of question was of service the AFTA (ASEAN Free Trade Area).

Near signing of Agreement all ASEAN country was aim to the reduction of tariffs and dri� barriers exceed tariffs in mutual trade.

Obtainment above mentioned aim is and will be the key to effective in trade exchange on rung over national. In the lecture it

is characterized ASEAN FTA and presented all advantage that brings inside the ASEAN and beyond the region of Southeast

Asia. �ere also potential economic threats in global scale were showed resulting from AFTA as well as more far from economic

integration in Eastern Asia.

AGNIESZ� MIERZEJEK