„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Barbara Świercz

Prowadzenie działań profilaktycznych i promowanie
zdrowia 322[17].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
prof. dr hab. n. med. Czesław Stankiewicz
dr n. med. Anna Kabacińska


Opracowanie redakcyjne:
mgr Joanna Gręda


Konsultacja:
mgr Lidia Liro








Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[17].01.02.
„Prowadzenie działań profilaktycznych i promowanie zdrowia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu protetyk słuchu.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Budowa i czynności układów i narządów organizmu człowieka

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

20

4.1.3. Ćwiczenia

21

4.1.4. Sprawdzian postępów

25

4.2. Definicje zdrowia. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna

26

4.2.1. Materiał nauczania

26

4.2.2. Pytania sprawdzające

27

4.2.3. Ćwiczenia

28

4.2.4. Sprawdzian postępów

29

4.3. Zdrowy styl życia i zachowania prozdrowotne. Środowisko a zdrowie

człowieka

30

4.3.1. Materiał nauczania

30

4.3.2. Pytania sprawdzające

33

4.3.3. Ćwiczenia

34

4.3.4. Sprawdzian postępów

36

4.4. Zdrowie publiczne – NPZ. Metody działań profilaktycznych

37

4.4.1. Materiał nauczania

37

4.4.2. Pytania sprawdzające

39

4.4.3. Ćwiczenia

39

4.4.4. Sprawdzian postępów

41

4.5. Elementy

mikrobiologii,

epidemiologii,

immunologii.

Aseptyka

i antyseptyka. Przepisy sanitarno-epidemiologiczne

42

4.5.1. Materiał nauczania

42

4.5.2. Pytania sprawdzające

44

4.5.3. Ćwiczenia

44

4.5.4. Sprawdzian postępów

47

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

48

6. Literatura

52

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu działań

profilaktycznych i promowaniu zdrowia.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętność, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł, sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, ćwiczenia,
które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

322[17].O1

Świadczenie usług

medycznych

322[17].O1.01
Nawi

ązywanie

i utrzymywanie kontaktów

interpersonalnych

322[17].O1.02

Prowadzenie dzia

łań

profilaktycznych

i promowanie zdrowia

322[17].O1.03

Stosowanie przepisów

bezpiecze

ństwa i higieny

pracy oraz udzielanie

pierwszej pomocy

322[17].O1.04

Wykorzystywanie technik

informacyjnych

w

świadczeniu usług

medycznych

322[17].O1.05

Stosowanie przepisów

prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określać główne czynniki sprzyjające i zagrażające zdrowiu,

−

podawać przykłady działań na rzecz ochrony zdrowia jednostki, rodziny, społeczeństwa,

−

uzasadniać powiązania między środowiskiem a stanem zdrowia,

−

aktywnie poszukiwać informacji i korzystać z różnych jej źródeł,

−

opracować i przetwarzać zebrane informacje,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować budowę i czynności układów i narządów organizmu ludzkiego,

−

wyjaśnić zależności rozwoju i zdrowia człowieka w różnych okresach życia od budowy
i funkcjonowania gruczołów dokrewnych,

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu epidemiologii, mikrobiologii
i immunologii,

−

rozpoznać czynniki chorobotwórcze,

−

określić znaczenie aseptyki i antyseptyki oraz zastosować ich zasady w czasie
wykonywania zadań zawodowych,

−

wskazać czynniki środowiskowe wpływające na organizm człowieka,

−

dostrzec

powiązania

pomiędzy

środowiskiem a stanem zdrowia jednostki

i społeczeństwa,

−

określić wartość zdrowia dla jednostki, rodziny i społeczeństwa,

−

scharakteryzować czynniki warunkujące utrzymanie zdrowia,

−

określić czynniki powodujące zagrożenie zdrowia,

−

scharakteryzować zachowania sprzyjające zdrowiu,

−

scharakteryzować zachowania zagrażające zdrowiu,

−

zaprezentować wiedzę na temat zdrowego stylu życia,

−

zaprezentować właściwą postawę wobec zdrowia własnego i innych,

−

zapobiec zagrożeniom zdrowia,

−

określić poziomy działań profilaktycznych,

−

dobrać metody profilaktyki i upowszechniania wiedzy o zdrowiu,

−

zastosować obowiązujące na stanowisku pracy przepisy sanitarno-epidemiologiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Budowa i czynności układów i narządów organizmu człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

Podstawowe pojęcia:
1. anatomia – nauka o budowie organizmu żywego w jego całym cyklu życiowym;
2. fizjologia – nauka o czynnościach organizmu żywego;
3. komórka – podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna żywego organizmu,

wykazująca wszystkie cechy żywej materii (przemiana materii, synteza związków
organicznych, wzrost, rozmnażanie);

4. tkanka – skupisko komórek o podobnej budowie i czynnościach. Podstawowe rodzaje

tkanek to: nabłonkowa, łączna, mięśniowa, nerwowa;

5. narząd (organ) – wyodrębniona morfologicznie część organizmu spełniająca określone

funkcje, np.: serce, nerki, ucho;

6. układ – zespół powiązanych anatomicznie narządów współdziałających ze sobą

w wykonywaniu określonej funkcji, np.: trawienia przez układ pokarmowy;

7. organizm – zespół współpracujących układów.

Układ narządów ruchu tworzą :
1. układ kostny, który jest:

−

podstawą dla utrzymania wyprostowanej postawy ciała,

−

miejscem przyczepu mięśni, ścięgien, więzadeł,

−

ochroną dla wrażliwych narządów,

2. układ stawowo-więzadłowy, który „spaja” układ kostny w ruchomą całość,
3. układ mięśniowy, który pozwala na utrzymanie określonej pozycji oraz wprawia w ruch

układ dźwigni utworzonych przez kości.

Układ narządów ruchu dzieli się na część bierną tworzoną przez kościec wraz z układem
stawowo-więzadłowym oraz część czynną, którą stanowi układ mięśniowy.
Układ kostny (szkielet, kościec) u dorosłego człowieka składa się z 206 oddzielnych kości
połączonych ze sobą. Jeżeli są to połączenia ruchome to noszą nazwę stawów, jeżeli
nieruchome to nazywają się więzo- lub chrząstkozrostami.
Więzadła to sprężyste, mocne, łącznotkankowe pasma lub błony wzmacniające
i podtrzymujące narządy np. więzadła stawowe wzmacniające torebki stawowe.

Kości dzielą się na :
a) długie, np. kończyn górnych i dolnych, palców,
b) krótkie, np. nadgarstka , stępu,
c) nieregularne, np. twarzoczaszki,
d) płaskie, np. łopatki, żebra.

Rola kości:
a) składowa szkieletu,
b) udział w gospodarce elektrolitowej, głównie wapniem
c) krwiotwórcza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Rys.1. Szkielet widziany „z przodu” [13 s.29]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Kości zbudowane są z tkanki kostnej, której szczególne cechy i wysoka zawartość
składników mineralnych (głównie soli wapnia) nadają szkieletowi twardość i wytrzymałość.
Tkanka kostna otoczona jest błoną – okostną, która jest dobrze unaczyniona i unerwiona.
Odgrywa rolę w rozwoju kości, regeneracji, odżywianiu i ochronie. Wewnątrz kości w tzw.
jamie szpikowej zgodnie z nazwą znajduje się szpik kostny. Szpik czerwony jest
krwiotwórczy, wytwarza erytrocyty, niektóre leukocyty, płytki krwi. Z wiekiem zostaje
częściowo wyparty przez szpik żółty zbudowany głównie z tkanki tłuszczowej.

Układ mięśniowy
Mięśnie wykonują pracę mechaniczną, wyrażającą się skurczem (czynne skrócenie długości
mięśnia), dzięki przemianom w nim zachodzącym.

Podział mięśni:
a) gładkie – wchodzą one w skład ścian naczyń i narządów wewnętrznych; ich skurcz nie

zależy od naszej woli, jest powolny i długotrwały, np. ruchy jelit;

b) poprzecznie prążkowane – wchodzą w skład narządu ruchu. Zależą od naszej woli a ich

skurcz jest szybki;

c) mięsień sercowy – jest mięśniem poprzecznie prążkowanym; jego czynność jest

automatyczna i nie zależy od naszej woli.

Rys. 2. Podział mięśni wg budowy tkanki [1, s.41]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Mięśnie stanowią około 1/3 ciężaru ciała i występują w liczbie około 400 jednostek
anatomicznych.
Podstawową jednostką w budowie mięśnia są włókienka kurczliwe (miofibryle) zbudowane
z dwóch rodzajów białek: aktyny i miozyny. Włókienka te są tak drobne, że można dostrzec
je tylko pod mikroskopem.
Biorąc za kryterium podziału kształt, mięśnie dzieli się na:
a) długie lub wrzecionowate,
b) dwugłowe,
c) wielobrzuścowe,
d) krótkie,
e) pierzaste,
f) okrężne,
g) płaskie.

Rys. 3. Rodzaje mięśni wg kształtu [11, s. 69]

Ścięgna są strukturami anatomicznymi, które łączą mięśnie z miejscem ich przyczepów

na kościach lub innych tkankach. Ścięgna są zbudowane z tkanki łącznej a ich główny
składnik to włókna kolagenowe, które są bardzo odporne na działanie siły i elastyczne.

Układ krwionośny
Układ krwionośny (krążenia krwi) to serce i zespół naczyń krwionośnych (tętnic, żył, naczyń
włosowatych), w których krąży krew wprawiana w ruch przez serce. Głównym celem
krążenia krwi jest dostarczenie substancji odżywczych i tlenu do każdej komórki organizmu
oraz usunięcie z komórek produktów przemiany materii i dwutlenku węgla.

Krążenie krwi odbywa się w tzw.:
a) krążeniu wielkim prowadzącym z lewej komory poprzez aortę (tętnicę główną) do całego

ustroju (komórek). Z niego żyłami krew dopływa do przedsionka prawego,

b) krążeniu małym (płucnym) prowadzącym z komory prawej drogą pnia płucnego i tętnic

płucnych do płuc gdzie oddaje dwutlenek węgla, pobiera tlen i drogą żył płucnych wraca
do lewego przedsionka a potem przepływa do lewej komory.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Rys. 4. Schemat obiegu krwi [13, s.42]

Serce – to narząd, który u dorosłej osoby wielkością jest zbliżony do wielkości pięści.

Zbudowane jest z mięśnia poprzecznie prążkowanego i podzielone jest na dwie części lewą
i prawą, które nie maja połączenia bezpośredniego. Każda część dzieli się na przedsionek
i komorę, które rozdzielają zastawki pozwalające przepływać krwi tylko w jednym kierunku
(z przedsionka do komory). Serce kurczy się ok. 75 razy na minutę a jego pojemność
wyrzutowa to ok. 70 ml.

Ciśnienie tętnicze krwi – to siła z jaką krew działa na ściany naczyń krwionośnych. Jest ono
różne w poszczególnych rodzajach naczyń krwionośnych jak również może być różne
w jednym rodzaju naczyń np. w tętnicach. Wpływ na to ma faza pracy serca (skurcz-
rozkurcz) i odległość naczynia od serca. Ciśnienie tętnicze krwi nie jest stałe, zmienia się
z wiekiem. Wpływ na nie ma także wysiłek fizyczny, stan emocjonalny, stan zdrowia.
U dorosłego człowieka prawidłowe ciśnienie krwi mierzone na tętnicy ramieniowej wynosi
ok. 120/80mmHg (mm słupa rtęci).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Tętno krwi (puls) – to rytmiczne rozciąganie, unoszenie się i opadanie sprężystych ścian
tętnic spowodowane wyrzucaniem do dużych tętnic krwi w czasie skurczu serca. Cechy tętna
to częstotliwość, napięcie i miarowość. Norma tętna dla osoby dorosłej to średnio około 72
uderzeń na minutę.

Serce i układ krwionośny odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu procesów
życiowych

Krew (wraz z limfą) tworzy środowisko wewnętrzne człowieka. Jej zadania to:
a) dostarczanie substancji odżywczych i tlenu do każdej komórki organizmu,
b) odbieranie z komórek produktów przemiany materii i dwutlenku węgla,
c) utrzymanie stałego składu środowiska wewnętrznego organizmu,
d) zapewnienie łączności między różnymi częściami organizmu za pomocą krążących we

krwi substancji,

e) ochrona organizmu przed zewnętrznymi szkodliwymi czynnikami dostającymi się do

ustroju.

Krew stanowi około 6,5 % ciężaru ciała kobiety i 7 % ciężaru ciała mężczyzny, jest jej
w organizmie 5–6 litrów.
Skład krwi:
a) 50–60 % stanowi osocze w skład, którego wchodzi woda (90–92%), substancje stałe

(8–10 %): albuminy, globuliny, fibrynogen oraz elektrolity (sole mineralne) tj.: sód,
potas, wapń, magnez, żelazo, chlor, fosfor, siarka, jod,

b) 4–50 % stanowią składniki stałe: krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty),

płytki krwi (trombocyty).

Grupy krwi – wyróżnia się cztery podstawowe: A, B, AB, O. Ich oznaczenia dokonuje się na
podstawie właściwości antygenowych krwinek czerwonych (tzn. decydują o nich substancje
znajdujące się na powierzchni erytrocytów).
Inny układ antygenowy krwi to układ Rh. Stanowi go mieszanka antygenów na powierzchni
erytrocytów. Właściwości te mają zasadnicze znaczenia przy przetoczeniach krwi oraz
transplantacjach (przeszczepach) narządów.
Krzepnięcie krwi – to zdolność, która chroni organizm przed krwawieniem groźnym
w skutkach. W toku procesu krzepnięcia tworzy się w świetle uszkodzonego naczynia
krwionośnego „korek” z włóknika (wytrącony fibrynogen – białko krwi) tworzącego
siateczkę, na której osadzają się upostaciowane elementy krwi (krwinki czerwone, krwinki
białe, płytki krwi).

Układ limfatyczny (chłonny)
Układ limfatyczny jest systemem naczyniowym rozprowadzającym płyny po organizmie,
ściśle współpracuje z układem krwionośnym.
Limfa (chłonka) to płyn o zabarwieniu lekko żółtym. Jej skład chemiczny i biologiczny jest
podobny do składu osocza krwi. Nie zawiera krwinek czerwonych ale zawiera znaczną ilość
limfocytów (2000–20000/1mm

3

).

Funkcje układu chłonnego:
a) transportowe,
b) oczyszczające,
c) regenerujące.
Układ limfatyczny zbudowany jest z:
a) węzłów chłonnych – kształtem przypominających ziarnko fasoli, układających się

w grupy od kilku do kilkunastu sztuk. W nich powstają limfocyty. Tu zatrzymywane są
bakterie, które płyną z chłonką;

b) naczyń chłonnych – budową przypominających żyły;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

c) śledziony – narządu o barwie ciemnoczerwonej, wadze około 150 g. Jej wymiary i ciężar

są zmienne, zależnie od stanu i czynności organizmu. Śledziona położona jest pod lewym
łukiem żebrowym. Jest magazynem krwi, którą w chwili zapotrzebowania „wyrzuca”
poprzez skurcz, a także miejscem rozpadu starych krwinek (erytrocytów) i powstawania
nowych elementów krwi (limfocytów).

Najważniejszym zadaniem układu limfatycznego jest ochrona organizmu przed infekcjami.

Rys. 5. Układ limfatyczny [13, s. 43]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Układ oddechowy
Tlen jest konieczny do zachodzenia procesów życiowych organizmu. Pobierany jest
z powietrza a drogą zwrotną do powietrza oddawany jest dwutlenek węgla (CO

2

).

Drogi oddechowe dzieli się na:
a) górne do których zalicza się: jamę nosową i gardło,
b) dolne, do których zalicza się: krtań, tchawicę, oskrzela, płuca.

Rys.6. Schemat układu oddechowego [8, s.242]

Płuca są właściwym narządem oddechowym, w którym dochodzi do wymiany gazów

między krwią a powietrzem. W nich tlen przechodzi do krwi, która roznosi go po całym
organizmie. W komórkach w wyniku procesów przemiany materii powstają różne jej
produkty, przede wszystkim dwutlenek węgla. Dostaje się on do krwi, z której poprzez płuca
zostaje wydalony na zewnątrz. We krwi nośnikiem O

2

i CO

2

jest hemoglobina.

Pojemność płuc jest zależna od: płci, wzrostu, wieku, stanu zdrowia. Mierzy się ją przy
pomocy spirometru.
Podczas spoczynku wdech wynosi około 350–500 ml. powietrza = powietrze oddechowe.
Ilość powietrza, którą można pobrać przy przeciętnym wdechu wynosi około 2500 ml. =
powietrze dopełniające.
Ilość powietrza, którą można usunąć z płuc po wykonaniu przeciętnego wydechu wynosi
około 1000 ml = powietrze zapasowe.
Powietrze zalegające = około 1200 ml, to powietrze, którego nie można usunąć z płuc.
Pojemność życiowa płuc to suma powietrza oddechowego + dopełniającego + zapasowego
i wynosi około 4000 ml.
Pojemność całkowita płuc to suma pojemności życiowej + powietrza zalegającego i wynosi
około 5200ml.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Skład powietrza:
1. azot – ok. 78 %,
2. tlen – ok. 21 %,
3. pozostałe gazy – ok. 1 %.
Oddychanie jest czynnością koordynowaną przez ośrodek oddechowy (położony w rdzeniu
przedłużonym) niezależnie od naszej woli. Oddech można wstrzymać ale tylko na krótki czas.
Ilość oddechów w spoczynku u dorosłej osoby wynosi około 16 na minutę.
Liczba oddechów zależy od:
a) wysiłku fizycznego, przy zwiększonym wzrasta, w spoczynku maleje,
b) pH krwi (7,4 – prawidłowe), przy zakwaszeniu organizmu (ilość CO

2

we krwi

zwiększona) liczba oddechów rośnie, przy alkalizacji maleje,

c) stanu zdrowia, głównie od współistnienia chorób układu oddechowego i krążenia.

Układ moczowy
Zadania układu moczowego:
a) wydalanie na zewnątrz niepotrzebnych produktów przemiany materii i substancji

szkodliwych,

b) utrzymanie stałego składu płynów ustrojowych.
Układ moczowy zbudowany jest z:
a) nerek, będących narządem parzystym, zbudowanym z nefronów, tzn. jednostek

czynnościowych nerki; w skład każdej nerki wchodzi około 1 miliona nefronów; nefron
to zespół zakręconych kanalików przez, które filtrowana jest krew,

b) dwóch moczowodów, które łączą nerki z pęcherzem moczowym; rolą ich jest transport

moczu,

c) pęcherza moczowego będącego zbiornikiem moczu,
d) cewki moczowej wyprowadzającej mocz z pęcherza moczowego.

Dobowa ilość moczu wydalanego przez dorosłą osobę waha się od 600 do 2500 ml i zależy
od różnych czynników tj.: ilość i skład przyjętych płynów, temperatura otoczenia, stan
zdrowia nerek. Z wiekiem sprawność nerek maleje.
Cechy prawidłowego moczu:
a) ciężar właściwy – 1,003–1,030,
b) barwa – słomkowo-żółta,
c) odczyn – lekko kwaśny,
d) nie zawiera upostaciowanych elementów krwi,
e) ilość zawartego białka – do 40 mg,
f) jest jałowy.
Z moczem wydalane są:
a) mocznik – produkt końcowy przemiany białek,
b) kreatynina – produkt końcowy przemiany azotowej,
c) siarczany, fosforany, chlorki, amoniak,
d) elektrolity: K, Na, Ca, Mg.
Zaburzenia w pracy nerek mogą doprowadzić do zatrucia organizmu nie wydalanymi
produktami przemiany materii, co jest stanem bardzo poważnym w swoich konsekwencjach.

Układ pokarmowy
Zadaniem układu pokarmowego jest dostarczenie organizmowi substancji potrzebnych do
jego budowy i odnowy oraz energetycznych potrzebnych do utrzymania procesów życiowych
jak też wydalanie nie strawionych resztek pokarmu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Składniki dostarczane w pokarmie to:
a) węglowodany (proste i złożone) –składnik energetyczny,
b) tłuszcze (roślinne i zwierzęce) – składnik energetyczny,
c) białka (roślinne i zwierzęce) – składnik budulcowy,
d) witaminy (rozpuszczalne w wodzie: z grupy B, C, PP, i tłuszczach: A, D, E, K),
e) składniki mineralne: makroelementy (np.: wapń, fosfor, sód, chlor, potas, siarka, magnez)

i mikroelementy (np.: żelazo, cynk, miedź, mangan, selen, fluor, jod, kobalt),

f) woda.
Pokarm przyjmowany przez człowieka, aby mógł być wykorzystany przez organizm podlega
procesom trawiennym. Procesy te dzieli się na:
a) mechaniczne: żucie, połykanie, ruchy robaczkowe przełyku, ruchy żołądka, jelit,

oddawanie stolca (defekacja),

b) chemiczne: przekształcanie dużych, złożonych cząsteczek substancji organicznych

w małe, proste, które mogą być wykorzystywane przez organizm ponieważ mogą
przenikać przez błony komórkowe. Węglowodany rozkładane są głównie na glukozę
i fruktozę; tłuszcze na glicerol i kwasy tłuszczowe a białko na aminokwasy.

Układ pokarmowy składa się z:
a) jamy ustnej, gdzie następuje przygotowanie mechaniczne pokarmu, w którym bardzo

ważną rolę odgrywają zęby, język, gruczoły ślinowe oraz rozpoczyna się proces
trawienia;

b) gardła – składającego się z trzech połączonych ze sobą części: nosowej, krtaniowej,

ustnej. Jest ono „skrzyżowaniem” dróg dwóch układów: oddechowego i pokarmowego;

c) przełyku – będącego długim, wąskim cylindrem, który jest drogą transportu pokarmu do

żołądka;

d) żołądka – narządu o zmiennym kształcie i położeniu, co zależy od jego wypełnienia,

okresu trawienia, stanu mięśniówki i narządów sąsiednich. Jest on zbiornikiem pokarmu
oraz pełni funkcję wydzielniczą – wytwarza kwas solny i enzymy pod wpływem, których
pokarm zostaje zmieniony w płynną masę;

e) jelita cienkiego – składającego się z dwunastnicy, jelita czczego i krętego. Powierzchnię

jelita cienkiego pokrywają kosmki jelitowe przez, które wchłaniany jest strawiony
pokarm, tzn. do sieci naczyń włosowatych przenikają produkty trawienia pokarmu
i z krwią są rozprowadzane po całym organizmie. Poza tym jelito cienkie pełni funkcję
wydzielniczą, produkuje sok jelitowy niezbędny w procesie trawienia pokarmu;

f) jelita grubego – składającego się z dwóch części (okrężnicy, odbytnicy). Następuje w nim

resorpcja zwrotna wody a udział jelita grubego w procesach trawienia jest niewielki;

g) wątroby (i pęcherzyka żółciowego) – będącej największym gruczołem organizmu. Jest

ona narządem miąższowym, kruchym (dość łatwo pęka przy urazach), zbudowanym
z komórek wątrobowych zwanych zrazikami.

Pełni bardzo różne i istotne funkcje:

−

bierze udział w przemianie materii będąc jej centralnym narządem,

−

wytwarza żółć,

−

oczyszcza krew z substancji szkodliwych,

−

wytwarza białka osocza, fibrynogen i protrombinę,

−

magazynuje węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy,

−

magazynuje krew,

−

niszczy stare krwinki czerwone i bierze udział w tworzeniu nowych.

h) trzustki – będącej gruczołem wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego (patrz układ

dokrewny). Zewnętrznie trzustka wydziela sok trzustkowy, biorący znaczny udział
w trawieniu pokarmów (hydrolizują białka, węglowodany, tłuszcze).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Rys.7. Przewód pokarmowy [13 s.57]

Układ dokrewny (hormonalny)
Gruczoły są to narządy mające zdolności wydzielnicze, nie posiadają one przewodów
wyprowadzających a swoją wydzielinę (hormon) oddają bezpośrednio do krwi.

Hormon – związek chemiczny wywierający wpływ na określoną część lub cały organizm,
dzięki temu, że jest przenoszony do odległych jego części przez krew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Tabela 1. Gruczoły dokrewne

nazwa gruczołu

położenie

wydzielane hormony

działanie hormonu

Uwagi

wzrostu

pobudza wzrost
kości długich

tyreotropowy

pobudza wzrost i
czynności komórek
tarczycy

adrenokortykotropowy

pobudza
wydzielanie
hormonów

kory

nadnerczy

prolaktyna

pobudza
wytwarzanie mleka

oksytocyna

obkurcza ciężarną
macicę

przysadka

mózgowa

podstawa mózgu

wazopresyna

zmniejsza
wydalanie wody

kon

tro

lo

w

a

n

a

je

st

pr

zez

p

o

d

w

z

g

ó

rze

,

cz

ęść

m

ó

z

gu

,

k

tór

a

koo

rdyn

u

je

d

zia

ła

n

ie

uk

ła

d

u

n

e

rw

o

w

e

go

i

dok

re

w

n

e

go

tyroksyna,

zwiększa
podstawową
przemianę materii

dwujodotyronina

tarczyca

przednia okolica
szyi, przed
tchawicą i krtanią

trójjodotyronina

prawdopodobnie
wpływają na
wszystkie komórki
organizmu, na ich
rozwój, wzrost,
przemianę

funk

cj

a

j

ej

,

w

odró

żn

ie

n

iu

o

d

i

nn

y

c

h

gru

c

zo

łó

w

dokr

e

w

n

y

c

h

j

e

st

w

du

że

j

m

ie

rz

e

za

le

żn

a

od

j

odu

b

ęd

ąc

e

g

o

przytarczyczki

tylna powierzchnia
tarczycy

parathormon

Regulacja gospodarki
wapniowo-
fosforowej

jest ich dwie
pary

insulina

obniża

poziom

cukru we krwi

trzustka

tylna ściana jamy
brzusznej, za
żołądkiem

glikagon

podnosi

poziom

cukru we krwi

tak

że

gr

u

-

czo

ł

wy

-

d

z

ie

la

ni

a

ze

wn

ęt

rz

ne

go

–

s

ok

tr

z

u

st

ko

wy

nadnercza

górne

bieguny

nerek

adrenalina i noradrenalina

tzw. hormony
stresu: wzrost
ciśnienia krwi,
pojemności płuc,
przyśpieszenie
czynności serca

kontrolowane
przez
przysadkę
mózgową

gruczoły płciowe
- jądra

testosteron

odpowiada za
rozwój męskich
cech płciowych

estrogeny

gruczoły płciowe
- jajniki

progesteron

kontrola cykli
miesiączkowych i
przebiegu ciąży

kon

tr

o

lo

w

a

n

e

pr

z

ez

pr

z

y

sa

dk

ę

m

ó

z

g

ow

ą

grasica

za mostkiem,
w śródpiersiu
przednim, górnym

nie odkryty

wytwarzanie
limfocytów, rola w
okresie wzrostu
(kości), zapobieganie
przedwczesnemu
dojrzewaniu
płciowemu

u dorosłych
w zaniku

szyszynka

międzymózgowie

melatonina

zapobieganie
przedwczesnemu
dojrzewaniu
płciowemu, udział
w cyklu czuwanie-
sen

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Hormony lokalne – to substancje występujące w tkankach, w postaci nieczynnej, a które
aktywują się w określonych okolicznościach i wywołują zmiany w swoim sąsiedztwie.
Zaliczamy do nich:
a) acetylocholinę – przekazuje pobudzenia nerwowe, niezbędna w powstawaniu czynności

rytmicznych (np. skurcze serca),

b) histaminę – powoduje skurcze mięśni gładkich, obniża ciśnienie krwi, przypisuje się jej

powstawanie alergii,

c) heparyna – działa silnie przeciwkrzepliwie,
d) serotonina – powoduje skurcz mięśni gładkich, zwęża naczynia krwionośne, pobudza

ośrodkowy układ nerwowy.

Układ nerwowy
Jest to najbardziej skomplikowany i najważniejszy system zarządzania i komunikacji
w organizmie człowieka.
Umownie czynności układu nerwowego dzieli się na dwie grupy:
I

czynności zapewniające łączność ze światem zewnętrznym, np. odbiór informacji,
zarządzanie aparatem ruchowym, rozwój myślenia, języka;

II regulowanie przemiany materii i czynności narządów wewnętrznych.
Podstawową, roboczą częścią układu nerwowego jest komórka nerwowa zwana neuronem.
Jest ich miliony, wzajemnie połączonych, które wychwytują sygnały w jednej części układu
nerwowego i przenoszą je do drugiej jego części, w której albo przekazują je innym
neuronom albo zapoczątkowują jakąś czynność np. skurcz włókien mięśniowych.
Układ nerwowy dzieli się na:
a) ośrodkowy, w skład którego wchodzi mózgowie (mózg, móżdżek, pień mózgu) i rdzeń

kręgowy,

b) obwodowy, do którego zalicza się nerwy czaszkowe (12 par) i nerwy obwodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Rys.8. Układ nerwowy [13, s.15]

Układ narządów zmysłów
Tworzą go narządy zmysłów służące utrzymaniu kontaktu organizmu człowieka ze światem
zewnętrznym. Pozwalają one na poznanie i należyte reagowanie na otoczenie. Położenie
narządów zmysłów jest związane z ich czynnościami, ma zapewnić im jak najlepsze
funkcjonowanie. Odbiorcą bezpośrednim dochodzących bodźców jest nabłonek nerwowy.
W „niższych” narządach zmysłów odbiera on podniety przy bezpośrednim z nimi kontakcie
(smak, powonienie). Wyżej zorganizowane narządy zmysłów (słuch, wzrok) wymagają
dodatkowych urządzeń przepuszczających bodźce, które działając na narząd są odpowiednio
przetwarzane. W nich odbiorcze zakończenia nerwowe zlokalizowane są w głębi narządu
(więcej wiadomości z zakresu budowy i fizjologii narządów zmysłów, szczególnie narządu
słuchu zawarte jest w jednostce modułowej 322[17].Z1.02 „Wykonywanie badania słuchu
u osoby dorosłej”).
Umownym piątym zmysłem jest czucie. Skóra odbiera czucie powierzchniowe, narządy
wewnętrzne odbierają czucie głębokie.
więcej wiadomości z zakresu budowy i fizjologii narządów zmysłów, szczególnie narządu
słuchu zawarte jest w jednostce modułowej 322[17].Z1.02 „Wykonywanie badania słuchu
u osoby dorosłej”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Jakie są podstawowe pojęcia anatomiczne?
2. Co tworzy układ narządów ruchu?
3. Jakie funkcje pełnią kości?
4. Jak dzieli się kości, podaj przykłady?
5. Jaka jest budowa kości?
6. Określ pracę jaką wykonują mięśnie?
7. Jakie są podziały mięśni?
8. Co to są miofibryle?
9. Co charakteryzuje ścięgna a co więzadła?
10. Jakie są zadania układu krwionośnego?
11. Co to jest krążenie duże i krążenie małe?
12. Co to jest ciśnienie tętnicze krwi? Jaka jest jego prawidłowa wartość u osoby dorosłej?
13. Co to jest tętno krwi? Jaka jest jego prawidłowa wartość u osoby dorosłej?
14. Jakie są zadania krwi?
15. Jaki jest skład krwi?
16. Dlaczego znajomość grup krwi jest ważna?
17. Dzięki jakiemu zjawisku po skaleczeniu krwawienie ustaje? Podaj istotę tego zjawiska?
18. Jaki jest dokładny podział dróg oddechowych?
19. Co charakteryzuje pracę płuc?
20. Co określają terminy: pojemność życiowa płuc i pojemność całkowita?
21. Ile wynosi (osoba dorosła) liczba oddechów na minutę i od czego ona zależy?
22. Jakie są zadania układu moczowego?
23. Z jakich narządów składa się układ moczowy? Jakie pełnią funkcje?
24. Czym jest mocz i jakie są prawidłowe jego cechy?
25. Co to jest chłonka?
26. Jakie są funkcje układu limfatycznego?
27. Jaka jest budowa układu chłonnego?
28. Jakie zadanie spełnia układ pokarmowy?
29. Jaki jest podział procesów zachodzących podczas trawienia?
30. Co oznacza termin dieta urozmaicona?
31. Z jakich narządów składa się układ pokarmowy? Jakie pełnią funkcje?
32. Jaka jest istota pojęć: gruczoł i hormon?
33. Co charakteryzuje pracę poszczególnych gruczołów układu hormonalnego?
34. Co to są hormony lokalne?
35. Jakie zadania ma do spełnienia układ nerwowy?
36. Jak dzieli się układ nerwowy? Jaki jest skład każdej jego części?
37. Co to jest neuron?
38. Czemu służą narządy zmysłów?
39. Z czym wiąże się położenie poszczególnych narządów zmysłów?
40. Jakie funkcje pełni skóra?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj termin do jego prawidłowego znaczenia.

Termin

Znaczenie terminu

Anatomia

Skupisko komórek o podobnej
budowie i czynnościach.

Fizjologia

Zespól narządów współdziałających
we wspólnym określonym celu

Komórka

Wyodrębniony organ o określonych
funkcjach

Tkanka

Nauka o budowie organizmu

Narząd

Zespół układów współpracujących

Układ

Podstawowa jednostka strukturalna
i funkcjonalna żywego organizmu

Organizm

Nauka o funkcjonowaniu organizmu

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie podane terminy i ich znaczenie,
2) dobrać w pary „znaczenie – termin”,
3) wybór zaznaczyć linią poprowadzoną pomiędzy wybranym terminem a znaczeniem,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz wykonania ćwiczenia, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Narysuj schemat układu krążenia krwi i zaznacz krwioobieg duży i mały (strzałkami

zgodnie z kierunkiem krążenia krwi oraz jamy serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści i przeanalizować je,
2) zaznaczyć kierunek krążenia krwi w krwioobiegu dużym i małym oraz jamy serca,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

tablice anatomiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Ćwiczenie 3

Rozwiąż krzyżówkę. Podaj główne hasło, które otrzymałeś po rozwiązaniu krzyżówki.

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

11)

1) Łączy mięsień z miejscem jego przyczepu.
2) Ruchome połączenie kości.
3) Mięśnie zależne od woli człowieka.
4) Układ kostny.
5) Nieruchome połączenie kości.
6) Wzmacniają, podtrzymują stawy.
7) Włókienka kurczliwe.
8) Wyraz pracy mechanicznej serca.
9) Nieposłuszny mięsień poprzecznie prążkowany.
10) Przemieszczenie.
11) Pozwala utrzymać pionową sylwetkę ciała.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie podane określenia,
2) odszukać odpowiednie hasła,
3) wpisać hasła do krzyżówki, w odpowiednich poziomach,
4) odczytać hasło główne (w pionie),
5) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz wykonania ćwiczenia, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Oblicz pojemność życiową i pojemność całkowitą płuc przyjmując następujące założenia:

a) powietrze oddechowe = 350 ml,
b) powietrze dopełniające = 2350 ml,
c) powietrze zapasowe = 850 ml,
d) powietrze zalegające = 1050 ml.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie określenia,
2) wykonać obliczenia,
3) przeanalizować otrzymane wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Na poniższym rysunku układu pokarmowego i oddechowego nazwij poszczególne

narządy oraz napisz jakie główne zadanie pełni każdy z nich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści, przeanalizować je,
2) zaznaczyć poszczególne narządy układu pokarmowego i oddechowego, nazwać je,
3) wpisać główne zadanie jakie pełni każdy z wyżej wymienionych narządów obok jego

nazwy,

4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz wykonania ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, W - wa 2005.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Ćwiczenie 6

Na rysunku układu dokrewnego nazwij poszczególne gruczoły oraz napisz jakie hormony

wydziela każdy z nich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści, przeanalizować je,
2) nazwać poszczególne gruczoły układu dokrewnego,
3) wypisać nazwy hormonów wydzielanych przez poszczególne, nazwane gruczoły,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Uzupełnij poniższe zdania.

Największym narządem układu limfatycznego jest ………………. Pełni ona rolę ……….
.…………… krwi oraz miejsca …………………….. nowych ………………………i rozpadu
……………. Kluczowym zadaniem układu chłonnego jest .……………….………………….

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści, przeanalizować je,
2) uzupełnić przytoczone zdania o brakujące słowa, wpisać je,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 8

Obejrzyj film „Mózg i układ nerwowy” i odpowiedź na pytania: jakie funkcje pełni mózg

oraz co różnicuje drogi nerwowe czynności świadomych i odruchów?

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć uważnie film,
2) zapisać odpowiedzi,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kaseta video z filmem „Mózg i układ nerwowy” PWN, W - wa 1998,

−

odtwarzacz video, telewizor,

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić i zdefiniować podstawowe pojęcia anatomiczne?





2) omówić funkcje jakie pełnią poszczególne układy?





3) scharakteryzować budowę poszczególnych układów?





4) wykazać zależność pomiędzy budową mięśni a wolą człowieka?





5) zdefiniować krwioobieg duży i mały?





6) określić co to jest ciśnienie tętnicze krwi i tętno oraz podać normy

tych parametrów dla dorosłej osoby?





7) wyjaśnić znaczenie grup krwi?





8) wyjaśnić proces krzepnięcia krwi i jego znaczenie?





9) rozróżnić pojęcia: powietrze oddechowe, dopełniające, zapasowe,

zalegające, pojemność życiowa i całkowita płuc?





10) wymienić cechy prawidłowe moczu?





11) wymienić składniki dostarczane do organizmu z pokarmem?





12) rozróżnić hormony ustrojowe i lokalne?





13) wyjaśnić co to jest neuron?





14) wymienić zmysły i określić rolę każdego z nich?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.2. Definicje zdrowia. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna

4.2.1. Materiał nauczania

Co to jest zdrowie? Odpowiedź na to pytanie nie jest prostą. W literaturze istnieje

kilkadziesiąt definicji zdrowia. Fundamentalną, szeroko znaną definicją zdrowia jest definicja
Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 1948 roku, która określa zdrowie jako stan pełnego
dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego a nie wyłącznie brak choroby lub
niedomagania.
Inna definicja zdrowia, również WHO ale z 1984 roku określa zdrowie jako obszar, w którym
jednostka lub grupa jest zdolna z jednej strony spełniać swoje aspiracje i zaspakajać potrzeby
a z drugiej zmieniać otoczenie lub radzić sobie z otaczającym środowiskiem.
Polski lekarz Marcin Kasprzak (1888–1968) powiedział: do raju zdrowia, jak i do raju
niebieskiego, nie można człowieka wprowadzić przemocą, on sam musi tego pragnąć
i pokonując przeszkody do tego zmierzać.
Przytoczone powyżej definicje pokazują, że zdrowie jest wartością;
a) złożoną - tak więc należy je rozpatrywać przynajmniej w trzech podstawowych

wymiarach: fizycznym, psychicznym, społecznym;

b) zmienną – to proces dynamiczny a nie stan constans, podlegający zmianom, np.

z powodu upływu czasu;

c) indywidualną – właściwą tylko danej osobie, np. ze względu na zasoby zdrowotne;
d) warunkowaną zewnętrznie np. przez warunki bytowe.
Czynniki warunkujące zdrowie człowieka dzieli się na:
a) genetyczne – warunkujące w 16 %,
b) środowiskowe – warunkujące w 21 %,
c) styl życia – warunkujący w 53 %,
d) opieka zdrowotna – warunkująca w 10 %.

Jednym ze znaczeń słowa promocja jest „awans”. Tak więc promować zdrowie oznacza

jego awansowanie, doskonalenie, potęgowanie, podnoszenie na wyższy poziom.

Definicje Promocji Zdrowia:

1 – według Karty Ottawskiej to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad

własnym zdrowiem oraz jego poprawę [9, s.34];
a) proces oznacza serię długotrwałych działań, pozostających ze sobą w związku

przyczynowym, które podejmowane są przez ludzi w celu poprawy swego
samopoczucia i zdrowia,

b) ludzie to jednostki, grupy, społeczności lokalne, całe społeczeństwa uznający, że

ponoszą odpowiedzialność za zdrowie swoje i innych,

c) kontrola oznacza poznanie własnego zdrowia, czuwanie nad nim, określenie swoich

problemów zdrowotnych i możliwości ich rozwiązania, rozbudzenie potrzeb
zdrowotnych oraz podjęcie decyzji o wdrażaniu działań dla ich realizacji;

2 – to proces skupiający jednostki, społeczności lokalne i sektory życia społeczno-gospodarczego,

które mają wpływ na zdrowie i zmierzają wspólnie do określenia i realizacji polityki
zdrowia publicznego [5, tom II, s.219];

3 – to dyscyplina nauki i sztuka wspomagania ludzi w dokonywaniu zmian w ich stylu życia

aby, mogli zbliżyć się do optimum swego zdrowia [Miller M., Cianciara D.: Metodyka
pracy w oświacie zdrowotnej i promocji zdrowia. PZH, W - wa 1999].

Obszary działania promocji zdrowia (wg Karty Ottawskiej) to:

−

budowanie prozdrowotnej polityki,

−

tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,

−

wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

−

rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,

−

reorientacja służby zdrowia, na zdrowie a nie na chorobę.

Promocja zdrowia posługuje się wieloma, różnymi metodami działania ale główną jest
edukacja zdrowotna, która łączy kształcenie i wychowywanie. Jest procesem trwającym całe
życie. Czerpie ona treści z nauk medycznych i biologicznych, koncepcje programów z nauk
społecznych i behawioralnych a metodologię z pedagogiki.
Podstawowym zadaniem nowoczesnej edukacji zdrowotnej, tej zorientowanej na zdrowie, jest
tworzenie warunków dla zmiany, czyli oddziaływanie w kierunku wzrostu kompetencji
pojedynczych osób i grup społecznych w zakresie samodzielnego działania na rzecz zdrowia,
na różnych poziomach życia społecznego.
Modele edukacji zdrowotnej:

−

model 1 – edukacja zdrowotna zorientowana na chorobę, jest w ścisłym związku
z zapobieganiem chorób,

−

model 2 – edukacja zdrowotna zorientowana na czynniki ryzyka, jest ukierunkowana na
ich eliminację,

−

model 3 – edukacja zdrowotna zorientowana na zdrowie.

Cele edukacji zdrowotnej to poprawa w zakresie:
a) wiedzy na temat zdrowia, z uwzględnieniem jego społeczno-ekonomicznych

determinantów,

b) wiedzy i umiejętności związanych z prozdrowotnym stylem życia w różnych warunkach

życiowych, z uwzględnieniem samooceny, samoskuteczności oraz wsparcia społecznego,

c) wiedzy i umiejętności działania na rzecz zdrowia grup zawodowych funkcjonujących

w służbie zdrowia oraz poza sektorem zdrowia,

d) świadomości związku między zdrowiem populacji a rozwojem społeczno-gospodarczym.

Edukacja zdrowotna ma nauczać, kształcić, wychowywać

KOGO?

człowieka jako jednostkę i członka grupy społecznej

DLACZEGO?

aby wiedział, rozumiał, umiał, chciał

CO?

dbać o zdrowie swoje i innych

Edukacja zdrowotna realizowana jest różnymi metodami (np. podawcze, problemowe)
i w wielu formach (np. seminarium, wycieczka, pokaz) dobieranych zależnie od celu
szczegółowego jej prowadzenia, cech charakteryzujących odbiorców (np. wykształcenie, płeć,
wiek, wiedza w temacie) oraz możliwości prowadzących ją osób (np. przygotowanie,
praktyka, wyposażenie).
Kult zdrowia (zdrowizm) – to pogląd, w którym zdrowie jest najważniejszą wartością a jego
osiągnięcie jest celem życia. Pogląd ten jest niekorzystny, wręcz niebezpieczny ponieważ
narzuca hierarchię wartości, ogranicza wybory. Jest przeciwstawny promocji zdrowia, która
traktuje zdrowie jako zasób umożliwiający jednostce lub grupie realizację planów,
zaspakajanie potrzeb, rozwój czy dokonywanie zmian.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest zdrowie? – przytocz jedną z definicji.
2. Jakie czynniki warunkują zdrowie człowieka?
3. Co jest istotą promocji zdrowia?
4. Jakie są obszary działania promocji zdrowia?
5. Jakie są modele edukacji zdrowotnej, który jest modelem promującym zdrowie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

6. Jak brzmią cele edukacji zdrowotnej?
7. Od jakich czynników może być uzależnione prowadzenie edukacji zdrowotnej?
8. Co to jest zdrowizm?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zakończ zdanie: Czuję się zdrowy gdy …………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wykonać ćwiczenia kilkukrotne, w różnych sytuacjach:

a) nie zastanawiając się nad zakończeniem zdania,
b) po namyśle,
c) rano w dzień wolny od obowiązkowych zajęć,
d) wieczorem w dzień roboczy

2) zapisać poszczególne zakończenia zdania,
3) przeanalizować zapisy. Czy są takie same?
4) dokonać ich porównania z istotą zdrowia określoną wg WHO.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wymień znane Ci czynniki warunkujące zdrowie w każdym z trzech podstawowych jego

wymiarów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie określenia,
2) zapisać przykładowe czynniki warunkujące zdrowie,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wymień w układzie malejącym (%) czynniki warunkujące zdrowie człowieka.

Odpowiedz na pytania: Który z nich ma największy wpływ na Twoje zdrowie? Czy Ty masz
wpływ na kształtowanie tego czynnika?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) zapisać czynniki warunkujące zdrowie w określonym porządku,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Opracuj projekt ulotki na wybrany przez Ciebie temat, skierowanej do określonego

odbiorcy: wiek 19 lat, płeć – kobieta, wykształcenie – ogólne, średnie.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać temat pracy,
2) odszukać odpowiednie treści,
3) wybrać treści niezbędne do zamieszczenia w ulotce,
4) zapisać wybrane treści,
5) opracować graficznie przygotowaną pracę,
6) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

„Jak żyć zdrowo – poradnik dla rodziny”; wyd. MUZA S.A., W-wa 1993r.

Ćwiczenie 5

Jakie czynniki uwzględnisz w przygotowaniu oraz przeprowadzeniu rozmowy

edukacyjnej z mężczyzną, w wieku 61 lat, lekko niedosłyszącym na temat: Codzienna dbałość
o słuch.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) wyobrazić sobie prowadzenie przez Ciebie rozmowy edukacyjnej,
3) zapisać wybrane czynniki,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić istotę zdrowia i jego podstawowe wymiary?





2) wymienić czynniki warunkujące zdrowie i zakres ich wpływu na nie?





3) podać znaczenie terminu promocja zdrowia?





4) wymienić obszary działania promocji zdrowia?





5) zróżnicować modele edukacji zdrowotnej?





6) wymienić czynniki uzależniające dobór metod i form prowadzenia

edukacji zdrowotnej?





7) wyjaśnić istotę poglądu zwanego zdrowizmem?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

4.3. Zdrowy styl życia i zachowania prozdrowotne. Środowisko

a zdrowie człowieka

4.3.1. Materiał nauczania

Styl życia to:

a) zespół, ciąg zachowań charakterystycznych dla danej osoby lub grupy osób [10, s.49],
b) wg WHO to sposób bycia wynikający z wzajemnego oddziaływania człowieka

i warunków w jakich żyje oraz z indywidualnych wzorców zachowania, które zostały
określone przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru.

Zdrowy styl życia – zespół, ciąg zachowań charakterystycznych dla danej osoby a świadomie
przez nią podejmowanych w celu promowania, ochrony i zachowania zdrowia.
Na styl życia składają się zachowania będące wynikiem oddziaływania wielu różnorakich
czynników, do których między innymi zaliczamy:
a) warunki życia, np.: mieszkaniowe, materialne, geograficzne, środowiskowe,
b) wzorce zachowań np.: rodziców, kolegów, nauczycieli, przełożonych,
c) cechy indywidualne człowieka np.: osobowość, poczucie odpowiedzialności,

wykształcenie,

d) doświadczenie życiowe np.: wiek, płeć, choroby, sukcesy, porażki.
Dekalog zdrowego stylu życia [12, s.7] - to 10 praktycznych zasad, reguł, postępowania
służących zachowaniu i pomnażaniu zdrowia. Jego zasady są ze sobą ściśle powiązane
i uzupełniają się wzajemnie:
1. Wiedza o samym sobie – znajomość podstawowych prawideł funkcjonowania organizmu

człowieka, szczególnie znajomość swojego organizmu po to aby można było ocenić swój
stan zdrowia, zauważać i interpretować różne nieprawidłowości. Wiedza ta jest
niezbędna w procesie budowania „swojego” zdrowego stylu życia, jak również pozwala
na wczesne zauważenie nieprawidłowości i ewentualne „wyprzedzenie” choroby.

2. Utrzymanie sił obronnych w stałej gotowości – to świadome działanie oparte na wiedzy

(patrz zasada 1) mające na celu utrzymanie na wysokim poziomie bariery
immunologicznej. Należy w nim uwzględnić:

−

niedopuszczanie do zachowań mających bezpośredni wpływ na obniżenie
odporności, np.: palenie papierosów, lekomania, nieprawidłowe odżywianie,

−

wzmacnianie sił obronnych organizmu na przykład poprzez prawidłowe odżywianie,
aktywność fizyczną, szczepienia ochronne,

−

prawidłowe postępowanie z chwilą wystąpienia niedomagań lub chorób,

−

nabywanie, utrwalanie i poszerzanie umiejętności z zakresu korzystania z naszych sił
psychicznych.

3. Nie nadużywanie leków – nadużywanie leków jest groźnym w skutkach postępowaniem,

mogącym prowadzić do obniżenia odporności, zamazania obrazu stanu zdrowia czy już
występującej choroby. Do szerzenia się tego zjawiska przyczyniają się pacjenci, lekarze
i wszechobecna reklama leków.

4. Utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej – czyli „ruszanie się” z odpowiednią

częstotliwością, intensywnością i objętością indywidualnie dobraną do wieku, płci,
możliwości i potrzeb indywidualnych osoby.

5. Prawidłowe odżywianie się – a więc takie, które będzie służyło zdrowiu danej osoby.

Oznacza to przestrzeganie kilku podstawowych reguł postępowania:

−

utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego tzn. należy dostarczać tyle energii
z pożywieniem ile się zużywa,

−

ograniczenie lub wyeliminowanie tłuszczy zwierzęcych oraz cukru, soli, białej mąki,

−

spożywanie warzyw i owoców w odpowiedniej ilości i postaci, najlepiej surowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

−

ograniczenie lub wyeliminowanie spożycia potraw o wysokiej zawartości
cholesterolu, szczególnie typu „Fast-food”,

−

dieta powinna być urozmaicona, zapewniająca organizmowi dostarczenie wszystkich
niezbędnych dla niego składników.

6. Hartowanie się – to świadome poddawanie swego ciała bodźcom mającym na celu

wzmocnienie, przygotowanie do sytuacji trudnych, uodpornienie osoby zarówno
w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym zdrowia.

7. Rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem – oznacza to radzenie sobie z takim

stanem, który został wywołany przez bodźce przekraczające granice wytrzymałości
indywidualnej danej osoby. Pojęcie stresu nie ma wymiaru jedynie negatywnego, czego
przykładem może być przeżywanie sukcesu czy stanu zauroczenia.

8. Wyeliminowanie nałogów – najkorzystniejszą jest sytuacja zdrowotna, w której nie

doszło do jakiegokolwiek uzależnienia (nałogu). Uzależnienie jest chorobą, która
powoduje, że pomimo szkód i grożącego człowiekowi niebezpieczeństwa (nawet
śmiertelnego) nadal nie zmienia on swojego postępowania, np. pije alkohol, zażywa
narkotyki. W obliczu problemu jakim jest uzależnienie oraz wielości czynników
uzależniających bardzo ważną jest odpowiedź na pytanie: kto/co chroni mnie przed
uzależnieniem? Osoba wszechstronnie ukształtowana, o bogatej osobowości będzie
skuteczniej opierała się uzależnieniu. W życiu człowieka musi być coś tak dla niego
wartościowego i atrakcyjnego co nie dopuści lub wyprze uzależnienie.

9. Życzliwość dla innych – to postawa osób, które z jednej strony znają wartość słów takich

jak tolerancja, kompromis i stosują je w praktyce z drugiej zaś mają poczucie własnej
wartości, są pewne siebie, potrafią powiedzieć „nie”, można na nich polegać, wzbudzają
zaufanie czy lubią kontakt z drugim człowiekiem. Życzliwość dla innych jest jednym
z wymiarów zdrowia społecznego.

10. Zachowanie postawy copingowej – czyli postawy na TAK, pomimo niepowodzeń czy

przeciwności spotykających człowieka w życiu. Osoby prezentujące tę postawę życiową
na pytanie co słychać? na ogół odpowiadają OK lub w porządku. Przez prezentowanie
postawy optymistycznej wzmacniają się psychicznie, tworzą w oczach innych swój
pozytywny obraz. Są odbierane jako ludzie sukcesu, z którymi chce się przebywać,
przyjaźnić. Takim ludziom łatwiej a przynajmniej przyjemniej jest żyć niż tym wiecznie
niezadowolonym czy narzekającym.

Terminologia używana dla określenia zachowań związanych ze zdrowiem jest zróżnicowana,
spotykane są określenia takie jak: zachowania/działania zdrowotne, zachowania/praktyki
prozdrowotne, korzystne/prawidłowe zachowania zdrowotne czy zachowania w chorobie.
Zachowanie zdrowotne to każde działanie świadome podjęte przez jednostkę, niezależnie od
jej faktycznego i postrzeganego stanu zdrowia, w celu promowania, ochrony i zachowania
zdrowia, bez względu na to czy jest ono skuteczne, czy też nie [10, s.66].
Zachowanie związane ze zdrowiem to jakiekolwiek zachowanie jednostki będące elementem
codziennego życia, a ponadto wpływające na jej stan zdrowia [10, s.66].
Czynnikiem różnicującym oba wyżej wymienione pojęcia jest udział w podejmowanym
zachowaniu świadomości.
Zachowanie zdrowotne w sposób bezpośredni (np. eliminacja z diety produktów typu fast-
food, hartowanie się) lub pośredni (np. przepisy prawne, segregacja odpadów) wpływa na
zdrowie człowieka.
Zachowania zdrowotne dzielą się na:
a) sprzyjające

zdrowiu

(prozdrowotne,

pozytywne)

np.

racjonalne

odżywianie,

systematyczna aktywność fizyczna czy radzenie sobie ze stresem,

b) zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne, negatywne) np. palenie tytoniu, nadużywanie

leków czy bierność fizyczna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Środowisko globalne w promocji zdrowia utożsamiane jest ze wszystkimi możliwymi do
zidentyfikowania, postaciami środowiska społecznego, ekonomicznego, fizycznego, które
mogą wpływać na zdrowie jednostki i grup [10, s.54].
Synonimem pojęcia środowisko człowieka jest otoczenie człowieka.
Podział środowiska:
a) geograficzne (hydrosfera, geosfera, atmosfera), środowisko to ulega ciągłym przemianom

pod wpływem sił przyrody i działalności człowieka;

b) biologiczne (biosfera), to ogół czynników przyrodniczych (przyrody ożywionej

i nieożywionej) bezpośrednio wpływających na życie organizmu danego gatunku lub
całej populacji;

c) społeczne, to ogół czynników (rzeczy, ludzie, instytucje) powstałych w toku społecznego

współżycia i rozwoju historycznego społeczeństwa; czynniki te składają się na społeczne
otoczenie człowieka,

d) kulturowe tworzą: wzory zachowania, normy, wartości, poglądy czy wyobrażenia

przyjęte w danej zbiorowości społecznej.

Środowisko wspierające zdrowie – to szeroko rozumiane korzystne warunki dla zdrowia.
Określają one formalne ramy działań, których celem jest zagwarantowanie takich zmian
środowiskowych aby przynosiły one korzyści dla zdrowia.
Tworzenie (budowanie) środowisk wspierających zdrowie powinno następować we
wszystkich miejscach życia człowieka: domu, pracy, szkole, społeczności lokalnej, miejscu
zabawy i wypoczynku. Sposoby budowania środowisk sprzyjających zdrowiu są różne ale
można wyodrębnić kilka elementów wspólnych i koniecznych w realizacji każdego z nich.
Są to: [10, s. 52]

−

pokój i bezpieczeństwo w państwie i regionie,

−

demokracja i pluralizm w sprawowaniu władzy, przestrzeganie praw człowieka,

−

satysfakcjonujące warunki życia,

−

decentralizacja decyzji umożliwiająca społeczeństwu uczestnictwo w żuciu publicznym,

−

brak populacji ludzi żyjących w skrajnym ubóstwie,

−

równowaga pomiędzy wzrostem populacji a jej zasobami,

−

dostęp do czystej wody, świeżego powietrza, zdrowego pokarmu i energii,

−

społeczno-ekonomiczna równość i sprawiedliwość między i wewnątrz krajów,

−

równy dostęp do ziem oraz materiałów i technologii bezpiecznych dla środowiska,

−

równy dostęp do zdrowia i usług społecznych,

−

warunki psychospołeczne zapewniające poczucie możliwości panowania nad sytuacją.

Tak jak środowisko globalne również środowisko wspierające (promujące) zdrowie należy
rozpatrywać wielowymiarowo, czyli w wymiarze:
a) fizycznym – stan środowiska fizycznego,
b) polityki – polityka państwa w sektorach takich jak: rolnictwo, transport, przemysł,

edukacja, opieka zdrowotna i społeczna,

c) społecznym – normy i wartości społeczne, obyczaje, moda, zwyczaje, przesądy,

wierzenia,

d) zasobów – finansowych, infrastrukturalnych, informacyjnych, ludzkich,
e) politycznym – system polityczny.
W każdym z wymienionych wymiarów można mówić o występowaniu lub braku korzystnych
warunków dla zdrowia. Taka analiza zastanego stanu pozwala na celowe ukierunkowanie
działania w procesie budowania środowiska sprzyjającego zdrowiu poprzez zdefiniowanie
problemu i wybór jego rozwiązania. Budowanie środowisk wspierających zdrowie pozwalają
na wyrównanie szans osób w nim przebywających (żyjących, pracujących, uczących się,
wypoczywających, itp.) w osiągnięciu, zachowaniu, potęgowaniu, zdrowia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Rys.9. Model ekosystemu człowieka – mandala zdrowia [5, tom II, s.215]

Model ten ukazuje kompleksowe podejście do zdrowia dzięki czemu wyjaśnia wielorakie
zależności zachodzące pomiędzy kulturowym, społecznym i fizycznym środowiskiem życia
człowieka a jego zdrowiem. Jest on modelem holistycznym (Holizm – teoria rozwoju, wg
której istotną cechą świata jest jego całościowy charakter) który uwidacznia uwarunkowanie
zdrowia jednostki czynnikami fizycznymi i społecznymi środowiska oraz dynamicznym,
ponieważ ukazuje przyczyny zmiany stanu zdrowia jako czynniki, które mogą być
modyfikowane przez człowieka.
Środowiskowych zagrożeń zdrowia człowieka jest bardzo wiele. Składają się na nie czynniki
występujące w nasileniu (zbyt dużym lub zbyt małym) przekraczającym możliwości
adaptacyjne organizmu człowieka.
Do najbardziej znanych zaliczmy:
a) zagrożenia związane ze stylem życia, takie jak: stres, uzależnienia, mała aktywność

fizyczna, nadwaga, błędy żywieniowe,

b) zagrożenia związane z degradacją środowiska naturalnego, takie jak: hałas, dziura

ozonowa, zanieczyszczenia powietrza, gleby, wody, zachwianie w ekosystemach
(lokalnych i globalnych), zanieczyszczenie odpadami (tworzywa sztuczne, chemikalia,
urządzenia elektroniczne, odpady radioaktywne).

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest zdrowy styl życia?
2. Jakie czynniki oddziaływają na zachowania, tworzenie stylu życia?
3. Jakie zasady tworzą Dekalog zdrowego stylu życia? Jaka jest istota każdej z nich?
4. Co różni zachowania zdrowotne od zachowań związanych ze zdrowiem?
5. Jakie są rodzaje zachowań zdrowotnych i podaj ich przykłady?
6. Co to jest środowisko globalne, przedstaw jego podział?
7. Jaka jest istota środowiska wspierającego zdrowie?
8. Wymień elementy wspólne i konieczne w budowaniu środowisk wspierających zdrowie?
9. W jakich wymiarach należy rozpatrywać środowisko wspierające zdrowie?
10. Jaki jest cel główny budowania środowisk wspierających zdrowie?
11. Co charakteryzuje model ekosystemu człowieka zwany mandalą zdrowia?
12. Jakie znasz środowiskowe czynniki zagrażające zdrowiu człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypełnij poniższą tabelę – wpisz kolejne (wszystkie) zasady Dekalogu zdrowego stylu

życia i po trzy przykłady wdrażających je działań.

Zasada dekalogu

Proponowane działanie

1.

1.
2.
3.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać, przeczytać uważnie zasady dekalogu i ich istotę,
2) wpisać zasady do tabeli,
3) zastanowić się i wpisać po 3 przykłady działań wdrażających do realizacji poszczególne

zasady,

4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

„Jak żyć zdrowo – poradnik dla rodziny”; wyd. MUZA S.A., W-wa 1993r.

Ćwiczenie 2

Jakie zachowania prozdrowotne możesz wprowadzić do swojego stylu życia już od jutra?

Podaj przykłady realne, niewymagające dużych zmian i nakładów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie terminy,
2) przeanalizować swój plan dnia powszedniego i wolnego od obowiązkowych zajęć,
3) wybrać zachowania prozdrowotne realne do wprowadzenia, wziąć pod uwagę możliwość

konsultacji wprowadzenia zmian z najbliższymi osobami (rodzina, przyjaciele, koledzy),

4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Ćwiczenie 3

Odpowiedź na pytanie: Kto chroni człowieka przed uzależnieniem?

Przed uzależnieniem chroni
…………………………………………………..……………….

I - Czynnik uzależniający II - Kto, co pomaga w ochronie

przed uzależnieniem?

III - Kto decydująco chroni
przed uzależnieniem?

1.
2.
3.

1.
2.
3.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) zastanowić się i przeanalizować treść ćwiczenia w oparciu o posiadaną wiedzę,
3) wypełnić tabelę (kolumny I, II, III),
4) odpowiedzieć na zasadnicze pytanie (odpowiedź wpisać w nagłówku tabeli),
5) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia

Ćwiczenie 4

Obejrzyj film „Nikotyna – legalny narkotyk” i odpowiedź na pytanie: Jakie substancje są

zawarte w dymie tytoniowym i jakie jest ich działanie? Podaj chociaż pięć przykładów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć uważnie film „Nikotyna – legalny narkotyk” PWN, W - wa 1999,
2) zapisać wymieniane substancje zawarte w dymie tytoniowym oraz ich działanie,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kaseta video z filmem „Nikotyna legalny narkotyk”: PWN, W - wa 1999,

−

odtwarzacz video, telewizor,

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Zaproponuj po jednym działaniu budującym środowisko wspierające zdrowie wokół

ciebie. Przyjmij, że będzie to środowisko: rodzinne, nauki, wypoczynku. Z kim mógłbyś
współpracować realizując to zadanie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Środowisko

Działania

Współpracownicy

Rodzinne

Nauki

Wypoczynku

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) przeanalizować przedstawione zagadnienie w oparciu o posiadaną wiedzę,

doświadczenie,

3) zastanowić się nad wyborem proponowanych działań i współpracowników,
4) uzupełnić tabelę (zapisać wybrane przykłady),
5) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

„Jak żyć zdrowo – poradnik dla rodziny”; wyd. MUZA S.A., W-wa 1993r.,

−

„Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa”. PZWL, W-wa 2000r.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić istotę zdrowego stylu życia?





2) wymienić zasady dekalogu zdrowego stylu życia?





3) podać przykłady zachowań prozdrowotnych w ramach

poszczególnych zasad dekalogu?





4) zróżnicować zachowania zdrowotne i zachowania związane ze

zdrowiem?





5) określić co to jest środowisko globalne?





6) wymienić rodzaje środowiska?





7) podać istotę środowiska sprzyjającego zdrowiu?





8) wymienić i wyjaśnić elementy wspólne dla budowania każdego

środowiska sprzyjającego zdrowiu ?





9) wyjaśnić istotę mandali zdrowia?





10) wymienić przykłady środowiskowych czynników zagrażających

zdrowiu i zaklasyfikować je do poszczególnych rodzajów
środowiska?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

4.4. Zdrowie publiczne – Narodowy Program Zdrowia. Metody

działań profilaktycznych.

4.4.1. Materiał nauczania

Definicje zdrowia publicznego:
I. Zdrowie publiczne [5,tom I, s.20] (C. Winslow, 1935r.) to wiedza i sztuka służąca
zapobieganiu chorobom, poprawie i przedłużeniu życia, zdrowia i witalności fizycznej
i psychicznej jednostek, poprzez działania zbiorowe ukierunkowane na:
a) poprawę stanu zdrowotnego środowiska,
b) walkę z chorobami, które przedstawiają największe zagrożenia,
c) edukację jednostek w zakresie reguł higieny osobistej,
d) organizowanie świadczeń i usług medycznych i pielęgnacyjnych mając na uwadze
wczesną diagnostykę i leczenie ukierunkowane zapobiegawczo,
e) wdrażanie środków i rozwiązań socjalnych, które zabezpieczyłyby każdej jednostce danej
zbiorowości poziom życia umożliwiający podtrzymanie zdrowia.
II. Zdrowie publiczne [5, s.20]

-

to nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania

życia i promowania zdrowia poprzez organizację zbiorowych wysiłków społeczeństwa.
Jest to nauka interdyscyplinarna, tzn. powiązana i czerpiąca z nauk pomocniczych np.:
przyrodniczych, medycznych, społecznych, wykorzystywanych w celu rozwiązania
problemów zdrowotnych grup społecznych.
III. Zdrowie publiczne [6, s.33]

– to ustalone przez społeczeństwo formy zorganizowanych

wysiłków zmierzających do ochrony, promowania i przywracania zdrowia. Jest to połączenie
wiedzy naukowej, umiejętności, przekonań i postaw, ukierunkowanych na podtrzymanie
i poprawę zdrowia wszystkich ludzi poprzez różnorodne społeczne działania.
Szczegółowe cele,

metody,

formy realizacji zdrowia publicznego będą różne

w poszczególnych krajach, mogą też różnić się w poszczególnych rejonach tego samego
kraju. Przyczyny takiego stanu są bardzo zróżnicowane. Należą do nich warunki
ekonomiczne, uwarunkowania kulturowe, poziom świadomości zdrowotnej danej populacji.
Ocena stanu zdrowia populacji – jest podstawą opracowania programu opieki zdrowotnej
ludności. Dokonuje się tego na podstawie bardzo dokładnej analizy różnych danych między
innymi demograficznych (np.: wiek, płeć – na ich podstawie można zbudować strukturę
populacji) i epidemiologicznych (patrz: mierniki występowania chorób, rozdział 5, s.49).
N a r o d o w y P r o g r a m Z d r o w i a – 1 9 9 6 - 2 0 0 5 ( w czasie przygotowywania
pakietu nowy dokument był opracowany jako wstępny projekt NPZ na lata 2006 – 2015) –
rządowy program zdrowotny, określający cele i kierunki zdrowotnej polityki publicznej.
Jest to dokument:
a) ogólnokrajowy, w którym powinno uczestniczyć całe społeczeństwo, dlatego też

kierowany jest przede wszystkim do samorządów i społeczności lokalnych,

b) otwarty, dynamiczny i wielosektorowy, który zakłada poprawę stanu zdrowia poprzez

podejmowanie działań na rzecz zdrowia własnego i innych oraz wpływa na jakość życia
ludności, poprzez zmniejszanie różnic w zdrowiu i dostępności do świadczeń
zdrowotnych,

c) określa sprzyjające warunki, jak również kształtuje umiejętności zdrowego stylu życia.
Podstawą obecnego Narodowego Programu Zdrowia jest PROMOCJA ZDROWIA.
Cel strategiczny NPZ to poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności przez:1.

Stwarzanie warunków oraz kształtowanie motywacji, wiedzy i umiejętności

zdrowego stylu życia, a także podejmowanie działań na rzecz zdrowia własnego i innych.

2. Kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy i nauki.
3. Zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Cel strategiczny jest realizowany poprzez cele operacyjne, których jest dwanaście:
1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.
2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.
3. Zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu.
4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenia szkód zdrowotnych

spowodowanych alkoholem.

5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód

zdrowotnych.

6. Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie

promocji zdrowia.

7. Promocja

zdrowia

psychicznego

oraz

zapobieganie

występowaniu

zaburzeń

psychicznych.

8. Zmniejszenie narażenia ludności na czynniki szkodliwe w środowisku życia, pracy

i nauki oraz ich skutków zdrowotnych.

9. Poprawa stanu sanitarnego kraju.
10. Zmniejszenie liczby i skutków wypadków, szczególnie drogowych.
11. Zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia.
12. Zwiększenie dostępności do podstawowej opieki zdrowotnej i usprawnienie tej opieki.
13. Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy

ciała.

14. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju

niedokrwiennej choroby serca.

15. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów

złośliwych szyjki macicy i sutka.

16. Stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub

całkowity powrót do czynnego życia.

17. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym.
18. Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży oraz

kobiet ciężarnych.

Tak jak NPZ jest dokumentem o zasięgu krajowym tak dokumentem o zasięgu europejskim
jest dokument Światowej Organizacji Zdrowia: ZDROWIE 21 – zdrowie dla wszystkich w XXI
wieku. Zawiera on podstawowe założenia polityki zdrowia w Regionie Europejskim WHO.
Są to dwa główne zadania: promocja i ochrona zdrowia ludzi w ciągu całego życia oraz
zmniejszenie występowania chorób zakaźnych i urazów, łagodzenie cierpień z ich powodów.

Metody działań profilaktycznych
Metoda – to sposób postępowania, świadomy i powtarzalny wybór działania.
Profilaktyka to ukierunkowane, celowe zapobieganie, którego zadaniem głównym jest
ochrona zdrowia.
Dzieli się ją na:
a) profilaktykę I fazy, której działania skierowane są do dużych populacji, jest

niespecyficzna, tania, jej celem jest umacnianie zdrowia.
Realizowana może być poprzez:

−

programy informacyjne dostarczające adekwatnej wiedzy,

−

programy edukacyjne pomagające w rozwijaniu ważnych umiejętności życiowych,

−

programy działań alternatywnych stwarzające możliwości zaangażowania się
w pozytywną działalność;

b) profilaktykę II fazy – skierowanej do osób we wczesnym okresie choroby, jej cel to

zapobieganie rozwojowi choroby.
Realizowana może być poprzez programy interwencyjne, których celem jest pomoc
w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów, wspieranie w sytuacjach kryzysowych;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

c) profilaktykę III fazy – skierowaną do osób, u których choroba rozwinęła się w pełni a jej

celem jest ograniczenie skutków choroby. Jest kosztowna, długotrwała, wymagająca
specjalistycznej kadry realizatorów. Realizowana poprzez specyficzne programy
edukacyjne, leczenie, rehabilitację;

d) profilaktykę IV fazy – skierowana do osób w fazie zejścia choroby. Metody i formy jej

realizacji zależą od charakteru zejścia choroby (pomyślne, niepomyślne). Jest droga
i wymaga specjalistycznej kadry fachowców, m. in. służby zdrowia, opieki społecznej,
wolontariatu.

Jako cel główny działań profilaktycznych przyjmowane jest ograniczanie, zmniejszanie
negatywnych zjawisk zdrowotnych mających ważne znaczenie dla zdrowia publicznego.
Współcześnie wśród takich negatywnych zjawisk zdrowotnych wymienia się: choroby serca
i układu krążenia, choroby nowotworowe, palenie tytoniu, nieprawidłowe odżywianie,
wypadki i inne. To rozwój techniki spowodował nasilenie częstości występowania
określonych chorób zwanych z tego powodu cywilizacyjnymi a mieszczących się w zakresie
przytoczonych zjawisk zdrowotnych.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest zdrowie publiczne?
2. Na czym polega interdyscyplinarność zdrowia publicznego?
3. Od jakich czynników uzależniona jest realizacja programów zdrowia publicznego?
4. Narodowy Program Zdrowia – jaki jest jego cel strategiczny, jak jest realizowany?
5. Co to jest profilaktyka?
6. Jaka jest istota podziału profilaktyki?
7. Od czego uzależniony jest wybór metody działania profilaktycznego?
8. Co to są negatywne zjawiska zdrowotne, które z nich są obecnie pierwszoplanowymi?
9. Jaki jest związek między zdrowiem publicznym a metodami działań profilaktycznych?
10. Czy rozwój może być przyczyną wystąpienia negatywnego zjawiska? Uzasadnij

odpowiedź.

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij na czym polega interdyscyplinarność zdrowia publicznego jako nauki oraz

podaj przykłady dyscyplin naukowych, z którymi współpracuje ono w rozwiązywaniu
problemów zdrowotnych społeczeństwa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) zastanowić się nad wyjaśnieniem i przykładami,
3) sformułować i zapisać wyjaśnienie oraz wybrane przykłady,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

Czupryna A.: Zdrowie Publiczne; Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”,
Kraków 2000r.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Ćwiczenie 2

Dowiedz się w najbliższej przychodni rejonowej jakie obecnie są realizowane programy

prozdrowotne i przyporządkuj je do konkretnego celu strategicznego NPZ.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) pójść do przychodni rejonowej i w rejestracji lub punkcie informacyjnym uzyskać

potrzebne informacje,

2) odszukać odpowiednie treści,
3) zastanowić się i przyporządkować uzyskane informacje,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Porównaj fazy profilaktyki:

KRYTERIUM

FAZA I

FAZA II

FAZA III

FAZA IV

Zasięg

Dostępność

Skuteczność

Odbiorcy

Wykonawcy

Nakłady
finansowe

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) zastanowić się i przyporządkować uzyskane informacje,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Realizacja, których celów strategicznych NPZ ma na celu ograniczenie występowania

chorób cywilizacyjnych? Podaj jakich?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) zastanowić się i wybrać odpowiednie cele,
3) podać przykłady,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

Jethon Z.: Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. PZWL, W-wa 2000r.,

−

Korczak C.W.: Higiena. PZWL, W-wa 1998r.

Ćwiczenie 5

Przedstaw dane demograficzne dot. województwa mazowieckiego. Potraktuj je jako jedną

z podstaw do opracowania projektu programu opieki zdrowotnej ludności. Uzasadnij to założenie.

1999

2001

2003

2005

Kryterium

/ Lata

DANE LICZBOWE

Ludność ogółem
* mężczyźni
* kobiety

Urodzenia żywe
ogółem

Zgony ogółem
* mężczyźni
* kobiety

Przyrost
naturalny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) uzupełnić tabelę,
3) dokonać analizy danych demograficznych,
4) sformułować wnioski, argumenty uzasadniające założenie ćwiczenia,
5) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu – adres strony internetowej:
www.mczp.pl/publikacje/wybranedanedemograficzne.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję zdrowia publicznego?





2) wyjaśnić interdyscyplinarność zdrowia publicznego?





3) wymienić grupy czynników warunkujących realizację programów

zdrowia publicznego oraz podać ich przykłady?





4) wyjaśnić czemu służy ocena stanu zdrowia populacji?





5) scharakteryzować NPZ?





6) przedstawić istotę profilaktyki w zdrowiu publicznym?





7) wymienić i porównać fazy profilaktyki?





8) objaśnić (na wybranym przykładzie) konsekwencje społeczne

wybranego negatywnego zjawiska zdrowotnego?





9) scharakteryzować tzw. choroby cywilizacyjne. Podać ich przykłady.





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

4.5. Elementy mikrobiologii, epidemiologii, immunologii. Aseptyka

i antyseptyka. Przepisy sanitarno-epidemiologiczne

4.5.1. Materiał nauczania

Mikrobiologia to jedna z nauk biologicznych, zajmująca się badaniem wszystkich

drobnoustrojów, w tym ujęciu obejmuje m. in. bakteriologię, wirusologię, immunologię.
Zależnie od przedmiotu badań można m.in. wyróżnić mikrobiologię lekarską, weterynaryjną,
sanitarną, wody i ścieków, żywności.
Drobnoustroje dzieli się na chorobotwórcze np. wirusy, bakterie, grzyby, pleśnie oraz
niechorobotwórcze.
Epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem czynników i warunków związanych
z występowaniem, szerzeniem się i zanikaniem chorób zakaźnych, a także innych chorób
(np. nowotworów, choroby wieńcowej) występujących masowo w zbiorowiskach ludzkich,
zapobieganiem i zwalczaniem tych chorób.
Podstawowe pojęcia [2]:
a) epidemia – pojawienie się zachorowań na dana chorobę wśród ludzi na określonym

terenie i w określonym czasie w liczbie wyraźnie większej niż w poprzednich latach;

b) choroba zakaźna – to proces biologiczny zachodzący w ustroju ludzkim w wyniku

wtargnięcia i rozwoju w nim zarazka;

c) czynnik etiologiczny – czynnik wywołujący chorobę, może być biologiczny, fizyczny,

chemiczny lub inny (np.: brak, niedobór lub nadmiar jakiegoś składnika, np.
w pożywieniu, w środowisku);

d) źródło zakażenia – miejsce, z którego czynnik chorobotwórczy zostaje przeniesiony na

osobę wrażliwą. Źródłem może być: człowiek, zwierzę, roślina lub materia nieożywiona;

e) rezerwuar zakażenia – to naturalne, biologiczne środowisko danego zarazka (człowiek,

zwierzę, roślina) lub wyjątkowo inne, w którym żyje i rozmnaża się;

f) drogi szerzenia zakażeń – to sposób i mechanizmy przenoszenia zarazków ze źródła

zakażenia na ludzi wrażliwych za pośrednictwem nośnika zarazków. Drogi przenoszenia
zakażenia:

−

kontaktowa bezpośrednia (np.: choroby weneryczne, wścieklizna),

−

kontaktowa pośrednia, nośnikami zarazków mogą być: powietrzne, żywność, woda,
gleba jak i żywi przenosiciele np.: muchy, komary;

g) wrota zakażenia – to miejsce wniknięcia zarazka do organizmu, stanowić je mogą

naturalne otwory ciała, spojówka, zranienia i uszkodzenia skóry;

h) nosicielstwo – to wydalanie zarazków chorobotwórczych bytujących w organizmie

człowieka (nosiciel), nie powodujących u niego choroby;

i) kwarantanna – to systematyczna obserwacja oraz ograniczenie swobodnego poruszania się

(przemieszczania się) osób zdrowych przez określony okres, które miały styczność
z chorobą zakaźną.

Rys. 10. Łańcuch epidemiczny

Źródło

zakażenia

Drogi

zakażenia

Wrota

zakażenia

CHOROBA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Profilaktyka chorób zakaźnych – działania mające na celu nie dopuszczenie do wystąpienia,
ograniczenie występowania oraz łagodzenie skutków przechorowania choroby zakaźnej.
Działania profilaktyczne aby były skuteczne muszą przerwać łańcuch epidemiczny choroby.
Zalicza się do nich:
a) szczepienia ochronne, które powodują powstanie odporności czynnej (organizm sam

wytwarza przeciwciała),

b) podawanie surowicy odpornościowej, wywołuje ona odporność bierną (przeciwciała są

podawane),

c) likwidację dróg zakażenia, których podstawowym elementem jest zapewnienie higieny

otoczenia poprzez m. in. nadzór nad żywnością, podnoszenie kultury sanitarnej,
zabezpieczenie przed zanieczyszczeniami wody, gleby, powietrza.

Celem podania szczepionki, surowicy odpornościowej jest wywołanie i utrzymanie
odpowiedniego poziomu odporności czyli niewrażliwości organizmu na zakażenie.
Mierniki występowania chorób:[2, s.26]
a) zapadalność – to liczba nowych zachorowań zarejestrowanych w ciągu roku,

przypadająca na 100 tyś ludności,

b) chorobowość – to liczba wszystkich znanych przypadków określonej choroby

przewlekłej (np. gruźlica, nowotwory) przypadająca na 100 tyś ludności w danym roku
kalendarzowym,

c) umieralność – to liczba zgonów z powodu określonej choroby w ciągu roku przypadająca

na 100 tyś. ludności,

d) śmiertelność – to odsetek zgonów z powodu określonej choroby wśród chorych na tę

chorobę.

Immunologia jest nauką o zjawiskach odpornościowych czyli o sposobach swoistego
reagowania organizmu na czynniki, które rozpoznaje on jako obce dla siebie tj. na antygeny –
substancje, które po wprowadzeniu do organizmu powodują powstanie przeciwciał. – białek
występujących w płynach ustrojowych, głównie w surowicy krwi oraz w wydzielinach
(np. ślinie, łzach, soku jelitowym) i uczestniczących w procesach odpornościowych oraz
w reakcjach nadwrażliwości. Pozytywnym antygenem jest szczepionka.
Aseptyka to zasada postępowania mająca na celu niedopuszczenie do zakażenia rany
drobnoustrojami przez stosowanie narzędzi, środków opatrunkowych i leków wyjałowionych
(sterylnych). Zachowaniu aseptyki najlepiej służy prawidłowe stosowanie jednorazowego
jałowego sprzętu.

Sprzęt jałowy = sprzęt sterylny

Sterylizacja to zabijanie lub usuwanie wszystkich drobnoustrojów (również ich
przetrwalników) znajdujących się na/w wyjaławianym sprzęcie odpowiednimi metodami
(chemiczne, mechaniczne, fizyczne).
Antyseptyka to zapobieganie zakażeniom przez niszczenie lub zahamowanie rozwoju
wywołujących je drobnoustrojów głównie za pomocą środków chemicznych zwanych
antyseptykami. Przykłady: zastosowanie wody utlenionej przy skaleczeniu, płynów
antyseptycznych do dezynfekcji wzierników czy strzykawek po wykonaniu wycisku ucha.
Dezynfekcja to niszczenie w środowisku zewnętrznym zarazków chorobotwórczych za
pomocą środków chemicznych lub fizycznych.
Dezynsekcja to zabicie stawonogów za pomocą środków chemicznych, fizycznych lub
biologicznych.
Deratyzacja to tępienie za pomocą środków chemicznych, fizycznych lub biologicznych
gryzoni przenoszących choroby zakaźne lub wyrządzających szkody gospodarcze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

Zasadniczym aktem prawnym wydanym w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed
niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobiegania
powstawaniu chorób, w tym chorób zakaźnych jest ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej
Określa ona zadania i zakres działania, organizację i uprawnienia PIS.
Ustawa to akt prawodawczy uchwalany przez Sejm, publikowany w Dzienniku Ustaw. Dla
uściślenia treści ustawy oraz nadania jej mocy wykonawczej wydawane są rozporządzenia np.
w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, jakości wody przeznaczonej do spożycia
przez ludzi, jednolitych metod postępowania przy zapobieganiu i zwalczaniu niektórych
chorób zakaźnych, obowiązujących szczepień ochronnych.
Obecnie obowiązujące przepisy sanitarno-epidemiologiczne są lub będą zgodne z wymogami
unijnymi w danym zakresie. Z tego powodu jest potrzeba systematycznego śledzenia ich
aktualności. Wszystkie akty prawne (archiwalne i aktualne) są dostępne na stronie
internetowej Sejmu RP: www.sejm.gov.pl, o „tematyczne” można pytać również w stacjach
sanitarno-epidemiologicznych.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest mikrobiologia, epidemiologia, immunologia?
2. Jakie znasz podstawowe pojęcia epidemiologiczne, podaj ich znaczenie?
3. Jaka jest różnica pomiędzy bezpośrednią a pośrednią drogą kontaktową przenoszenia

zakażenia?

4 Z jakich ogniw składa się łańcuch epidemiczny? Podaj przykłady dla każdego ogniwa.
5. Jakie działania zaliczane są do profilaktyki chorób zakaźnych?
6. Co różnicuje odporność bierną i czynną?
7. Jakie mierniki określają występowanie choroby? Jaka jest istota każdego z nich?
8. Co to jest aseptyka i antyseptyka?
9. Czemu służy sterylizacja ?
10 Czy dezynfekcja, dezynsekcja i deratyzacja mają wpływ na występowanie chorób

zakaźnych?. Uzasadnij odpowiedź.

11. Gdzie można uzyskać dostęp do wszelkich aktów prawnych, w tym przepisów sanitarno-

epidemiologicznych?

12. Jaki akt prawny jest nadrzędny i regulujący działalność Państwowej Inspekcji Sanitarnej

każdego szczebla?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij tabelę poprzez wpisanie terminu lub jego znaczenia (miejsca wykropkowane)

oraz przyporządkowanie znaczenia do odpowiedniego terminu.

Termin

Znaczenie terminu

Mikrobiologia

……………………………………………………………….
……………………………………………………………….

Choroba zakaźna

obserwacja i ograniczenie swobody w przemieszczaniu się
osób zdrowych przez określony czas, które miały styczność
z chorobą zakaźną

……………………………

czynnik wywołujący chorobę

Źródło zakażenia

sposób i mechanizmy przenoszenia zarazków

Rezerwuar zakażenia

proces biologiczny zachodzący w organizmie w efekcie
wtargnięcia i rozwoju w nim zarazka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

Drogi szerzenia zakażenia

miejsce, z którego czynnik chorobotwórczy zostaje
przeniesiony na osobę wrażliwą

……………………………. miejsce wniknięcia zarazka do organizmu
Epidemia

naturalne, biologiczne środowisko danego zarazka

Kwarantanna

wydalanie

zarazków

chorobotwórczych

bytujących

w organizmie człowieka, nie powodujących u niego
choroby,

Nosicielstwo

pojawienie się zachorowań na dana chorobę, na określonym
terenie, w określonym czasie w liczbie wyraźnie większej
niż w poprzednich latach

Kalendarz szczepień

……………………………………………………………….
……………………………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie podane terminy i ich znaczenie,
2) uzupełnić tabelę o brakujące terminy i ich znaczenie (w miejscach wykropkowanych),
3) dobrać w pary znaczenie – termin (pozostała zawartość tabeli),
4) wybór zaznaczyć linią poprowadzoną pomiędzy wybranym terminem a jego znaczeniem,
5) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz wykonania ćwiczenia, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

Anusz Z.: Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych. PZWL, W-wa 1998r.

Ćwiczenie 2

Opracuj łańcuch epidemiczny dla wirusowego zapalenia wątroby typu B.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) przeanalizować i przyporządkować poznane treści,
3) narysować łańcuch epidemiczny WZW-B,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

Anusz Z.: Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych. PZWL, W-wa 1998r.

Ćwiczenie 3

Uzupełnij zdania:
Istotą postępowania aseptycznego jest używanie tylko ………………………………….

np. rękawiczek czy materiału opatrunkowego. Takie postępowanie ma na celu ………………
………………………………………………………………….…….. np. rany. Postępowanie
aseptyczne jest możliwe dzięki procesowi …...…………………….................... i jest ono
wspomagane przez postępowanie …………………..., którego istotą jest niszczenie lub
zahamowanie rozwoju wywołujących zakażenie drobnoustrojów. Przykładem jest ………
…………………………………………………………………………………………………..

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) uzupełnić przytoczone zdania o brakujące treści,
3) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Porównaj wg miernika występowania chorób – zachorowalność na nowotwory złośliwe

ogółem, w latach 1995, 2000, 2003. Czy możesz sformułować wnioski dot. dynamiki
występowania nowotworów złośliwych? Jeżeli TAK to jakie, jeżeli NIE to dlaczego?

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) uporządkować uzyskane dane,
3) sformułować wnioski,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

GUS: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2006.

Ćwiczenie 5

Podaj zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) oraz ich podstawę prawną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie treści,
2) wejść na stronę internetową Państwowej Inspekcji Sanitarnej: www.gis.gov.pl,
3) wypisać zadania PIS i ich podstawę prawną,
4) przeanalizować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A5, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu – adres strony internetowej
Państwowej Inspekcji Sanitarnej: www. gis.gov.pl.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać

czym

zajmują

się:

mikrobiologia,

epidemiologia,

immunologia?





2) wymienić i zdefiniować podstawowe pojęcia epidemiologiczne?





3) scharakteryzować łańcuch epidemiczny na przykładzie wybranej

choroby?





4) podać przykłady działań z zakresu profilaktyki chorób zakaźnych?





5) porównać rodzaj odporności wywołany przez zastosowanie

szczepionki i surowicy odpornościowej?





6) wymienić i zdefiniować mierniki występowania chorób?





7) określić istotę aseptyki i antyseptyki?





8) zróżnicować dezynfekcję, dezynsekcję i deratyzację?





9) określić zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej?





10) podać źródła pozyskiwania informacji np. przepisów sanitarno-

epidemiologicznych?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Układ narządów ruchu to

a)

układ kostny.

b)

układ stawowo-więzadłowy.

c)

układ mięśniowy.

d)

wszystkie trzy wymienione układy.

2. Podstawową jednostką w budowie mięśnia są

a) mitochondria.
b) miofibryle.
c) miazmaty.
d) miokiny.

3. Krążenia krwi duże prowadzi krew

a) z prawej komory do lewego przedsionka.
b) z lewej komory do prawego przedsionka.
c) z prawego przedsionka do prawej komory.
d) z lewej komory do prawej komory.

4. W budowie układu limfatycznego nie ma

a) węzłów chłonnych.
b) naczyń chłonnych.
c) gruczołów dokrewnych.
d) śledziony.

5. Do zadań układu pokarmowego nie zalicza się

a) dostarczania organizmowi substancji budulcowych.
b) regulacji przemiany materii.
c) wydalania nie strawionych resztek pokarmu.
d) dostarczania organizmowi substancji energetycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

6. Wątroba

a) wydziela sok wątrobowy.
b) niszczy stare białe krwinki.
c) wytwarza żółć.
d) magazynuje chłonkę.

7. Gruczoły wydzielają hormony

a) bezpośrednio do chłonki.
b) bezpośrednio do krwi.
c) bezpośrednio do krwi i chłonki.
d) pośrednio do krwi i chłonki.

8. Tarczyca nie wydziela

a) tyroksyny.
b) trójjodotyroniny.
c) adrenaliny.
d) dwujodotyroniny.

9. Przysadka mózgowa położona jest

a) u podstawy mózgu.
b) w śródmózgowiu.
c) w pniu mózgu.
d) w kresomózgowiu.

10. Do hormonów lokalnych zaliczamy

a) parahormon.
b) oksytocynę.
c) histaminę.
d) glikagon.

11. Czynności układu nerwowego dzieli się na

a) czynności zapewniające łączność ze światem zewnętrznym.
b) czynności regulujące przemianę materii.
c) czynności regulujące pracę narządów wewnętrznych.
d) wszystkie wymienione czynności.

12. Komórka nerwowa to

a) neuryt.
b) dendryt.
c) neuron.
d) nefron.

13. Zdrowie to

a) brak choroby.
b) wydolność organizmu.
c) dobrostan bio-psycho-społeczny.
d) brak kalectwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

14. Czynniki warunkujące zdrowie w stopniu najmniejszym to

a) czynniki genetyczne.
b) czynniki środowiskowe.
c) zdrowy styl życia.
d) ochrona zdrowia.

15. Celem głównym edukacji zdrowotnej w promocji zdrowia jest

a) zapobieganie chorobom.
b) eliminowanie czynników ryzyk.
c) potęgowanie zdrowia.
d) dostarczanie wiedzy.

16. Hartowanie organizmu powinno dotyczyć

a) tylko wymiaru fizycznego zdrowia.
b) wymiaru fizycznego i psychicznego zdrowi.
c) tylko wymiaru społecznego zdrowia.
d) wszystkich wymiarów zdrowia.

17. Uzależnienie jest

a) objawem słabej woli.
b) grzechem.
c) chorobą.
d) karą.

18. Środowiskiem globalnym w promocji zdrowia jest środowisko

a) społeczne i biologiczne.
b) kulturowe, geograficzne, ekonomiczne.
c) wszystkie postacie środowiska.
d) fizyczne i kulturowe.

19. Składowe łańcucha epidemicznego to

a) źródło i wrota zakażenia.
b) drogi, rezerwuar i wrota zakażenia.
c) źródło, drogi i wrota zakażenia.
d) źródło, rezerwuar, drogi i wrota zakażenia.

20. Czynnik etiologiczny to

a) czynnik wywołujący chorobę.
b) sposób przeniesienia czynnika chorobotwórczego.
c) miejsce, z którego czynnik chorobotwórczy jest przenoszony.
d) wydalanie zarazków chorobotwórczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................................

Prowadzenie działań profilaktycznych i promowanie zdrowia

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

6. LITERATURA

1. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2005
2. Anusz Z.: Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych. PZWL, Warszawa 1998
3. Carroll S., Smith T.: Jak żyć zdrowo – poradnik dla rodziny. MUZA S.A., Warszawa

1993

4. Cendrowski Z.: Będę żył 107 lat. Agencja Promo-Lider, Warszawa 1996
5. Czupryna A., Piździoch S., Ryś A., Włodarczyk: Zdrowie Publiczne. Uniwersyteckie

Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000

6. Jethon Z., Grzybowski A.: Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. PZWL, Warszawa

2000

7. Karski J.B.: Promocja Zdrowia. Wydawnictwo IGNIS, Warszawa 1999
8. Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2003
9. Miller M., Cianciara D.: Metodyka pracy w oświacie zdrowotnej i promocji zdrowia.

PZH – Zakład Oswiaty Zdrowotnej i Promocji Zdrowia, Warszawa 1999

10. Słońska Z., Misiura M.: Promocja Zdrowia – słownik podstawowych terminów. Agencja

Promo-Lider, Warszawa

11. Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna w szkole. Polski Zespół ds. Projektu Szkoła

Promująca Zdrowie. Warszawa 1995

12. Wielki Leksykon Zdrowia i Medycyny. Bertelsmann Media, Warszawa 2001
13. www.mczp.pl
14. www.sejm.gov.pl
15. www.gis.gov.pl

Czasopisma:

−

Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Agencja Promo-Lider, Warszawa

−

Świat Wiedzy, tom Ciało człowieka. Marshall Cavendish, rocznik 1999 - 2004

Inne źródła informacji:

−

Filmy video:

−

Mózg i układ nerwowy. PWN, Warszawa 1998

−

Nikotyna legalny narkotyk. PWN, Warszawa 1999