PRAGMATYZM

► Argument
● za początek pragmatyzmu jako filozofii uznaje się wystąpienie Williama Jamesa, zwł.
serię jego wykładów (wygłoszonych w Bostonie w 1906 r. i opublikowanych w książce
Pragmatyzm)
● do początku pragmatyzmu przyczynili się również: Charles Sanders Peirce, John Dewey,
a prawdziwa kariera pragmatyzmu rozpoczyna się wraz z wystąpieniami Richarda
Rorty’ego i Stanleya Fisha.
Ogólna teza ww. badaczy może brzmieć: poznanie rzeczywistości jest jednocześnie jej
tworzeniem, bo nie istnieje ona niezależnie od umysłu i języka. Poznanie jest efektem naszych
pragnień. Przedmioty poznania nie mają żadnego sensu poza praktyką dyskursywną
przedsiębraną dla jakiegoś konkretnego celu.

► Przeciwko absolutom
● Pragmatyzm Jamesa – opisał spór między umysłami twardymi i miękkimi

a) u. twarde

b) u. miękkie

- wierzą jedynie w fakty, poza którymi nic nie
ma
- stwierdzają, że „jest jak jest” i trzeba się z tym
pogodzić
- uznają rzeczywistość za skończoną i gotową

- domagają się uznania zewnętrznego, absolutnego
uzasadnienia tego, co przygodne - uważają, że
wszystko na tym świecie zależy od tego, co jest poza
światem
- z wszystkiego, co się zdarza, czynią cień tego, co
niezmienne

- a+b - widzą świat przez pryzmat absolutu, ale odnoszą się do innych praw

● Opozycja Rorty’ego
a) pozytywiści – wierzą w surowe fakty
b) metafizycy – wierzą w wieczne zasady

● skondensowany obraz myśli pragmatycznej:
- sens świata nie istnieje w faktach, ani poza nimi, lecz jest efektem działalności człowieka
- twórczość ta jest negocjacją ze światem wg ustalonych reguł, które są wynalazkiem
zbiorowym
- kultura jako producent kategorii do opisu świata
- człowiek doświadcza świata, świat go obchodzi i od świata nie może się uwolnić
- świat, który człowieka obchodzi, nie pozwala mu się stać podmiotem poznania

► O doświadczeniu
● właściwości, które charakteryzują doświadczenie - wg Jamesa:
- „owocne relacje z rzeczywistością” – interpretacja jako transakcja, jakiej człowiek
dokonuje ze światem (ja oddziałuję na świat/teksty i świat/teksty oddziałują na mnie)
- doświadczenie jako proces; krytyka centralnego punktu widzenia (doświadczenie jest
zmienne, więc żaden punkt widzenia nigdy nie może być tym ostatnim punktem widzenia);
doświadczenie jest perspektywiczne, niefinalne
- w doświadczeniu podmiot wpływa na rzeczywistość za pomocą tworzonych przez siebie
idei

► Dobroczynna interakcja
● prawda wg Jamesa to relacja między naszym zmysłowym doświadczeniem a naszymi
ideami; chodzi o odpowiedniość doświadczenia i przekonania; ponadto prawdy powinny mieć
konsekwencje praktyczne - doświadczenie jest jedynym filtrem weryfikującym. Fałszywe jest

to, do czego nie można nikogo przekonać, bo nie da się tego niczym uzasadnić. Prawda nie
zależy od tego, jak jest, tylko od tego, kto i dlaczego się na nią zgadza

► Wspólnota interpretacyjna
● kategoria wprowadzona do bad. lit. przez S. Fisha na oznaczenie zbioru podzielanych
przeświadczeń nt. literatury i interpretacji. Znaczenie tekstu nie jest dane, tylko tworzone w
procesie interpretacji
● literaturoznawcy posługują się językiem, który w dużej mierze powstrzymuje dowolność
ich postępowania (analogia do tego, że górnicy nie posługują się językiem rugbistów, itp.)
● nasze postępowanie jest określane przez instytucję (formy społ. zorganizowanego działania)
● wg Fisha nie można skonstruować żadnego sensu bez przypisania mu jakiejś intencji

► Esencje i konteksty
● esencjalizm vs kontekstualizm
● Esencjalizm – pogląd, wg którego ludzie, rzeczy lub teksty posiadają ukrytą istotę,
określającą ich prawdziwą naturę. Istota ta nie jest wynikiem interpretacji. Istotą literatury jest
tu literackość, traktowana jako niezmienna właściwość każdego tekstu, niezależna od
jakiejkolwiek społ. umowy.
● Rorty krytykuje esencjalizm
- opis esencjalny jest tylko jednym z opisów rzeczywistości i polega jedynie na przekonaniu i
wierze, która przybiera językową postać, nie zaś na tym, jak jest naprawdę
- świat i Ja zależą od języka, są tylko tym, co możemy o nich powiedzieć
- historia naszej kultury to historia zmieniających się języków do opisu świata (zmieniają się,
bo w końcu język okazuje się mało skuteczny do opisu świata, trzeba go więc zastąpić
bardziej przekonującym)
● opozycja filozofii i retoryki dobrze opisuje spór esencjalistów i kontekstualistów
- filozofowie wierzą, że język jest narzędziem, którego Ja używa do adekwatnego opisu
świata, i że filozof powinien maksymalnie udoskonalić to narzędzie.
- retoryczny punkt widzenia zasadza się na tym, że przedmiotu opisu nie da się odróżnić od
sposobu jego opisywania, bo język, w którym on powstaje, określa wszystkie ramy
możliwego poznania

► Konsekwencje dla teorii
● 1982 r. - ukazuje się artykuł S. Knappa i W. B. Michaelsa, w którym mowa o tym, że
argumenty teoretyczne w interpretacji literatury nie mają żadnych konsekwencji i teoria lit.
powinna sobie odpuścić
● dyskutantem w tym sporze był oczywiście Fish, który odpowiedział, że wszelka teoria jest
przedsięwzięciem beznadziejnym, bo chcąc ją sformułować, trzeba wyjść poza obszar
lokalnych przekonań i podać je nieuprzedzonemu oglądowi, co jest niemożliwe, bo nie ma
kategorii i pojęć, które by się z owego obszaru nie wywodziły - tak bardzo jesteśmy spojeni
ze światem, że nie da się od niego zdystansować , dlatego teoria nie może mieć konsekwencji
dla praktyki
● za Jamesem, Rortym i Fishem można przyjąć, że podmiot jak i prawda są efektem, a nie
przyczyną doświadczenia, którego nie można oddzielić od kulturowego kontekstu ani od sfery
społ. negocjacji
● nieskończony proces testowania prawdziwości naszych sądów nt. świata (w tym literatury)
w perspektywie pragmatystycznej nazywa się interpretacją
● Pragmatyzm jest filozofią:
a) antyesencjalistyczną (odrzuca istnienie niehistorycznych bytów o niezmiennych
esencjach)

b) antyfundamentalistyczną (nie wierzy w istnienie transcendentnych lub
transcendentalnych zasad, które nie byłyby efektem konwencjonalnych praktyk społ.)
c) antyreprezentacjonistyczną (nie uważa, że celem wiedzy jest adekwatne przedstawienie
rzeczywistości)
d) antyteoretyczną (nie wierzy w możliwość zbudowania jakiejkolwiek teorii nt. świata, w
którym jesteśmy zanurzeni)

● Pragmatyzm jest filozofią:
a) historyczną (nie istnieją uniwersalne, niekontekstowe języki opisu rzeczywistości)
b) perspektywiczną (każdy opis jest stronniczy, wytwarzany w danej sytuacji)
c) doświadczalną (wartości języka opisu nie stanowi jego adekwatność wobec faktów, tylko
użyteczność dla nowego doświadczenia)
d) interpretacyjną (bo każdy opis jest wypróbowywaniem języka, a nie aplikacją gotowych
reguł)

! nie istnieją teksty lit. same w sobie
! teksty lit. są już zawsze jakoś zinterpretowane, bo napisano je w jakiejś konwencji
! interpretacja to testowanie znaczenia (ograniczone przez instytucję literatury i wspólnotę
interpretacyjną)
! interpretacja to raczej wynalezienie nowego języka, którym można zmienić sposób
mówienia o literaturze, niż adekwatną wypowiedzią na temat literatury.

KONIEC!