1

1. Co to znaczy, że dyskurs to wypowiedź i tekst w kontekście?

Dyskurs należy do terminów treściowo niedookreślonych, nieostrych. Zjawiska, do których jest

odnoszony są rozpatrywane z różnych punktów widzenia, ich dynamicznie rozwijające się badania mają
charakter inter- i polidyscyplinarny. Pojęcie dyskursu nie jest zatem stabilne, mamy raczej do czynienia z całą
rodziną znaczeń starszych i nowszych, kształtowanych na różnych obszarach badań i w różnych celach.

Można jednak pokusić się, zachęca Stanisław Gajda, o próbę przybliżonego zdania sprawy z tego, co

dałoby się określić jako znaczenie wspólne terminu dyskurs.

Pojęcie dyskursu pojawia się już u Kartezjusza, w tytule jego słynnego dzieła Rozprawa o metodzie).

Rozprawa, dyskusja, rozważanie, medytacja - te wszystkie rzeczowniki zazwyczaj kojarzą się z pojęciem
dyskursu w potocznych sytuacjach komunikacyjnych. Tradycyjne rozumienie tego terminu wywodzącego się z
łaciny (oznacza: rozmowę, rozprawę, rozumowanie) koresponduje ze słownikową definicją. Niekiedy jednak
badacze o orientacji semiotycznej proponują odmienne, nietradycyjne rozumienie terminu dyskurs, używając go
w znaczeniu wypowiedzi, tekstu. Badania nad dyskursem prowadzone są na szeroką skalę w Ameryce i w
Europie: we Francji, Holandii, Niemczech, Czechach, Rosji, Anglii. Jest terminem ogólnie stosowanym i ma już
pewną tradycję. Wspomnieć należy nazwiska takich badaczy jak: E. Benveniste, P. Ricoeur, M. Foucault, I.
Bellert, M. Bachtin, T. A. van Dijk i inni, których osiągnięcia stanowią trzon i odniesienie dla rozwijających się
na gruncie polskiego językoznawstwa badań nad dyskursem. Badania takie prowadzi kilka ośrodków w Polsce.
Brak jednak – stwierdza Anna Duszak – całościowego opracowania problemów pragmatyki tekstowej, które
dawałyby przegląd najnowszych badań w dziedzinie analizy dyskursu i które jednocześnie sugerowałoby polskie
normy tekstowe i kulturowe w kontekście komunikacji międzykulturowej4. Profesor Duszak stara się zapełnić tę
lukę na polskim rynku wydawniczym książką Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Analizując różne
definicje i użycia interesującego nas terminu autorka ta dochodzi do wniosku, że dyskurs to wydarzenie
komunikacyjne. Analiza tekstu w kontekście (=dyskurs) jest najbardziej zasadnym spojrzeniem na zjawiska
międzyludzkiej komunikacji, a pojęcie dyskursu pozwala spojrzeć na tekst bardziej całościowo. Rozumienie
tekstu jako adekwatnej formy zachowania społecznego i komunikacyjnego towarzyszy wzgląd na cały kontekst
użycia formy językowej. Celem tak pojętego spojrzenia na tekst w kontekście, czyli dyskurs, jest pokazanie
uzależnienia dyskursu od konfiguracji znaczeń społecznych, kulturowych od specyficznych potrzeb
sytuacyjnych, a także do ludzkich przyzwyczajeń komunikacyjnych i uprzedzeń względem stylów werbalnych.
Zwraca uwagę więc na funkcjonalne aspekty tekstu rozpatrywanego w kontekście (kto?, jak?, kiedy?, dlaczego?
itd.) tj. na uczestników komunikacji i zarazem użytkowników języka) którzy komunikują swoje przekonania i
emocje, zanurzeni w bardziej kompleksowe wydarzenia (sytuacje) społeczno-kulturowe.

Polska Genologia Lingwistyczna (Cudak Romuald, Danuta Ostaszewska)

.

2

2. CO TO ZNACZY, ŻE DYSKURS TO ZDARZENIE KOMUNIKACYJNE?

(opracowane wg notatek Oli G.)

Warunki współtworzące zdarzenie komunikacyjne:

1. Nadawca – wytwarza komunikat.

NADAWCA

Rzeczywisty

wyobrażony

Pierwotny

wtórny (pośredni)

narrator podmiot lir.

Aktor, spiker, redaktor, itp.

Autor

Indywidualny

zbiorowy

3

2. Odbiorca – wykorzystując znajomość kodu językowego i mając świadomość rozlicznych

kontekstów musi zinterpretować i zrozumieć intencję komunikatu. Odbiorcy jest do tego potrzebna ogólna
wiedza o świecie

ODBIORCA

Zamierzony/ niezamierzony

indywidualny/ zbiorowy

Adresat

wyobrażony/ rzeczywisty

(wpisany w tekst)

Zdarzenie kom. opiera się na współdziałaniu nadawcy i odbiorcy wypowiedzi.

3. Kontakt – między uczestnikami komunikacji:



Psychiczny – uczestnicy interakcji mają świadomość, wspólnotę i wolę

współdziałania kom.



Fizyczny – oparty na fizycznej możliwości przekazania komunikatu odbiorcy jednym

z kanałów: wzrokowym i/ lub słuchowym

4. Komunikat – treść i forma wypowiedzi; tytuły, śródtytuły, układ akapitów, użyte słownictwo,

budowa zdań, form gramat. mniej lub bardziej nacechowanych.



im odbiorca bardziej doświadczony tym lepiej wniknie w znaczenie komunikatu



tekst musi nieść określoną treść



nierozłączność formy i treści – złe dopasowanie formy do treści grozi

niezrozumieniem komunikatu i w skrajnych przypadkach udaremnieniem komunikacji



tekstom nastawione na przekazywanie inf./treści przypisuje się f. informatywną, a

temstom odznaczającym się niezwykłą formą f. kreatywną (poetycką).



5. Kontekst - skomplikowana i wielopłaszczyznowa siatka powiązań między nadawcą a

odbiorcą.



Kulturowo- poznawczy: historyczny, filozoficzny, artystyczny, obyczajowy,

poznawczy



Pragmatyczno- społeczny: miejsce, czas, temat, uczestnicy, kanał, cel



Językowo- tekstowy: gatunkowo – tekstowy, składniowy, leksykalny, ortograficzno-

interpunkcyjny

6. Kod - system powiązanych ze sobą znaków językowych, obejmujący wyrazy i zasady ich

łączenia w większe całości myślowe, służący członkom danej społeczności w celu wzajemnego
komunikowania się.



Kinezyczny – znaki przekazywane za pomocą wyrazu twarzy, gestykulacji,

ułożenia ciała.



Proksemiczny – sygnały wpisane w zachowania kształtujące przestrzeń i

odległość między mówiącym a słuchaczem. Zwracający się do nas człowiek staje zawsze w
określonej odległości od nas. Odległość ta nie jest przypadkowa i zależy od tematu rozmowy
stosunków między mówiącymi, jest ona inna w różnych kręgach kulturowych

W komunikacji pisanej nie ma bezpośredniego kontaktu, ale są wykształcone środki zastępcze, np.

wielka litera (kod graficzny).



Kod emotikonów



Kod kulturowy

Językowy obraz świata - tworzy przestrzeń, w której kody językowy i kulturowy wzajemnie się

dopełniają i warunkują, w jego skład wchodzą stereotypy językowe.

4



Kod społeczny – system ról społecznych, reguły różnicowania ludzi ze

względu na ich rangę.



Kod poznawczy – system schematów interpretacyjnych, stanowiących

gotowe wzorce pomocne w organizowaniu doświadczeń i interpretacji docierających do
odbiorców komunikatu.

Zaplecze kodowe komunikacji językowej (nakładanie się 3 typów układów)

1.

Kodów poznawczo- kulturowych, dostarczających uczestnikom komunikacji

systemów kategoryzacji, wartościowania i interpretacji świata.

2.

Kodów językowych bezpośrednio decydujących o formie komunikatu

3.

Kodów pragmatyczno- społecznych

SCHEMAT:

KOD POZNAWCZY

Kod kinezyczny

Kod proksemiczny

KOD KULTUROWY

Kod społeczny

Kod graficzny

KOD JĘZYKOWY

Kod emotikonów

7. Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi:



Cel:

1) funkcje wypowiedzi – ogólne cele wypowiadania się;

2) intencje- szczególne zamiary osób się wypowiadających.



Funkcje:

a. informatywna – przekaz informacji,
b. nakłaniająca (impresywna) – wywołanie określonych działań u odbiorcy,
c. ekspresywna (emotywna) – emocje, wola, sądy ukierunkowane na odbiorcę,
d. kreatywna (poetycka) - nastawiona na komunikat sam w sobie,
e. fatyczna – podtrzymanie/ zerwanie kontaktu

Pyt. 3. Omówić trzy główne wymiary komunikacji:



Użycie języka-

jak dane użycie języka wpływa na wyobrażenie człowieka o świecie i na przebieg procesu

interakcji (porozumienia między nadawcą a odbiorcą)



Przekazywanie idei-

odwrotnie, czyli jak różne aspekty interakcji warunkują formę wypowiedzi, tzn. jak musi nadawca
kształtować swoją wypowiedź, aby trafiła ona do określonego odbiorcy, jak musi ją kształtować
mentalnie i językowo.



Interakcja w sytuacjach społecznych-

jak przekonania reprezentowane przez uczestników komunikacji decydują o wyborze określonych
środków językowych. Dyskurs spełnia określone zadania w wybranych sytuacjach językowych,
komunikacyjnych. Dyskurs musi mieć charakter perswazyjny w przypadku tekstów propagandowych,
politycznych.

Zagadnienie 4

5

4 GŁÓWNE ZAŁOŻENIA ANALIZY DYSKURSU (notatki z wykładu)

1)

Chęć uchwycenia związków między wypowiedzią a jej kontekstem.

2)

Całościowe spojrzenie na tekst, nie ma analizy w sensie filologicznym, rozdrabniania.

Tekst to nieredukowalna struktura.

3)

Przesunięcie uwagi ze zjawisk kodowych na konkretne sposoby użycia języka np.

wyraz może znaczyć to, co znaczy ale w danej wypowiedzi może mieć inne konotacje – znaczenie w
tym tekście zostało mu nadane.

4)

Położenie nacisku na sprawczą rolę języka w kontaktach międzyludzkich np. w

reklamie prowadzi się do zmiany myślenia lub działania.

Zasady analizy dyskursu [w:] Dyskurs jako struktura i proces, pod red. Teuna A. van Dijka,

Warszawa 2001, s. 39.

1.

Teksty i wypowiedzi występujące w naturalnych sytuacjach

Najszerzej przyjmowanym założeniem dyskursu jest skierowanie całej uwagi na teksty i

wypowiedzi występujące w naturalnych sytuacjach. W odróżnieniu od większości formalnych prac
lingwistycznych i filozoficznych, unika się tu wymyślonych lub skonstruowanych przykładów na rzecz
takich „rzeczywistych danych”, jak na przykład nagranie rozmowy na taśmie magnetofonowej lub na
kasecie video, czy tez próbki rzeczywistych tekstów, wykorzystywanych w mediach albo w szkolnictwie.
Dane te zasadniczo nie są preparowane ani w jakikolwiek sposób „poprawiane”, ale studiowane takimi,
jakimi są, tzn. w swojej autentycznej postaci czy też w sytuacji użycia, zachodzącej w ich oryginalnych
kontekstach.

2.

Konteksty

Dyskurs powinien być studiowany jako konstytutywna część kontekstów lokalnych i globalnych,

społecznych i kulturowych. Teksty i wypowiedzi na wiele sposobów sygnalizują swoje znaczenie
sytuacyjne i dlatego należy wnikliwie obserwować i analizować struktury kontekstu (w tym także ujmując
je jako konsekwencje samego dyskursu): okoliczności, uczestników oraz ich komunikacyjne i społeczne
role, cele, społecznie istotna wiedzę, normy i wartości, struktury instytucjonalne i organizacyjne itd. Mimo,
że znaczenie analizy kontekstualnej jest na ogół uświadamiane, zasada ta pozostaje, niestety, bardziej w
sferze postulatów niż realizacji.

3.

Dyskurs jako wypowiedź

O ile wcześniejsze badania nad dyskursem, prowadzone na przykład w dziedzinie literatury lub

mediów, skupiały się na tekstach pisanych, o tyle większość współczesnych prac wykazuje preferencje dla
analizy trwającej werbalnej interakcji w nieformalnych rozmowach, jak też w bardziej oficjalnych albo
instytucjonalnych dialogach. Mowa jest tu traktowana jako podstawowa albo pierwotna forma dyskursu. Z
drugiej strony, chociaż wcześniejsze zaniedbywanie potocznych, codziennych rozmów dało podstawę do
przyjęcia takiej orientacji badawczej, nie powinno to z kolei prowadzić do analogicznego zlekceważenia
ogromnej dziedziny pisanych tekstów, funkcjonujących w społeczeństwie.

4.

Dyskurs jako działanie społeczne uczestników

Zarówno mówiony, jak i pisany dyskurs stanowi formę działania społecznego w społeczno-

kulturowych kontekstach. Użytkownicy języka uczestniczą w komunikacji nie tylko jako jednostki, ale tez
jako członkowie różnych grup, instytucji albo kultur. Poprzez swoje wypowiedzi mogą wytwarzać,
potwierdzać albo kwestionować społeczne i polityczne struktury i instytucje.

5.

Kategorie uczestników

Praktyka naukowa polega na tym aby respektować sposób, w jaki członkowie danego

społeczeństwa określają samych siebie, jak kategoryzują właściwości świata społecznego i swoje w nim
zachowania, włączając w to także sposób porozumiewania się.

6.

Sekwencyjna budowa dyskursu

Proces wytwarzania i odbierania tekstów i wypowiedzi maja w dużej mierze charakter linearny i

sekwencyjny. Oznacza to, że użytkownicy języka działają na bieżąco, metoda „prób i błędów”, często
popełniając omyłki, ale tez korzystając z możliwości reinterpretowania albo naprawiania dokonanych już
aktów.

6

7.

Konstruowanie tekstów i wypowiedzi

Poza sekwencyjnością dyskursy charakteryzuje tez konstrukcyjność. Oznacza to, że ich

konstytutywne jednostki mogą być funkcjonalnie wykorzystywane, rozumiane lub analizowane jako
elementy większych całości.

8.

Poziomy i aspekty

Badacze dyskursu maja skłonność do teoretycznego dekomponowania obiektu poznania na różne

warstwy, aspekty lub poziomy, a zarazem do wzajemnego odnoszenia ich do siebie. Z kolei uczestnicy
komunikacji w tym samym czasie stosują strategie wykorzystywania wielu poziomów albo aspektów
dyskursu.

9.

Znaczenie i funkcja

Użytkownicy języka, jak i uczeni, interesują się znaczeniem: rozumiejąc lub analizując

komunikaty, zadają pytania w rodzaju „O co tu chodzi?”.

10.

Reguły

Zakłada się, że język, dyskurs i komunikacja podlegają regułom. Analiza faktycznych zastosowań

języka skupach się będzie na tym, jak owe reguły mogą być naruszane, ignorowane lub zmieniane, a także
jakie są dyskursywne albo kontekstualne funkcje takich ewidentnych zakłóceń.

11.

Strategie

Uczestnicy komunikacji oprócz reguł znają i wykorzystują stosowne strategie mentalne i

interakcyjne, umożliwiające efektywne rozumienie i wytwarzanie dyskursu.

12.

Społeczne struktury poznawcze

Bardzo ważna jest rola mechanizmów kognitywnych, czyli mentalnych procesów i reprezentacji w

wytwarzaniu i odbieraniu tekstów i wypowiedzi. Poza osobistymi przeżyciami i wspomnieniami zdarzeń,
istotną rolę w dyskursie stanowią uwarunkowane społecznie i kulturowo reprezentacje użytkowników
języka jako członków grup, podobnie jak i ich opisy i charakterystyki. Struktury poznawcze faktycznie
stanowią płaszczyznę pośredniczącą miedzy dyskursem a społeczeństwem.

5.

Jakie są cele analizy stylistycznej dyskursu?



wychodzi poza poziomy wyrażania (brzmienia i formy) i zwraca uwagę na kwestie

znaczenia, stosunki referencyjne między zdaniami, a także (globalne) znaczenia całych komunikatów,
aspekty związane z kategoria stylu;



(Styl to zwykle uzależniony od kontekstu wybór wariantów językowych na poziomie

wyrażania. Pojęcie stylu zakłada, że coś (znaczenie, temat, zdarzenie) pozostaje tożsame, dzięki czemu
jesteśmy w stanie porównać, jak różne dyskursy „mówią to samo”);



analiza

stylistyczna

pozwala

sporządzić

zestaw

cech

stylistycznych

charakterystycznych dla gatunku (opowiadanie vs. sprawozdanie), podmiotu mówiącego ( osoba
powściągliwa vs. emocjonalna), grup (kobiety vs. mężczyźni), sytuacji społecznej (formalna vs.
nieformalna), literackiego (klasyczny vs. romantyczny) albo nawet całej kultury (anglosaska vs.
latynoska) itd. (Wówczas bierze pod uwagę kontekstualne zróżnicowania doboru słów lub form
opowiadania albo strategie grzecznościowe.)



chęć uchwycenia związków między wypowiedzią a jej kontekstem;



całościowe spojrzenie na tekst jako swoista, całościowa struktura;



przesunięcie uwagi ze zjawisk badanych na konkretne sposoby użycia języka;



położenie nacisku na sprawczą rolę języka w kontakcie międzyludzkim.

6. BRAK

7. Jak można zdefiniować globalny akt mowy?

Globalny akt mowy możemy zdefiniować jako ogólną funkcję illokucyjną ( intencjonalność ) całego

dyskursu, która określa jego spójność pragmatyczną.

7

Jest to sekwencja kilku aktów mowy, które zostały „streszczone” na wyższym poziomie abstrakcji i

utworzyły w ten sposób jednostkę nadrzędną, zwracając uwagę na to, co robimy, kiedy wytwarzamy sensowną
wypowiedź w danym kontekście społeczno – kulturowym. Sekwencje te mogą być realizowane w ramach tekstu
lub wypowiedzi.

Przykłady:

Dana wiadomość prasowa może funkcjonować jako złożone stwierdzenie, artykuł – jako globalny akt

oskarżenia, list z żądaniem okupu – jako globalny akt groźby, nawet jeśli ich cząstki składowe mają inny
charakter (np. żądanie okupu zawiera jedynie stwierdzenia).

9. Objaśnić użycie terminu dyskurs funkcjonujące w mediach.

Pojęcie dyskursu charakteryzuje się pewną niejednoznacznością, płynnością terminologiczną i wielością

możliwych interpretacji. Warto przytoczyć celną uwagę Jerzego Szackiego, wywołaną refleksją nad dyskursem:
„słowo dyskurs zrobiło we współczesnej humanistyce oszałamiającą karierę i coraz trudniej o pewność, czy w
ogóle jeszcze cokolwiek znaczy, używa się go bowiem na wiele różnych sposobów, a całkiem nierzadko po
prostu jako uczonego określenia dowolnej dłuższej wypowiedzi lub dowolnego tekstu”. Pojęcie dyskursu
ewokuje bogaty wachlarz skojarzeń płynących z posługiwania się tym terminem w sensie potocznym, a także z
nadużywaniem go w publicystyce. Na mocy swojej popularności stało się swego rodzaju wytrychem –
określenia typu dyskurs IV RP, dyskurs polityczny, dyskurs publiczny, dyskurs feministyczny, dyskurs medialny
desygnują pewne zjawiska, nie mniej jednak definicja dyskursu stała się nieostra i niejasna.

Dyskurs traktowany można traktować jako: rozmowę, wypowiedź opartą na wnioskowaniu oraz

praktykę komunikacyjną. Tradycyjnie przez dyskurs rozumiano przede wszystkim rozmowę, dysputę,
sformalizowaną wymianę zdań na istotne tematy. Takie rozumienie, szeroko rozpowszechnione w języku
potocznym, jest wprawdzie dość ubogie pod względem treści (upodabniając znaczeniowo to pojęcie np. do
kategorii dialogu), ale w jakiejś mierze znajduje potwierdzenie i rozwinięcie w ujęciach teoretycznych. W
mediach termin dyskurs funkcjonuje w jego znaczeniu potocznym.

W mediach pojęcie dyskursu pojawia się również jako:



zdarzenie komunikacyjne, czyli jednostkowe, krótkie lub długotrwałe użycie

języka przez człowieka, który chce przekazać określone myśli i przekonania i/lub wpłynąć na
słuchaczy;



dyskurs jako interakcja między jednostkami, grupami lub między jednostką i

grupą – dyskusja, dysputa, wymiana opinii.

10. Wymienić typy dyskursu obecne w polskim życiu politycznym po 1989r.

Po 1989 roku uderzającym novum jest zróżnicowanie stylistyczne wypowiedzi

poszczególnych ugrupowań politycznych, co oczywiście, wynika z pluralizacji życia publicznego i

ze zróżnicowania ideologicznego poszczególnych organizacji. Językoznawcy i socjolodzy

zauważają proces wyodrębniania się rozmaitych idiolektów, w których zawiera się nie tylko jakość

oferty programowej poszczególnych partii (wyrażanej za pomocą słownictwa wartościującego), ale

także zbiór mitów, symboli i ideologicznych przekonań. Kazimierz Ożóg w 1998 roku pisał:

Język polityki Trzeciej Rzeczpospolitej: to kategoria niejednorodna, zależna od orientacji

politycznej, poczynając od języka prawicy (niekiedy bardzo radykalnego), w którym spotyka się

często wyrazy emocjonalnie nacechowane, przez język centrum – zintelektualizowany, precyzyjny, a

kończąc na języku lewicy, bardzo pragmatycznym, starannie unikającym elementów dawnej

„nowomowy”.

Jerzy Bralczyk natomiast dokonuje podziału dyskursu polityków, koncentrując się na aspektach

8

komunikacyjnych i uwzględnia w swej typologii nie tylko środki wyrazu, ale także symbole

ideologiczne i postawy światopoglądowe (jak konserwatywna, liberalna i socjalistyczna). W

klasyfikacji Bralczyka możemy odnaleźć następujące warianty komunikacji politycznej:

1. „język twardy”, który odznacza się odwołaniami do tradycji antykomunistycznej, tendencją do

zachowań konfrontacyjnych, poszanowaniem dla wartości narodowych, chrześcijańskich

i prowokacyjnym stylem wypowiedzi (ta odmiana wykorzystywana jest najczęściej przez

partie konserwatywne i narodowe);

2. język ugrupowań liberalnych, eksponujących wartości społeczeństwa obywatelskiego i

demokracji parlamentarnej i zachowujących w swych działaniach zasadę poprawności

politycznej;

3. język partii (głównie lewicowych) wyrażających otwartość i chęć dialogu.

Na ćwiczeniach Matuszczyk podawała następujące odmiany dyskursu politycznego:

1. Dyskurs romantyczny (konserwatywny), którego charakteryzuje etos Solidarności;

2. Dyskurs liberalny (mowa racjonalnych technokratów) np. Leszek Balcerowicz;

3. Dyskurs publicystyczny (nacechowany emocjonalnie, patriotyczny, przeciwnicy UE) np.

Andrzej Lepper.

Wspomniała jeszcze, że Bralczyk dodaje do klasyfikacji dyskurs socjalistyczny (otwartość na

dialog, porozumienie i eklektyzm językowy), którego przedstawicielem może być Aleksander

Kwaśniewski

11 [dyskurs publiczny]. Co należy do najczęściej analizowanych zjawisk tworzących syntagmę

dyskursu?

Syntagma dyskursu to inaczej jego składnia, gramatyka. W odróżnieniu od tradycyjnych językoznawców –
badacze dyskursu wykraczają poza granice zdania i skupiają się na tym, w jaki sposób forma zdań jest
uwarunkowana przez sąsiednie zdania tekstu lub wypowiedzi. Oznacza to, że komunikacyjna koncepcja
gramatyki uznaje poprawność lub gramatyczność zdań za sprawy względne. Przykład: odizolowane zdanie
złożone np. z jednego czasownika, zwykle wydaje się niegramatyczne i niezrozumiałe, ale jako część tekstowej
sekwencji zdaniowej jest normalne, bo brakujące informacje można wywnioskować z poprzedniego zdania.
Porządek wyrazów w zdaniu ma jednak także znaczenie. Może pełnić rozmaite funkcje w stosunku do innych
zdań dyskursu. Np. w języku angielskim pierwsza grupa nominalna w zdaniu zawiera wiedzę znaną odbiorcy, a
następne części przekazują nowe informacje. Inne funkcje: sygnalizowanie przeciwstawienia, uwydatnienie
jakichś treści lub też eksponowanie nacechowanego wyboru jednej w wielu konkurencyjnych
możliwości. Jednym z najczęściej analizowanych zjawisk tworzących syntagmę dyskursu jest sposób, w
jaki forma zdania sygnalizuje dystrybucję informacji. Rozpoczynając opowieść o kimś, można wprowadzić
bohatera z imienia (np. Bożena) albo identyfikującej ją nieokreślonej grupy nominalnej ( np. polonistka). Później
możemy odnosić się do tej samej osoby za pomocną określonych grup nominalnych (np. ta polonistka, ta
kobieta) albo samych zaimków, jak „ona” lub „jej”. Podsumowując: formalna struktura zdania w dyskursie nie
jest niezależna od reszty tekstu lub wypowiedzi (albo kontekstu). Ponadto, analiza syntaktyczna (zajmująca
się chociażby badaniem komunikacyjnych uwarunkowań następstwa wyrazów albo użycia zaimków
anaforycznych) musi być zespolona z analizą innych poziomów i wymiarów dyskursu (semantyką lub
kognitywnym ujęciem dyskursu).

9

Dyskurs jest strukturą werbalną, czyli formą użycia języka (systemu). W badaniach nad językowym
poziomem dyskursu dominuje perspektywa funkcjonalna (kto? jak? dlaczego? kiedy produkuje tekst?),
ułatwiająca określenie zależności między językową strukturą tekstu i a jego rozumieniem.
W skrócie: na tekst patrzy się jak na ciąg zdań (liczy się więc koherentność dyskursu); badając poziom
składniowy (który przeważnie łączy się z semantycznym), patrzy się na to, jak zbudowane są zdania (pamiętać
trzeba, że gramatyczność zdania jest względna! Bada się jego spójność w relacji do innych zdań i całości
dyskursu, spójność semantyczną), jak dystrybuowane są informacje, jak uwypukla się jedne informacje a inne
marginalizuje. Badacze zastanawiają się nad tym, według jakich kryteriów ludzie decydują się na wybór pełnej
grupy nominalnej albo zaimka, czy też dlaczego przyjmują określony szyk zdania.

12. Czym tłumaczy się fakt, że pojęcie dyskursu obejmuje nie tylko teksty mówione, ale także

pisane?

Za łącznym wykorzystaniem tekstu i wypowiedzi ustnych w badaniach nad dyskursem zdecydowanie

opowiada się Teun van Dijk. W swojej książce pt. Dyskurs jako struktura i proces przekonuje, iż chociaż wielu
badaczy skupia się w szczególności na języku mówionym (czyli wypowiedzi), to wydaje się, iż w obręb pojęcia
dyskursu warto włączyć także teksty pisane. Jak bowiem zauważa autor, istnieje szereg podobieństw między
sposobami mówienia i pisania, jakie dane osoby stosują w celu wyrażania swoich przekonań. To samo zresztą
odnosi się do procesów odbioru dyskursu – słuchania wypowiedzi i czytania tekstów (van Dijk, 2001: 10). Co
istotne, jak przekonuje holenderski badacz

(...) teksty, podobnie jak wypowiedzi, również mają swych ‘użytkowników’, a

mianowicie autorów i czytelników. Możemy więc też mówić o ‘komunikacji pisemnej’,
choć jej uczestnicy nie kontaktują się ze sobą twarzą w twarz, a czytelnicy bardziej
pasywnie uczestniczą w interakcji. Z wyjątkiem wymiany korespondencji oraz debaty w
mediach, rzadko mają oni możliwość odpowiadania piszącym autorom. Nie znaczy to
bynajmniej, że czytając i rozumiejąc teksty są mniej aktywni niż uczestnicy komunikacji
ustnej. A zatem, mimo szeregu znaczących różnic, między językiem mówionym i pisanym
istnieje dostatecznie dużo podobieństw, by usprawiedliwić objęcie obu trybów komunikacji
jednym ogólnym pojęciem ‘dyskursu’ (van Dijk, 2001 : 11).

Tak więc, jak zostało wykazane, konieczne jest dwuaspektowe rozumienie przedmiotu badań nad

dyskursem, uwzględniające zarówno wypowiedź jak i tekst pisany, bowiem tylko wówczas analiza dyskursu jest
pełna.

13. Jakie znaczenie w analizie dyskursu mają przejawy aktywności pozawerbalnej uczestników

dyskursu?

Analiza dyskursu również może się zaczynać od analizy oddzielnych poziomów obserwowalnych

manifestacji albo wyrażeń, tzn. słyszalnych dźwięków i widzialnych znaków (liter, figur, kolorów), utrwalonych
na papierze, tablicy lub komputerze. W ten sposób język jest używany, kiedy mówimy albo piszemy, słuchamy
lub czytamy. Możemy następnie skupić się, jak to robi fonologia, na abstrakcyjnych strukturach dźwięków
dyskursu mówionego, i dociekać, jak wymowa, akcent, intonacja, siła dźwięku kształtują typowe dźwiękowe
struktury dyskursu. Brzmienie może łączyć zdania (np. poprzez wzmocnienie akcentów wyrażających
przeciwstawienie), sygnalizować akty mowy takie jak pytanie, zaznaczać początek lub koniec danego segmentu
wypowiedzi lub charakteryzować zmianę podmiotu mówiącego.

Mowie zazwyczaj towarzyszą w znaczący sposób liczne przejawy aktywności pozawerbalnej, tj.

gestykulacja, mimika, mowa ciała, fizyczna odległość, oklaski i śmiechy. Wszystkie one wymagają rozpatrzenia
na swoich własnych prawach jak część całego zdarzenia komunikacyjnego. Np. zdenerwowanie pokazuje się,
przybierając nieprzyjazną minę lub wykonując agresywne gesty, czyli na zdarzenie komunikacyjne nie składają
się tylko słowa.

ROZRÓŻNIENIE:

- dyskurs mówiony-> obejmuje codzienne rozmowy i inne odmiany dialogu, np. debaty parlamentarne,

kontakty między lekarzami i pacjentami

10

- dyskurs pisany (tekst)-> stanowi określenie całego wielkiego zbioru różnorakich dyskursów,

zawierającego wiadomości w gazetach, artykuły naukowe, powieści, ogłoszenia. (potoczne znaczenie )

Podsumowując:

Analizujemy dyskurs:

w języku mówionym: DŹWIĘK, w pisanym: OBRAZ

15. Znaczenie lingwistyczne, to znaczenie, którym zajmuje się semantyka (nie pragmatyka), jest to

bezpośrednia relacja między znączącym a znaczonym, formą a treścią przyswajana przez umysł, znaczenie
lingwistyczne cechuje mniejsza dynamika niż znaczenie dyskursywne, każdorazowo negocjowane, a przez to
zmienne. Ważne jest więc rozpatrywanie NIE relacji znaczenia miedzy uczestnikami komunikacji a relacji
znaczenia do tekstu.

Zagadnienie 16. Objaśnić socjologiczną koncepcję znaczenia

Znaczenie

− w wielu opisach dyskursu odgrywa kluczową rolę

− jest różnie rozumiane

− jest zwykle przedmiotem zainteresowania semantyki

− jest niejasnym, wieloznacznym pojęciem

− nas interesuje jako „abstrakcyjne, konceptualne znaczenie słów, zdań, sekwencji zdaniowych i całego

dyskursu”

− trzeba je odczytać z dyskursu

− obejmuje wzajemne oddziaływania pomiędzy szeregiem procesów językowych i pozajęzykowych

To nie dyskurs ma znaczenie, ale znaczenie jest czymś przypisywanym dyskursowi przez

użytkowników języka (psychologowie i kognitywiści to podkreślają).

Zgodnie z powyższym znaczenie tkwi w umysłach użytkowników języka, ale niektórzy socjologowie

twierdzą, że znaczenia są wspólne i społeczne, a więc powinny być wiązane nie tyle z umysłem, co raczej z
interakcją, z grupami i strukturami społecznymi.

W mowie potocznej i naukach społecznych używa się także terminów treść i zawartość mówiąc o

znaczeniu lub informacjach przekazywanych w komunikatach. Badacze dyskursu unikają tych dwóch
terminów (treść i zawartość), są one natomiast używane w analizie tekstu, zwanej też analizą treści/zawartości,
która zajmuje się obserwowalnymi aspektami dyskursu, głównie słowami, a nie znaczeniem.

Znaczenie całego zdania to sąd (proposition). Znaczenie zdania zależy od tego, co

powiedziano (pomyślano) wcześniej.

11

17. Abstrakcyjne struktury dźwięków dyskursu mówionego

Jest to pojęcie odnoszące się w dużym stopniu do zakresu fonologii, a właściwie będące na granicy

fonologii i badań dyskursu. Najprościej wytłumaczyć je w opozycji do struktury języka pisanego, który (jak
wiemy po semantyce tekstu) posiada pewne wyznaczniki struktury (tytuły, delimitatory etc.). Język mówiony,
choć to mniej dostrzegalne, również posiada swoją strukturę, która wyznaczona jest przy pomocy wymowy,
akcentu, intonacji, siły dźwięku i innych właściwości mowy. Kształtują one typowe dźwiękowe struktury
dyskursu. Co to znaczy?

Ano mniej więcej to, że brzmienie może łączyć zdania (na przykład przez wzmocnienie akcentów

wyrażających przeciwstawienie), sygnalizować akty mowy takie jak pytanie (intonacja), zaznaczać początek czy
koniec danego segmentu wypowiedzi (delimitatory tekstu mówionego – np. poprzez zawieszenie głosu) lub
charakteryzować zmianę podmiotu mówiącego (naturalnie to słychać, że jedno zdanie mówi prof. Ziemba a inne
prof. Owczar).

Abstrakcyjne struktury dźwięków dyskursu mówionego są więc naturalnym sposobem uporządkowania

tekstu zawartym w mowie, który przekazuje nam informację o tym, kto mówi; czy to początek czy koniec jego
wypowiedzi; gdzie znajdują się mniejsze całości (zdania mowy), które możemy wyodrębnić (po intonacji zdania,
zawieszeniu głosu); czy wypowiadane słowa są pytaniem, zdaniem oznajmującym czy rozkaźnikiem (intonacja,
siła dźwięku).

W zależności od rodzaju języka i jego budowy fonologicznej mogą istnieć różne sposoby

ustrukturyzowania tesktu. W języku polskim będą to już wyżej wymienione: akcent, intonacja, siła dźwięku,
określony sposób wymowy czy zawieszenie głosu.

18. Od jakich warunków (przykładowo) zależą relacje znaczeniowe między sądami?

Sąd – termin sygnalizujący znaczenie całego zdania; zdanie w sensie logicznym.

Między zdaniami tymi możliwe są następujące stosunki: wynikanie, sprzeczność, wyłączenie,

równoważność. Zachodzenie ich między zdaniami zależy od ich treści, a także od ich formy.

Strukturę sądów, a zwłaszcza relacje między różnymi sądami zawartymi w tekście bada semantyka.

Podobnie jak i na innych poziomach, tak i u napotykamy założenie relacyjności dyskursu: sądy podlegają
oddziaływaniom ze strony innych, poprzedzających je sądów. Znaczenie zdania zależy od tego, co powiedziano
wcześniej.

Relacje znaczeniowe między sądami są zależne od:



Organizacji informacji (wybór informacji, z punktu widzenia nadawcy,

ważnej dla odbiorcy),



Zamiaru/celu nadawcy,



Organizacji tematycznej (uruchamianych reprezentacji pojęciowych,

punktów wyjścia wypowiedzi)



organizacji referencjalnej (nadawca dynamicznie kontroluje to, które

przedmioty odniesienia można uznać za znane odbiorcy, a które wymagaja wprowadzenia albo
przypomnienia)



zogniskowania uwagi odbiorcy,



czasu, miejsca, związku z tematem wyższego rzędu

19. Objaśnij pojęcie referencji w odniesieniu do semantyki dyskursu.

Aby wyjaśnić pojęcie referencji w odniesieniu do semantyki dyskursu, trzeba wiedzieć, co w ogóle

oznaczają te pojęcia. Semantyka dyskursu – zajmuje się złożonym problemem znaczenia, wytwarzanym w

12

procesie komunikacji, pomiędzy nadawcą (mówiącym, piszącym), a odbiorcą (słuchaczem, czytelnikiem).
Problemy znaczenia obejmują dwie kwestie: problem scalania wiedzy i problem porządkowania informacji.
Istnieją cztery główne tryby organizacji informacji:

1.

Organizacja retoryczna

2.

Organizacja referencjalna (uczestnicy muszą odnosić się do wspólnie określonych

przedmiotów odniesień i sądów).

3.

Organizacja tematyczna

4.

Organizacja rematyczna.

Organizacja referencjalna dyskursu – splot odniesień, wyobrażeń i sądów tych uznawanych przez

nadawcę i odbiorcę, jak i tych, które nie stanowią integralnego zaplecza uczestników zdarzenia
komunikacyjnego. Istnieją dwie kategorie odniesień i sądów: informacje wspólne i informacje docelowe. Te
pierwsze są łatwo dostępne odbiorcy, natomiast drugie mogą być zrozumiane dzięki wskazówkom, które
przekazuje nadawca.

Podział na informacje znane i nowe otwiera problem organizacji referencjalnej w semantyce dyskursu.

Zastanawiano się, jak są przechowywane ślady referencji w umyśle. Ta kwestia obejmuje trzy główne problemy:



Wprowadzenie przedmiotów odniesienia.



Podtrzymanie referencji po zapoznaniu przedmiotu.



Przywołaniu referencji do niego po dłuższej nieobecności w dyskursie.

Z badań Kintscha i von Dijki wynika, że modelowa struktura dyskursu wpływa na obecność

przedmiotów odniesień w świadomości odbiorców. Według psycholingwistów reprezentacją tekstów będą zatem
zestawy sądów połączone ze sobą referentami oraz cechami charakterystycznymi dla zdarzeń (np. czas i
miejsce). Owe zdarzenia istnieją w pamięci krótkotrwałej, więc wymagając słabszych referencji wewnątrz
makrostruktury i większych poza nią. Wniesienie przedmiotu odniesień (referencji) do naszej pamięci oraz jego
odnawianie odbywa się za pomocą form grupy nominalnej. Natomiast podtrzymanie referencji pozostaje w
sferze domysłów lub przejawia się w stosowaniu zaimków.

Obecnie podczas wprowadzania referenta do dyskursu osoba mówiąca używa pewnych form

językowych (np. grupa nominalna, szyk zdania). Jeśli natomiast nadawca chce zasygnalizować słuchaczowi
przedmiot już mu znany, użyje trochę innych form: anafory, pronominacji albo określonych grup nominalnych i
zaimków.

20. Pojęcie stylu dyskursu ujętego w kategoriach wyboru wariantów

Opracowanie na podstawie rozdziałów Badania na dyskursem (T. A. van Dijka) oraz Style dyskursu

(Barbary Sandig oraz Margaret Selting), w: Dyskurs jako struktura i proces, pod red. T. A. van Dijka, przeł. G.
Grochowski, Warszawa 2001.

Styl to, najprościej mówiąc, sposób ukształtowania komunikatu, który polega na doborze interesujących

dla nadawcy, z punktu widzenia celu jego wypowiedzi, środków językowych. W swym artykule Barbara Sandig
oraz Margaret Selting uważają, że należy właściwie mówić nie o jednym stylu, ale o stylach dyskursu, to znaczy
z uwzględnieniem wszystkich możliwych jego odmian służących formułowaniu wypowiedzi. Badaczki tak
formułują definicję stylów: „Style to sposoby komunikacyjnego wykorzystywania zróżnicowanych form
językowych, wyposażonych w określone znaczenia społeczne oraz interpretowanych w myśl reguł
akceptowanych przez daną wspólnotę komunikacyjną”. Przy czym pojecie stylu zakłada, że coś (znaczenie,
temat, zdarzenie) pozostaje tożsame, dzięki czemu jesteśmy w stanie porównać, jak różne dyskursy mówią,
przekazują to samo.

Definiowanie pojęcia stylu dyskursu może odbywać się za sprawą określenia kategorii wyboru

wariantów, czyli wspomnianych przed chwilą zróżnicowanych form językowych. Do owych wariantów
stylistycznych zaliczyć można:

13

1.

leksykalne środki stylistyczne (wybór wśród wyrazów odnoszących się do tego

samego przedmiotu, ale niosących z sobą różne konotacje);

2.

składniowe środki stylistyczne (np. elipsy w hasłach i nagłówkach prasowych);

3.

brzmieniowe i graficzne środki stylistyczne (np. zastosowanie rymu i eufonii w haśle I

like Ike! czy, przykład z naszego podwórka, rymu w Krzak tak!);

4.

figury stylistyczne (metafory, paralelizmy, itp.);

5.

pragmatyczne środki stylistyczne (różne sposoby dokonywania aktu mowy, np.

formalne bądź koleżeńskie powitanie w liście).

Należy pamiętać o tym, że pojedyncze środki stylistyczne są zawsze częścią globalnych struktur

stylistycznych (Gestalt), kształtujących się poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie różnych elementów.

Wybór poszczególnych wariantów może zależeć od charakteru wypowiedzi czy gatunku, grupowej

przynależności nadawcy (jego pozycji i podzielanych przez niego opinii), audytorium, statusu społecznego,
ekonomicznego (kompetencji komunikacyjnej nadawcy), stanu wiedzy, poglądów nadawcy lub epoki
historycznej.

Jeśli przyjęcie określonego wariantu stanowi funkcję kontekstu, zwykle nazywamy taką cechę

wykładnikiem stylu tekstu lub wypowiedzi.

Reasumując, styl to zwykle uzależniony od kontekstu - „wybór wariantów językowych na poziomie

wyrażania”.

Wykorzystanie wariantów stylistycznych służy przekazywaniu kilku typowych i powtarzających się

znaczeń. Pozwala to:

1.

wyrazić stosunek do danej sytuacji, np. przez stopień nasycenia wypowiedzi formami

oficjalnymi;

2.

umożliwić autoprezentację danego nadawcy poprzez ukazanie go jako osoby

„skomplikowanej”, „zabawnej” czy „wykształconej”, należącej do określonej klasy, grupy społecznej
lub odgrywającej określoną rolę;

3.

wywołać określone zachowania ze strony odbiorców należących do różnych grup

społecznych, np. dzieci, cudzoziemców;

4.

ustalić odpowiednią relację między autorem i audytorium, np. określając ten stosunek

w kategoriach „uprzejmości” czy „dystansu”;

5.

określić porządek czynności w zależności od ich charakteru.

Znaczenia przekazywane przez użycie środków stylistycznych nie zawsze muszą być artykułowane

explicite, np. zwrot „Droga Mamo” już określa osobisty stosunek uczestników komunikacji bez wyrażania go
wprost (style są więc narzędziami do przekazywania znaczeń implikowanych).

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1.Uzasadnij stwierdzenie, że odbiorca wirtualny jest najważniejszą kategorią komunikacyjną w

telewizyjnej publicystyce.

1. Telewizyjna publicystyka posługuje się metaforyką teatralną: reżyserem jest dziennikarz, organizator

spotkania komunikacyjnego, aktorem jest dyskutant, przedstawiciele elit symbolicznych, wreszcie widzem jest
odbiorca, czyli zgromadzona przed ekranami TV publiczność.

2. Widz jest najważniejszą kategorią komunikacyjną. Nazywany inaczej odbiorcą zewnętrznym,

wirtualnym, makroodbiorcą. Do niego docierają wszystkie informacje z ekranu TV, ocenia on zachowania
dyskutantów, wydaje sądy na ich temat.

3. Uczestnicy dyskusji mają świadomość ważności odbiorcy, koncentrują się na debacie, aby pozyskać

wirtualnego odbiorcę. Innymi słowy, mają świadomość uczestniczenia w spektaklu, tak go prowadzą, by
przekonać odbiorcę do swoich racji, zauroczyć go.

14

4. Dyskutantom towarzyszy przekonanie, że telewizja to forum wolnej myśli, która jest grą, której

stawką są głosy widza.

5. Pojawiające się akty mowy są pozornie skierowane do rywala, tymczasem odnoszą się do odbiorcy,

by go przekonać, schlebiać mu, itp.

6. Odbiorca wirtualny uaktywnia się, gdy rozmowa telewizyjna nabiera cech wywiadu, ponieważ jest

wtedy czymś więcej niż „zwykłą rozmową”. Wywiad jest wtedy, gdy bierze się pod uwagę odbiorcę
zewnętrznego jako głównego odbiorcę tekstu. Dyskutantom towarzyszy przekonanie, że wymiana zdań podczas
wywiadu pełni nie tylko funkcję informacyjną. Jest ona aktem komunikacji – współtworzą oni atmosferę
społecznego porozumienia.

7. Świadomość odbiorcy zewnętrznego, który nie jest obecny fizycznie, jest wyzyskiwana do

polaryzowania stanowisk (metatekstowe działanie językowe, np. Polacy są po mojej stronie). Przywołuje się
odbiorcę, przypisując mu różne cechy, np. Opinia publiczna chce wiedzieć; Obywatel pragnie...itp.

8. Dyskutantom towarzyszy świadomość, że telewidz śledzi kolejne odsłony spektaklu, że nie jest

biernym widzem, ale uczestniczy czynnie w przedstawieniu.

9. Bardzo często przywołując kategorię odbiorcy zewnętrznego, dyskutanci unikają bezpośredniego

starcia z dziennikarzem, np. Dzień dobry państwu (wita się z telewidzami), Państwo też pamiętacie (językowe
wykładniki wspólnej wiedzy); To były dla nas ciężkie chwile (zwroty uczuciowego utożsamiania). To wszystko
są próby pozyskania odbiorcy, wyznaczenia mu roli współuczestnika, włączenie go w debatę.

10. Formy dyskursywne nawiązujące strukturą do reklam, np. O tym w programie forum tuż po

reklamie. Charakteryzuje je skondensowana składnia, pytania retoryczne, wreszcie czasownik performatywny
„Zapraszam”.

11. Zasługą mediów jest kreowanie obserwatora-widza czynnego współuczestnika komunikacji.

Wszelkiego typu strategie konwersacyjne do niego skierowane są związane z chęcią wywarcia wpływu, np.
metody ingracjacyjne – schlebianie, pozyskiwanie czyichś względów; rama tekstowa – rytualne szablony
początku i końca; działania perswazyjne – budowanie kategorii wspólnego świata; pytania retoryczne –
narzucają widzowi ocenę problemu (np. Co zrobić, proszę Państwa, by...).

12. Każdy z dyskutantów chętnie przywołuje kategorię „dobra opinii publicznej”. Pole semantyczne:

społeczeństwo, opinia publiczna, Polacy jest szanowane przez dyskutantów, każdy chce być po stronie
społeczeństwa.

13. Motyw telewidza-obywatela wiąże się z uprawianiem retoryki populistycznej-odbiorca nie jest

dookreślony, mówi się ogólnie: społeczeństwo.

14. Figurę obywatela-odbiorcy wykorzystują również dziennikarze, zmuszając jednocześnie gości do

wyrażenia swoich sądów; dziennikarze identyfikują się z odbiorcami.

2. Omówić zachowania językowe skierowane do odbiorcy telewizyjnego.

Widz – odbiorca wirtualny, makroodbiorca. Do niego docierają informacje z ekranu, ma możliwość

oceny aktu komunikacyjnego w telewizji. Akty mowy skierowane do odbiorcy wyposażone są w funkcje
przyciągania uwagi, schlebiania jego gustom i uwodzenia.

Dyskutantom towarzyszy świadomość, że w trakcie wywiadu podjęte działania uczestników pełnią

jeszcze inne funkcje niż przekazywanie myśli, czy podejmowanie tematów publicznych. Spotykają się w
telewizji dla odbiorcy wirtualnego. Mają świadomość obecności odbiorcy zewnętrznego, choć nieobecnego
fizycznie. Dodatkowo towarzyszy im świadomość, że solidaryzuje się on z jakimiś poglądami, nie jest biernym
widzem, ale współuczestnikiem.

Mając świadomość obecności odbiorcy, przywołują go w wypowiedzi dla uniknięcia bezpośredniego

spięcia z dziennikarzem. Stosują sygnały uczuciowego utożsamiania się z odbiorcami – „są to ciężkie czasy, nie
tylko dla państwa”. Są formy dyskursywne, które wskazują na chęć pozyskania odbiorcy, na wyznaczenie mu
roli współuczestnika. Ta kategoria pojawia się często w wypowiedziach dziennikarzy, jako sposób włączenia

15

odbiorcy wirtualnego w obręb debat i nawiązuje wprost do przekazów reklamowych, np. „naklejka na szybę to
rządowy sposób na realizację dróg. O tym w programie.. Zapraszam.” (K. Durczok). Element przekazu
reklamowego, czasownik performatywny „zapraszam”, zwięzłość, pytanie retoryczne.

Metody ingracjacyjne – schlebiające, pozyskiwanie względów. Służą temu rozmaite środki perswazji,

akty grzeczności językowej.

Strategie konwersacyjne skierowane do telewidza są rezultatem wyboru rozmaitych metod

ingracjacyjnych, w których pojawiają się m.in. następujące środki perswazji:

a)

Akty grzeczności językowej wpisane w konwencję przebywania w oficjalnej sytuacji

komunikacyjnej; konstrukcje grzecznościowe; nadawcy są przekonani, że naruszenie zasady
grzeczności wobec telewidzów mogłoby spowodować sankcje w postaci krytyki ze strony odbiorców
programów, dlatego przestrzegają językowych rytualizmów

b)

Językowe wykładniki wspólnoty przekonań, przeżyć i doświadczeń; wyrażają one

przeświadczenie, że od opinii publicznej zależy ocena działań politycznych. Są to działania
perswazyjne, w których nadaje się telewidzowi rytualną funkcję współuczestnika społecznego dyskursu



Wypowiedzi dyrektywne mające wpłynąć na przekonania odbiorców



Pytania retoryczne narzucające ocenę problemu



Budowanie kategorii wspólnego świata – również środek perswazji. Hasła-

wezwania tworzące symboliczną więź z odbiorcą.

c)

Strategie komunikacyjne zastosowane w celu uwodzenia telewidza – ujawniają się

one przeważnie podczas fragmentów dyskusji o charakterze rywalizacyjnym, kiedy obie strony
dyskursu konfrontującego poszukują rozjemcy lub arbitra w osobie telewidza

d)

Strategie komunikacyjne służące schlebianiu gustom odbiorcy – m.in. poprzez

odnoszenie się do jego świata wartości, wyrażanie fałszywej troski, manipulowanie gustami opinii
publicznej, uprzedmiotowienie świata odbiorcy publicznego i funkcjonalne wykorzystanie jego osoby
w argumentacji populistycznej. Spoufalanie się z odbiorcą, odnoszenie się do toposu obywatela,
kategorii opinii publicznej, podszywanie się pod system wartości opinii publicznej.

Bezpośrednie zwroty do odbiorcy zewnętrznego o charakterze perswazyjnym:

a)

Zwroty grzecznościowe

b)

Językowe wykładniki wspólnej wiedzy

c)

Językowe sygnały uczuciowego utożsamiania się z obywatelami znoszącymi trudy

polityki np. ekonomicznej

Wyróżnione kategorie oprócz tego, że wychodzą poza ramy dialogu między dziennikarzem a

politykiem, ale są elementami autoprezentacji.

3. Scharakteryzuj role dziennikarza odgrywane w telewizyjnych debatach.

Omawiając rolę dziennikarza w debatach możemy odwołać się do teatralnego spektaklu

przedstawionego na schemacie:

Spektakl teatralny (dyskurs medialny)

reżyser

aktor

widz

(dziennikarz) (dyskutanci) (odbiorca zew., telewidz)

16

Strategie dziennikarzy są związane z perswazją nastawioną na widza. Pokazują wyraźną więź między

dziennikarzem i odbiorcą. Chodzi o chęć zyskania jego aprobaty, zaufania.

Taką publicystykę określa się jako telekrację, a spektakl telewizyjny jest możliwością tej kreacji. Polega

ona tak naprawdę na autoprezentacji. Strategie autoprezentacji obejmują 3 gr. zachowań:

1. Zabiegi dotyczące telekracji – (występ dziennikarza) wszystko, co robi dziennikarz,

jak prezentuje problem, jaki ma stosunek itp..

2. Czynności reżyserskie.
3. Czynności organizacyjne dotyczące samego prowadzenia rozmowy.

ROLE DZIENNIKARZA: (podałam przykłady z wykładów, ale każde inne będą dobre o ile je dobrze

uzasadnimy )

1.

Aktywny udział dziennikarza w dyskusji (np. Monika Olejnik – przyjmuje rolę

zwykłego obywatela, Durczok – włącza odbiorcę do debaty poprzez użycie słów zapraszam widzów,
chodzi o to, że stajemy się uczestnikami).

2.

Dziennikarz nadzoruje przebieg – koordynator, mediator w dyskusji, (można kojarzyć

z Jaworowicz „Sprawa dla reportera”, użycie słów: przedstawiam kolejnych gości, teraz zapoznamy
widzów ze sprawą... itd.) bezstronność, obiektywizm.

3.

Rola reżysera.

Językowe sposoby zawiązywania dyskursu: (tu także ukazują się role dziennikarza w dyskursie

medialnym)

- zachowania meta dyskursywne – dziennikarz zachowuje się tak jakby był ponad dyskusją, czuwa

nad jej przebiegiem. NADZORCA

-werbalizuje cele rozmowy (mówi co jest celem, np. musimy sobie odp. na pytanie, proszę mnie

przekonać, zostawmy ten temat) OKREŚLA TEMAT

-informowanie i naprowadzanie na temat rozmowy, np. będziemy o tym rozmawiać, bo to jest

powodem zaproszenia do studia, tytułem przypomnienia, a teraz o tym wątku, o którym pan wspomniał.
Takie działania mają wyraźnie charakter organizacyjny. INFORMATOR, ORGANIZATOR

-domaganie się dopowiedzenia czegoś przez uczestnika debaty np. muszę zaprotestować.

POŚREDNIK

-opiniowanie, imputowanie strony dyskutantów, np. nie bardzo rozumiem, dlaczego pan tak

nerwowo reaguje, czy nie widzi pan, że to jest trochę demoralizujące. Są to zdania silnie perswazyjne,
mamy w tym wypadku do czynienia z wartościowaniem.

Leksykalne wykładniki zaangażowania dziennikarzy: zaciekawiające, niewątpliwie interesujące,

musimy postawić kropkę nad i itp.

Dziennikarz ma po prostu zbierać i przekazywać informacje polityczne tak, by każdy odbiorca mógł

podejmować decyzje we własnym interesie i w zgodzie ze swoimi poglądami. To jest jego podstawowa misja. 
Rolą dziennikarza jest uchwycenie - a często - wyszukanie wszelkich aktualnych wydarzeń i zjawisk, które
budzą lub mogą budzić zainteresowanie różnych kręgów społeczeństwa. Elementarnym jego zadaniem jest
możliwie wszechstronne udokumentowanie tych wydarzeń i zjawisk, następnie ich spójne, czytelne i
możliwie obiektywne przedstawienie i wreszcie często, ale nie zawsze, ich skomentowanie.

Warto dodać, że media mają też swoje złe strony. Zdarza się, że dziennikarze zbyt nachalnie ingerują w

życie prywatne, nie szczędzą szyderstw, wreszcie tworząc mało przekonujące historie. Doskonale wiedzą o tym
choćby najbardziej znane osoby z życia publicznego: politycy, aktorzy, prezenterzy. (tu chodzi o dziennikarza
jako reżysera – on jest ‘guru’ i wszystko podporządkowuje sobie)

Cechy dobrego dziennikarza; dociekliwy, rozmowny, budzący zaufanie, miły, przyjazny, powinien

dążyć do celu, doświadczony, wybitny, inteligentny, uparty, powinien władać poprawną polszczyzną,
bezkompromisowy, zdolny do zadawania trafnych i mądrych pytań.

Dobrego dziennikarza ponadto cechuje; bogactwo języka i kultury, bycie na bieżąco z faktami,

zdolność prowadzenia długiej jak zarówno krótkiej wypowiedzi, wnioskowanie i postrzeganie, a także

17

relacjonowanie wydarzeń, prowadzenie reportażu z osobami posiadającymi bieżącą wiedzę, zdolność wybrnięcia
z trudnej sytuacji, dobre wykształcenie i wiedza o swoim zawodzie, doświadczenie zawodowe.

4. Wymień role dyskursywne przyjmowane przez aktorów telewizyjnej publicystyki.

Przestrzeń społecznej komunikacji telewizyjnej określana jest za pomocą metafory teatralnej. Aktorzy

życia publicznego odgrywają swoje społeczne role na scenie. Dyskurs telewizyjny można opisać za pomocą
poetyki spektaklu teatralnego. Jak każdy spektakl wymaga zaangażowania reżysera, aktora i widza.



Reżyser – organizatorzy spotkania, dziennikarze



Aktor – dyskutant, przedstawiciel elit symbolicznych



Widz – odbiorca, zgromadzona przed ekranami publiczność

Widz jest najważniejszą kategorią komunikacyjną (nadodbiorca, odbiorca wirtualny) – do niego

docierają wszystkie informacje, uczestnicy dyskursu mają świadomość, że wszystko odbywa się ze względu na
odbiorcę, debata jest więc prowadzona w ten sposób, aby go pozyskać, czy zauroczyć.

Telewizja jako forum wymiany myśli, gdzie stykają się głosy widza – demokratyczna gra, wiele aktów

mowy jest skierowanych do odbiorcy wirtualnego.

Kategoria odbiorcy wirtualnego uaktywnia się, gdy rozmowa przybiera postać wywiadu. Dyskutantom

towarzyszy świadomość, że ich zachowanie komunikacyjne służy czemuś więcej niż przedstawieniu myśli –
współtworzą atmosferę społecznego poru zmienia, odbiorca jest faktycznie obecny (chociaż nie fizycznie).

Role dyskursywne – role uczestników dyskusji:

Symboliczne:



Nestor sceny politycznej



Autorytet społeczno-moralny



Lider polityczny

Konwersacyjne:



Dyskutant – antagonista lub mediator w sporze



Komentator wydarzeń politycznych

Role symboliczne – rozmówcy pokazują siebie jako zaangażowanych w sprawy społeczno –

ideologiczne reprezentantów świata polityki, stąd też posługują się strategiami komunikacyjnymi o dużych
walorach autoprezentacyjnych (np. trybuna, moralisty, obrońcy interesów opinii publicznej, komentatora
wydarzeń politycznych, lidera politycznego itp.)

W ten sposób nadawca takiego wystąpienia publicznego „zazwyczaj nie reprezentuje tylko samego

siebie, ani nawet – przede wszystkim swojej partii lub swojego programu politycznego, lecz w określonym
zdarzeniu komunikacyjnym skłania się do tego, by przyjmować różne role społeczne, nakładać „maski”, które
czynią z niego określonego aktora sceny politycznej”. Z drugiej strony zaś w wystąpieniach dyskutantów
ujawniają się typowe dla poetyki rozmowy (wywiadu, dyskusji na forum publicznym) strategie zachowań
językowych, które by można nazwać „rolami konwersacyjnymi” (np. antagonisty – protagonisty w sporze,
moderatora itp.) Wykorzystywane są one często jako manipulacyjny środek służący politykom do
deprecjonowania pozostałych interlokutorów (w tym także i dziennikarzy) oraz jako ukryty repertuar chwytów
komunikacyjnych służący stałemu umacnianiu wizerunku politycznego –legitymizowaniu swojej obecności na
scenie politycznej.

5. Role symboliczne dyskursu medialnego

W dyskursie medialnym jedną z najczęściej wykorzystywanych strategii jest tzw. odgrywanie roli.

Wiąże się ona z przyjęciem określonej konwencji językowej w celu wyrażenia swego stanowiska wobec
społecznego tematu i wyrażenia swych intencji wobec pozostałych uczestników dyskursu.

Role symboliczne:

18



zwykle mają charakter rytualny



są wykorzystywane na użytek konkretnej audycji telewizyjnej



odznaczają się wieloma walorami retorycznymi



odzwierciedlają społeczne atrybuty uczestników dyskusji, lub atrybuty takie, które ci

chcieliby na użytek audycji posiadać

W rolach dyskursywnych symbolicznych odzywają się schematy myślowe, mitologiczne motywy, które

służą zauroczeniu opinii publicznej. Nastrój przemawiania symbolicznego tworzą środki językowo – stylistyczne
zaczerpnięte z tradycji retorycznej, a przynależne do oficjalnego repertuaru polszczyzny.

Do tej grupy należą kreacje:



nestora sceny politycznej



autorytetu społeczno-moralnego



lidera politycznego

Wymienione kreacje można odnieść do zaproponowanej przez Aleksego Awdiejewa typologii strategii

konwersacyjnych.

Strategie

konwersacyjne

Kreacje ról

symbolicznych

Najważniejsze cechy zachowań

językowych

aksjologiczno

-emotywne



l

ider polityczny



n

estor sceny
politycznej



wykorzystywanie na potrzeby

wydarzenia komunikacyjnego głównie
argumentacji emocjonalnej, za pomocą której
wyrażane są symboliczne treści lub emotywnie
nacechowane środki wyrazu



wartościowanie – zwykle

negatywne – opisywanych zdarzeń oraz
partnera dyskusji



posługiwanie się

emotywnymi strategiami zachowań
językowych, które powodują kryzys
interakcyjny i konflikt między partnerami
dyskursu

behawioralne



a

utorytet
społeczno-
moralny



l

ider polityczny



wykorzystywanie strategii

zachowań językowych, które mają na celu
budowanie i umacnianie wizerunku
publicznego



posługiwanie się aktami

mowy o charakterze dyrektywnym, które
osłabiają więź między interlokutorami i w
konsekwencji doprowadzają do zaburzeń
strukturalnych na poziomie dialogu

19

Dodatkowe cechy:

(wynikające z podanych przykładów w książce, były to różne wypowiedzi polityków)

Nestor sceny politycznej – w swych działaniach językowych powołuje się na osobiste doświadczenia,

funkcje społeczne, autorytet polityczny



argumentacja stanowcza i pouczająca, choć subiektywna, w której wyróżnia się

zaimek pierwszoosobowy



stosowanie składni sprawozdawczo-unaoczniającej



prezentowanie indywidualnych sądów



używanie wyrażeń metatekstowych

Autorytet społeczno-moralny – w swych przemówieniach wkracza w świat symboli i nacechowanych

pozytywnie wartości



przemawianie stanowcze, dydaktyczne, werbalizujące myśl w wysokiej stylistyce

Lider polityczny – w swych wypowiedziach wykorzystuje głównie elementy autoprezentacji



stosowanie gramatycznych wykładników podmiotu



stosowanie autoprezentacji atrybutywnej, czyli dobieranie takich treści, z których

powstałby pozytywny wizerunek danego polityka, np.: zestawienia „moje zasługi na tle cudzych
porażek”



stosowanie chwytów perswazyjnych (reklamujących danego polityka), składających

się z następujących środków werbalnych:

* akty, służące waloryzowaniu własnych zasług

(osią perswazji jest zaimek „ja”)

* deklaratywny i komisywy

* akty życzeniowe

6. Scharakteryzuj role konwersacyjne

Telewizyjna publicystyka jest jedną z form zawiązywania się społecznej przestrzeni komunikacyjnej.

Dyskurs publiczny można zatem potraktować jako „całokształt procesów znajdujących się w społecznym
obiegu” (St. Gajda). Idąc tropem Ervinga Goffmana, przestrzeń komunikacji społecznej to scena, na której
aktorzy życia publicznego odgrywają swe społeczne role.

Rola dyskursywna to ciąg zachowań językowych o charakterze rytualnym, symbolicznym i

konwersacyjnym. Odgrywanie roli jest strategią dyskursu często wykorzystywaną przez aktorów telewizyjnej
publicystyki. Role te dzielą się na dwie grupy:

1.

Symboliczne (o których szerzej w zagadnieniu poprzednim),

2.

Konwersacyjne – do których należą role dyskutanta (antagonisty i mediatora w

sporze) oraz komentatora wydarzeń politycznych.

Role konwersacyjne są związane z typowymi sytuacjami konwersacyjnymi, ułatwiają strategie

zachowań językowych wyzyskiwanych przez dyskutantów w trakcie zdarzenia komunikacyjnego.

20

Rola antagonisty

W antagonistycznych relacjach między uczestnikami dyskursu często pojawiają się środki obrażania

(obelgi, szyderstwa, drwiny). Ekspansja potoczności w mediach wynika z zacierania się różnic między
komunikowaniem skutecznym a etycznym. Ewa Kołodziejek wyróżnia dwie strategie służące poniżaniu
przeciwnika:

a)

Obelgi polityczne,

b)

Wyrażenia potoczne, często wulgarne oraz tzw. etykietki (okazjonalne opisowo-

wartościujące nazwania różnych bytów, motywowane perswazyjnie).

Antagoniści stosują różne metody poniżania przeciwnika:

a)

Publiczne awantury obrazują zwykle metaforyką militarną,

b)

Stosują rozbudowane parafrazy,

c)

Podważają wiarygodność sądów przeciwnika,

d)

Ośmieszają błędy i porażki przeciwnika,

e)

Stosują pozorny humor i ironię.

Rola mediatora w sporze

Zachowania językowe o charakterze agresywnym były często neutralizowane przez akty mowy wpisane

w rolę mediatora w sporze. Politycy z niej korzystający łatwo zjednywali sobie przychylne nastawienie
pozostałych rozmówców, a przez to nagłaśniali agresywne zachowania antagonistów. Podejmowane przez nich
strategie językowe ułatwiały demonstrowanie (pozytywnego) własnego wizerunku poprzez:

a)

Przywołanie innych do porządku,

b)

Propozycję uporządkowania dyskusji.

Strategie komunikacyjne związane z tą rolą są stonowanymi formami perswazji. Te formy działań

oparte są na sugerowaniu pewnych faktów, apelują również do retoryki intelektualnej. Dyskutanci wyrażali
swoje oburzenie korzystając z ukrytego wymiaru dyskursu:

a)

Amplikatura – jako krytyczny osąd przeciwnika,

b)

Aluzja,

c)

Operowanie wspólną ramą doświadczeniową (podpunkt b i c to czytelne sygnały o

tym, że rozmówca nie chce pogłębiać konfliktu).

Rola komentatora wydarzeń politycznych

Rola komentatora wydarzeń politycznych to kreacja o charakterze kooperacyjnym. Towarzyszy jej

postawa zaangażowania rozmówców we współtworzenie tekstu, aktywność w pogłębianiu kolejnych wątków
dyskursu, przejęcie obowiązku dotyczącego progresji wydarzeń oraz wygaszania tematów. W jego komentarzu
powinny się znaleźć:

a)

Ekspozycja zdarzenia,

b)

Prognoza/diagnoza,

c)

Opinia z argumentacją,

d)

Wniosek.

Konstrukcje składające się na komentarz to: operatory dyskursywne („dochodzę do wniosku,

że…”), znaki namysłu („hmmm, niewątpliwie trafna jest uwaga…”), indeksy wskazujące proces
zawiązywania się rozmowy (no, to zostawmy na boku…”) oraz postawa komentująco-oceniająca (no, w tym
zdaniu zawiera się pewna wizja…”).

7. KATEGORIA ODBIORCY ZEWNĘTRZNEGO W TELEWIZYJNYCH DEBATACH

POLITYKÓW.

21

Opracowanie na podstawie rozdziału: Aktorzy telewizyjnej publicystyki i ich role w dyskursie [w:] M.

Poprawa, Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego.

W rozdziale opisane zostały najważniejsze role, w które wcielają się uczestnicy telewizyjnej

publicystyki i mechanizmy zawiązywania się dialogu społecznego w studiu telewizyjnym. Autor używa
metafory teatru, która obrazowo opisuje zjawiska propagandy, które stosują przedstawiciele elit politycznych.
Uczestnicy spektaklu: organizator/ reżyser (dziennikarz), aktorzy ( dyskutanci) i odbiorcy ( wirtualna
publiczność).

Najważniejszą kategorią komunikacyjną jest odbiorca wirtualny = makroodbiorca. Uczestnicy dyskursu

publicznego koncentrują się na takim poprowadzeniu debaty, aby pozyskać odbiorcę wirtualnego, zauroczyć go i
przekonać do swoich racji. Stawką są głosy potencjalnego wyborcy. Akty mowy skierowane do odbiorcy mają
przyciągać uwagę, schlebiać gustom widzów. Mogą to być konstrukcje bezpośrednie z czasownikami
performatywnymi, jak również ukryte, w których przemycane są językowe zabiegi pozyskiwania i kreowania
opinii publicznej. Niektórzy uczestnicy dyskursu przyznają odbiorcy prawo współuczestniczenia w komunikacji
publicznej ( sygnalizuje to więź światopoglądową). W niektórych formach przekazu medialnego widz jest tylko
retorycznym audytorium (wypowiedź ma wówczas charakter autoprezentacyjny; przypomina to działalność
marketingową).

Kategoria odbiorcy wirtualnego uaktywnia się, gdy rozmowa telewizyjna nabiera kształtów

genologicznych wywiadu. Dyskutantom dodatkowo towarzyszy świadomość, że podjęte przez nich zachowania
konwersacyjne spełniają funkcję współtworzenia atmosfery społecznego porozumienia. Uczestnicy
telewizyjnych debat chętnie włączają w pole swych działań metatekstowych wirtualnego odbiorcę, przypisując
mu cechy obiektywnego obserwatora, reprezentanta opinii publicznej i obywatela.

Wicepremier Grzegorz Kołodko w wywiadzie z Piotrem Gembarowskim wykorzystał wiele

bezpośrednich zwrotów do odbiorcy, by uniknąć konfrontacji z dziennikarzem. Zabiegi, których użył polityk:

a) zwroty grzecznościowe ( Dzień dobry Państwu)
b) językowe wykładniki wspólnej wiedzy (Państwo też pamiętacie)
c) językowe sygnały uczuciowego utożsamiania się z obywatelami znoszącymi trudy polityki

ekonomicznej państwa ( Są to także ciężkie czasy, nie tylko dla wielu z Państwa, ale także dla nas...)

Wypowiedzi te zawierają także elementy autoprezentacji.

Konwencja reklamy (także politycznej) zakłada pozyskiwanie telewizyjnej publiczności poprzez formy

dyskursywne realizowane w skali mikro. Nadawca chce w ten sposób pozyskać względy odbiorcy. Ta kategoria
pojawia się często w wypowiedziach dziennikarzy, którzy inicjują sieć relacji między studiem telewizyjnym a
telewidzami. Przykładem może być zapowiedź Kamila Durczoka:

,,Naklejka na szybę – to rządowy sposób sfinansowania nowych dróg. Czy ma szansę realizacji? O tym

w programie Forum, tuż po reklamach, zapraszam!’’

Werbalnymi wykładnikami przytoczonej strategii są: skondensowana składnia dopełniona pytaniem

retorycznym oraz czasownik performatywny <zapraszam>, otwierający publiczną dyskusję.

Wielu mówców wie, że obywatel-telewidz nie jest jedynie biernym obserwatorem, lecz także sędzią,

krytykiem i współorganizatorem instytucji demokratycznych. Strategie konwersacyjne skierowane do
makroodbiorcy są rezultatem wyboru metod ingracjacyjnych, w których pojawiają się następujące środki
perswazji:

a) akty grzeczności językowej wpisane w konwencję przebywania w oficjalnej sytuacji

komunikacyjnej (językowe rytualizmy – zwroty te mają odniesienie do społecznie aprobowanego modelu
grzeczności, który wymusza użycie odpowiednich formuł), np.

,,Dziękuję państwu za uwagę’’

b) językowe wykładniki wspólnoty przekonań, przeżyć i doświadczeń (

przeświadczenie, że od opinii publicznej zależy ocena działań politycznych)

,, Proszę państwa, referendum europejskie to jest nasza suwerenna decyzja na ,,tak’’ lub na ,,nie’’

c) strategie komunikacyjne zastosowane w celu uwodzenia telewidza

22

d) strategie służące schlebianiu gustom odbiorcy, m.in. poprzez odnoszenie się do jego świata

wartości, wyrażanie fałszywej troski, manipulowanie gustami opinii publicznej

Środkami werbalnymi, za pomocą których uczestnicy dyskursu zachęcają telewidzów do udziału w

medialnym wydarzeniu są również hasła – wezwania:

,, Państwo też wezmą udział, mam nadzieję, w dzisiejszym programie.

Grupy c) oraz d) są najbardziej rozbudowaną formą perswazji. Nadawca omija dzięki niej odpowiedzi

na niewygodne pytania dyskutantów. Ważnym sposobem spoufalania się z odbiorcą zewnętrznym są odniesienia
do jego świata wartości, np.

,,Słuchają nas ludzie, w tym uczciwi, i chodzi o to, aby pan się nie mylił na poziomie tabliczki

mnożenia.’’

Motywem przewijającym się w tego typu wypowiedziach jest często postać obywatela, który krytycznie

ocenia poglądy wyrażane przez rozmówców.

W wielu wypowiedziach przewija się myśl, że dobro opinii publicznej jest najwyższą wartością w

państwach demokratycznych, np.

,, (...) chyba opinia publiczna ma prawo się dowiedzieć.’’

Motyw telewidza-obywatela wiąże się z uprawianiem retoryki populistycznej,

1

w której kategoria

odbiorcy celowo nie jest dookreślona. Tego typu wypowiedzi wykorzystujące figurę obywatela naznaczone są
emocjonalnymi konotacjami, np.

,,Ale proszę, ci ludzie, którzy przed chwilą wystąpili, chcą usłyszeć to.’’

Kategorię odbiorcy zewnętrznego wywołuje się również za pomocą haseł--wykrzyknień, np.

,, Ale na Boga, nie wyciągajcie ludziom pieniędzy z kieszeni!’’

Odbiorcy telewizyjnemu przypisuje się często rangę audytorium retorycznego, aby skuteczniej

wprowadzać techniki mitygacji, tj. działań osłabiających wymowę problemów stawianych przez pozostałych
dyskutantów. Uczestnicy dyskusji, szczególnie w sytuacjach kryzysowych, stosują także strategie
przekierowywania komunikatów w stronę telewidza, aby tym samym zneutralizować ryzyko retorycznej porażki.

Kategoria widza jest często wykorzystywana przez dziennikarzy.

8. Podmiotowy punkt widzenia (PPW) jako nadrzędna kategoria organizująca dyskurs

wiadomości.

Każdy tekst werbalizuje podmiotowy punkt widzenia. Niemożliwa jest obiektywna konceptualizacja

rzeczywistości. „Na poziomie sytuacji komunikacyjnej autorski punkt widzenia zmusza odbiorcę do przyjęcia
określonej postawy, w której mieszczą się zarówno zadania czytelnicze, jak i role społeczne.

W tym sensie lektura ma charakter interakcyjny, a tekst staje się dyskursem. Autor koduje w przekazie

informacje potrzebne do jego „poprawnego odczytania” (…) czytelnik akceptuje poglądy autora, wartości „i w
konsekwencji konkretną wizję świata i swoje w nim miejsce.” (odczytanie preferowane) Jest też odczytanie
opozycyjne – odbiorca czyta tekst w sposób niezależny.

Wiadomości nie są dziś bardziej obiektywne niż przed rokiem 1989, ponieważ ciągle werbalizują czyjś

punkt widzenia, czyjąś wizję świata.

1

,,Za populistyczne uznaje się wypowiedzi, które charakteryzują się znacznym stopniem stanowczości i

zdecydowania, w których swobodnie i kategorycznie operuje się pojęciami zupełnie nieostrymi, za to
identyfikowanymi życzeniowo’’ ( wypowiedź Bralczyka).

23

punkt widzenia – główny czynnik determinujący tekst; sposób, w jaki nadawca konceptualizuje

rzeczywistość, wpływa na formalną i semantyczną strukturę przekazu, wytycza jego ramę interpretacyjną,
zmusza odbiorcę do przyjęcia określonej postawy w komunikacji.

Autorski punkt widzenia wpływa na organizację tekstu, jak i wyznacza sposób jego ostatecznego

odczytania.

Pokazywanie wydarzeń z prywatnego punktu widzenia jest strategią, dzięki której nadawca porządkuje

świat i dokonuje jego wartościowania.

Atrybucja jest we współczesnym dziennikarstwie zjawiskiem ważnym – dzięki niej wydawca przenosi

odpowiedzialność za tekst na konkretną osobę lub agencję prasową, jednocześnie przypisuje wartość
opisywanym wydarzeniom; brak podpisu obniża rangę tekstu.

Podmiotowość autora współczesnych wiadomości ujawnia się na poziomie wewnątrztekstowym.

Nadawca staje się narratorem świadomym swoich możliwości konstruowania przekazu. Wpływa na swe teksty
poprzez sposób wprowadzania cytatów, decydowanie o tym, kogo w tekście zacytować, a kogo nie. Przez
sposób nazywania aktów mowy może manipulować cudzą wypowiedzią przypisując jej pozytywną lub
negatywną ocenę.

Wykorzystywanie wypowiedzi innych osób ma charakter wartościujący:

1.

autor arbitralnie wybiera osobę, którą chce zacytować

2.

wycina z jej wypowiedzi ten fragment, który chce wykorzystać.

Zawsze za sposobem przedstawiania cytatu kryje się autorskie wartościowanie wiadomości.

Cytaty i przytoczenia można zaliczyć do grupy tekstowych wyznaczników podmiotowości autora, czyli

do konstrukcji, które zdradzają jego subiektywny punkt widzenia. Możliwość wartościowania świata za pomocą
sekwencji cytatów wpisana jest w konwencje gatunkowe wiadomości.

Techniki wartościowania wiadomości za pomocą cytatów:

1.

wypowiedzi przytaczane w mowie niezależnej mają większą wartość niż wypowiedzi

w mowie zależnej

2.

sposób wprowadzania atrybucji cytatu

3.

opinie przytaczane na początku mają większą wartość niż opinie z końca tekstu

4.

wypowiedzi jednej ze stron dominują w tekście – nadreprezentowana strona konfliktu

zyskuje w oczach odbiorców większą wiarygodność

5.

dobór cytatów wpływa na wizerunek ich autora – wypowiedzi przedstawicieli obu

stron są tak dobrane, że jedna z nich jest ukazywana w lepszym, a druga w gorszym świetle

6.

przeniesienie wypowiedzi jednej ze stron konfliktu do środka gazety obniża wartość

tej wypowiedzi

7.

określenia metatekstowe mogą zawierać ocenę autora wypowiedzi; teksty zawierają

przytoczenia i wypowiedzi osób, które autor chce ukazać w gorszym świetle.

Istotne znaczenie dla wiadomości ma rozprzestrzenianie się w nich oralnych strategii komunikacyjnych,

które lokują przekaz w ramach stylu/światopoglądu potocznego.

1.

zmianie uległ dotychczasowy status dyskursu informacyjnego, ponieważ logikę

partyjną (urzędową) właściwą dla rzeczywistości sprzed 1989 roku zastąpił typ racjonalności oparty na
codziennym doświadczaniu świata

2.

przeobrażeniu uległa też sytuacja komunikacyjna; inne są relacje między nadawcą i

odbiorcą – przestaje ich dzielić znaczny dystans publiczny, funkcjonują w nowej przestrzeni:
półoficjalnej i półprywatnej.

We współczesnym dyskursie wiadomości przenikają się dwie sfery życia (potoczna i publiczna), a

przeciętna wiadomość jest przestrzenią, w której ścierają się dwie tendencje:

1.

konieczność relacjonowania życia publicznego

24

2.

chęć pokazywania życia prywatnego (bardziej interesuje przeciętnego człowieka);

coraz częściej ta tendencja zwycięża.

Domeny publiczna i prywatna tworzą w mediach „płynne kontinuum”. Dlatego każdy news należy

rozpatrywać jako tekst mniej lub bardziej publiczny/prywatny. Decydujące znaczenie ma tu odtworzenie
podmiotowego punktu widzenia (zakodowanego w tekście).

Podmiotowy punkt widzenia – określa sposób w jaki nadawca postrzega wydarzenia oraz rolę, jaką

wyznacza sobie i odbiorcy w procesie komunikacji.

konceptualizacja wydarzeń

domena publiczna

domena społeczna

czytelnik wciągnięty jest w sferę życia społecznego

odbiera czytelnikowi moc społeczną; jest

osobą

i instytucjonalnego, ma wyznaczoną rolę obywatela

prywatną

o

własnych,

zdroworozsądkowych

zaangażowanego o sprecyzowanych poglądach

kryteriach ważności informacji

Ekspansja w mediach PPW ma złożoną genezę (zniesienie cenzury, wolność słowa, moda, obce

wzorce). Nie jest procesem chaotycznym i przypadkowym. Rozprzestrzenianie się stylu potocznego jest efektem
zamierzonych działań dziennikarzy i wydawców – przez zmniejszenie dystansu dzielącego ich od odbiorców
chcą wywołać złudzenie, że informacje są przekazywane w sytuacji swobodnej i nieoficjalnej. Pragną wywołać
u odbiorców iluzję bezpośredniości.

UWAGA! W wiadomościach pisanych reprezentujących PPW dominują strategie oralne. Wiadomości

prasowe, w których dominuje PPW są przykładem tekstów zapisanych, ale pod względem poznawczym –
oralnych.

Wiadomości dziennikarskie pokazujące świat z PPW wykorzystują oralne strategie komunikacyjne i

oralny sposób myślenia. To jeden z najważniejszych symptomów ekspansji stylu potocznego w komunikacji
publicznej, w której do roku 1989 dominowało myślenie abstrakcyjne.

Oralność wiadomości prasowych:

1.

podstawowa cecha – jednoczesne funkcjonowanie wielu kodów

2.

przejście od formy referującej wydarzenia do struktury, która je będzie unaoczniać,

zwłaszcza dosłowne przytaczanie słów bohatera

3.

podział tekstów na odhumanizowane (tematem działanie instytucji) i

antropocentryczne (działanie konkretnego człowieka); wyższy w tekstach, gdzie unika się nazw ról
społecznych

4.

konkretność – w stylu potocznym nad wyrazami abstrakcyjnymi przeważają

konkretne

5.

logika konkretu (pojęcie Levi-Strauss’a) – ma charakter systemowy, w niej

manifestują się stereotypy i wartości kultury, w niej sumują się wszystkie doświadczenia społeczeństwa
czy narodu; podstawą jest metafora, nie pojawia się w tekstach przypadkowo; może tworzyć szkielet
tekstu wspomagający jego odczytanie

6.

językowe zachowania agonistyczne (za Walterem Ongiem) – opisywanie świata w

kategoriach opozycji; agon jest typowym dla myślenia oralnego mechanizmem kognitywnym

7.

wysoki stopień empatii i zaangażowania (też za Ongiem) – pismo odrywa czytelnika

od egzystencjalnego kontekstu wiadomości prasowe starają się poprzez emocje łączyć człowieka ze
światem; każda wiadomość niesie ze sobą mniej lub bardziej widoczny ładunek aksjologiczny –
nadawca tekstu jest podmiotem poznającym świat a percepcja jest zawsze subiektywna, choć autorzy
starają się podtrzymać złudzenie obiektywizmu

25

8.

redundancja (za Ongiem) – wypowiedź mówiona jest redundantna w tym sensie, że

cechuje ją nadmiar, obfitość elementów informacyjnych, istotnych; wspomaga rozumienie i pamiętanie,
powtarzalność jest w tym, wypadku kluczowa; może dotyczyć zarówno warstwy tematycznej i
strukturalnej; w wiadomościach istotny jest też tzw. efekt echa – wydarzenie pozostając w mediach
przez dłuższy czas stopniowo traci swą siłę.

Podsumowując: dziennikarze w swych artykułach chcąc nie chcąc przestawiają swoje poglądy, w

sposób mniej lub bardziej ukryty. Jak było już wspomniane – niemożliwa jest obiektywna konceptualizacja
rzeczywistości, a wiadomości nie są dziś bardziej obiektywne niż przed rokiem 1989, ponieważ ciągle
werbalizują czyjś punkt widzenia, czyjąś wizję świata.

9. Dwa punkty widzenia w dyskursie wiadomości dziennikarskich

- Teoria komunikacji zakłada, że celem nadawcy jest ukierunkowanie działań odbiorcy. Oznacza to, że

na wielu poziomach tekstu zakodowane są różne postawy autora. Inaczej jest w wiadomościach dziennikarskich.
Odznaczają się one celowym wymazywaniem nadawcy z przekazu. Wynika to z dążenia do obiektywizmu –
głównej reguły gatunkowej informacji (przeświadczenie, że bezstronne opisywanie świata jest możliwe).

- Dążenie do obiektywizmu stanowi nieosiągalny wzorzec. Realizacja tego założenia w wiadomościach

dziennikarskich ogranicza się jedynie do wywołania wrażenia w odbiorcy, że narracja, jaka jest prowadzona, ma
charakter bezstronny.

- Wytwarzanie złudzenia obiektywizmu było głównym celem mediów w systemach totalitarnych (każdy

przekaz dostosowany do panującej ideologii). Propagowana w mediach wizja świata nie miała alternatywy, była
jednoznaczna i spójna. Rzeczywistość porządkowało myślenie w kategoriach MY-ONI czy SWÓJ-WRÓG.
Media marginalizowały prywatność i indywidualizm jednostki (człowiek jako członek jednolitej grupy
społecznej). Temat przekazów: państwo, rząd itp. Środki masowego przekazu same funkcjonowały jak
instytucja.

- Po roku 1989 wiadomości przestały podlegać regułom nowomowy. Cechą współczesnych przekazów

informacyjnych stał się antropocentryzm. Człowiek wyparł instytucję, sam stał się głównym tematem
przekazów. Procesy te dotyczą również nadawcy. Bezosobową instancję nadawczą zastąpili konkretni
dziennikarze, których osobowość decyduje o wizerunku medium i skali popularności.

- W czasach tzw. wolnych mediów obie domeny (publiczna i prywatna) powinny znajdować się w

stabilnej równowadze. Jednakże owa równowaga jest tak naprawdę powierzchowna. W komunikacji uczestniczą
gazeta jako instytucja mająca wyraźny profil społeczno-ideologiczny oraz konkretny, jednostkowy czytelnik
(osoba prywatna). W takiej sytuacji interakcja jest konfliktem między dwoma dyskursami: publicznym –
typowym dla instytucji- i prywatnym – typowym dla jednostki.

- Od roku 1989 media mogą opisywać wydarzenia z punktu widzenia publicznego i prywatnego.

Nadawca tekstu dokonuje wyboru punktu widzenia – decyduje, do której z domeny (publicznej czy prywatnej)
przypisane zostanie opisywane wydarzenie. Owy wybór jest wynikiem indywidualnego aktu postrzegania,
kategoryzacji i interpretacji rzeczywistości (subiektywizm, podmiotowość).

- Przyporządkowywanie przez nadawcę rzeczywistych wydarzeń do którejś z dwóch domen ma

charakter wartościujący – nadawca decyduje w ten sposób o społecznym postrzeganiu konkretnych zdarzeń.
Punkt widzenia jest głównym czynnikiem determinującym tekst. Sposób, w jaki nadawca konceptualizuje
rzeczywistość, wpływa na formalną i semantyczną strukturę, wytycza jego ramę interpretacyjną oraz zmusza
odbiorcę do przyjęcia w komunikacji określonej postawy.

- Podmiotowy punkt widzenia to nadrzędna kategoria organizująca cały dyskurs wiadomości. Każde

wydarzenie może zostać w mediach opisane z perspektywy publicznej lub prywatnej. Kategoryzacja różnicująca
jedno wydarzenie na publiczne lub prywatne jest w mediach podstawowym sposobem porządkowania
rzeczywistości. Mechanizm ten dotyczy zarówno wydarzeń oficjalnych, jak i tych, których uczestnikami są
zwykli ludzie.

26

- Pokazywanie wydarzeń z prywatnego punktu widzenia jest strategią, dzięki której nadawca

porządkuje świat i dokonuje jego wartościowania. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, kiedy osoby lub wydarzenia
publiczne ukazywane są w nieoficjalnym świetle. W takich sytuacjach media przedstawiają najczęściej
nieformalne zachowania osób znanych lub informacje dotyczące ich osobistego życia. Ostatecznie teksty takie
implikują negatywną ocenę faktów i mogą służyć kompromitacji osób lub obniżeniu społecznej wartości
wydarzeń.

- Z drugiej strony przestrzeń prywatna może stać się w dyskursie wiadomości nośnikiem wartości

pozytywnych. Dotyczy to wiadomości, w których domena prywatna zostaje skonfrontowana z domeną
publiczną, tworząc z nią w jednym tekście wyraźną opozycję. Mechanizm ten widać w wiadomościach
konfliktowych, opisujących zderzenie postaw i wartości. Zazwyczaj ta strona konfliktu, którą nadawca
przedstawia z prywatnego punktu widzenia, jest nośnikiem wartości pozytywnych, natomiast strona
przedstawiana z publicznego punktu widzenia – nośnikiem wartości negatywnych.

- Przestrzeń obca to przestrzeń publiczna, zinstytucjonalizowana, a przestrzeń własna to przestrzeń

prywatna, ludzka. Opozycja MY – ONI pojawia się jako konflikt LUDZIE -INSTYTUCJA. Przestrzeń dobra to
przestrzeń antropocentryczna.

10. Punkt widzenia jako rama interpretacyjna wiadomości



Nadawca dokonuje wyboru pomiędzy domeną sfery publicznej i domeną sfery

prywatnej. Zawsze jest to działanie subiektywne, a w związku z tym mamy do czynienia z
wartościowaniem w wiadomościach.



O punkcie widzenia decyduje podmiot. To samo wydarzenie może on

przyporządkować do różnej domeny.



Domena prywatna – subiektywne działanie nadawcy, własna wizja rzeczywistości

nadawcy jest prezentowana w tekście.



Domena publiczna (oficjalna) - wszelkie dyskursy instytucjonalne, czyli prowadzone

przez wszelkiego rodzaju instytucje publiczne, w którym nadawca nie prezentuje własnej wizji
rzeczywistości.



Granice między tymi tendencjami rozmazują się. Występuje jednak tendencja

przedstawiania wiadomości prasowych z prywatnego punktu widzenia. Kategoria prywatności
utożsamiana jest z potocznością - rozumianą antropologicznie.

4 elementy charakteryzujące aspekt prywatności, czy potoczności:

a)

Antropocentryzm

b)

Logika konkretu (odnoszenie się do tego, co bliskie jest człowiekowi, odnoszenie do

człowieka, nie do instytucji)

c)

Zaangażowanie i empatia

d)

Agonistyczny ton narracji

Nadawca wiadomości chce stworzyć iluzję czegoś nieoficjalnego – nadawca przemyca w ten

sposób swój punkt widzenia, a także ocenia wydarzenie w sposób ukryty, zamaskowany. Prywatny
punkt widzenia charakteryzuje się tym, że jest bliższy ludzkiego świata, nie tworzy świata
abstrakcyjnego – opisuje się wydarzenia, które dotyczą zwykłych ludzi, nie osób pełniących jakieś
funkcje społeczne.

Różnice między prywatnym a publicznym punktem widzenia:

- Różnica przejawia się w stopniu shumanizowania tekstu :

* w domenie prywatnej to człowiek i jego aktywność są przedmiotem zainteresowania

27

* w domenie publicznej- nie liczy się człowiek jako jednostka, liczy się instytucja, ponieważ to one

działa

Im większa konkretyzacja postaci, tym mniej oficjalny staje się tekst, np.

Polska/ rząd przedstawiła swoje stronnictwo wobec UE- mamy tu do czynienia z domeną publiczną, w

której uczestniczący aktorzy są pojęciami abstrakcyjnymi.

Minister rolnictwa/ J. Kaczyński przedstawił swoje stronnictwo wobec UE- mamy tu do czynienia z

domeną prywatną, gdzie uczestnicy to konkretni ludzie.

Przykłady:

1.

Cerkiew wypowiada wojnę katolikom.

2.

Parafianie z Irkucka piszą do Putina.

3.

Rosja nie rusza na katolików.

Przykłady te obrazują binarny sposób kategoryzacji świata. Rodzi się opozycja my – oni. Rodzi się

konflikt: ludzie – instytucja.

My: katolicy, parafianie, - ludzie

Oni: cerkiew, Putin, Rosja – jest to przestrzeń obca, zinstytucjonalizowana.

Już same te nagłówki są manipulacją. Uproszczają problem. Zastosowano w nich metaforykę militarną.

Mechanizm opozycji my (przestrzeń własna) – oni (przestrzeń obca) pozwala zasugerować odbiorcy

punk widzenia nadawcy, jego wizję świata. W ten sposób tworzy się wspólna rama między nadawcą i odbiorcą
(my) – wspólny interes, wspólny wróg. Mamy tu także do czynienia z wartościowaniem. Przestrzeń ludzka
wartościowana jest pozytywnie, publiczna (oficjalna) negatywnie.

W polityce często mamy do czynienia z metaforami agonistycznymi – kategoria walki, rywalizacji w

polityce. W ten sposób agon (walka) staje się ramą dla polityki. Ma ona dwie subramy:

- polityka jako wojna

- polityka jako współzawodnictwo sportowe

Warto także zwrócić uwagę na stopień empatii i stopień zaangażowania nadawcy :

28

Komunikacja bezpośrednia – tworzy się wspólna rama doświadczeniowa, spontaniczność wypowiedzi.

Nadawca pozostawia ślad swojej obecności w tekście. (Podmiotowość/ subiektywizm/ wartościowanie).

Jeśli chodzi o wartościowanie, to:

- w domenie prywatnej jest ono jawne

- w domenie publicznej wartościowanie też jest, ale jest no zamaskowane, może wystąpić w:



Sposobie segmentacji tekstu (zasada odwróconej piramidy – na początku podaje się

najbardziej istotne wydarzenia, później mniej ważne)



Użyciu mowy niezależnej (niezależna ma większą wartość od zależnej)



Nadawca może wybrać odpowiednie cytaty – związane jest to z manipulacją, gdyż

dobór odpowiedniego cytatu jest celowy, może np. ośmieszać jedną ze stron



Wypowiedzi nadawcy mają większą wartość, niż cytaty końcowe (kolejność jest

ważna, poza tym prowadzący jest dla odbiorcy autorytetem) .

11. Stopień humanizacji tekstu w wiadomościach dziennikarskich

Na podstawie: T. Piekot ,,Dyskurs polskich wiadomości prasowych”

W wiadomościach dziennikarskich najistotniejsze różnice między sferą prywatną a publiczną

dotyczą stopnia humanizacji tekstu. Wiadomości bliższe ludzkiego świata są po prostu antropocentryczne.
Newsy podmiotem wszelkiej aktywności czynią człowieka, a teksty należące do sfery publicznej koncentrują się
raczej na podmiocie nieosobowym- najczęściej jest nim instytucja.

Ten antropocentryzm dotyczy zarówno struktury wypowiedzeń (podmiotu zdania) i akapitów, jak

i – na najwyższym poziomie organizacji- globalnego tematu tekstu. Przekaz zhumanizowany ma ponadto
więcej leksykalnych odniesień do człowieka, zwłaszcza zaimków osobowych.

Ilustracją tego problemu przedstawiają relacje, dotyczące negocjacji z Unią Europejską w sprawie

obrotu ziemią. Poniżej znajdują się cztery pokazowe wiadomości z różnych punktów widzenia.

a) bliżej domeny publicznej

1. Polska przedstawiła swoje stanowisko

2. Rząd przedstawił swoje stanowisko UE

b) bliżej domeny prywatnej

3. Minister rolnictwa przedstawił UE stanowisko rządu

4. J. Kalinowski przedstawił UE swoje stanowisko

Pierwszy przekaz opisuje świat z perspektywy oficjalnych relacji, kładąc nacisk na relacje

międzynarodowe. Drugi, mniej oficjalny, podkreśla sukces rządu, a trzeci już wyraźnie antropocentryczny,
opisuje działanie podmiotu osobowego. Postać ta jest ciągle anonimowa, gdyż reprezentuje rolę społeczną.
Najbardziej antropocentryczny jest tekst ostatni- mówi o osobistym sukcesie Kalinowskiego. Antropocentryzm

29

leksyki ( wyrażany zawartością rzeczowników osobowych i czasowników, które nazywają czynność mówienia,
a także obecnością zdań hipotaktycznych intensjonalnych typu X powiedział, że..). Pojawienie się w tekście
wymienionych w nawiasie typów konstrukcji jest bezpośrednim sygnałem jego ,,humanizacji”. Czasowniki
mówienia wprowadzają do tekstu głosy innych osób, co jeszcze bardziej zwiększa antropocentryzm.

Krótko mówiąc, tematem wiadomości odhumanizowanych będzie raczej działanie instytucji (Polski,

rządu, UE itp.), tematem tekstów antropocentrycznych działanie konkretnego człowieka. Trzeba przy tym
pamiętać, że wskaźnik antropocentryczności będzie wyższy w tekstach, gdzie unika się nazw ról społecznych, a
preferuje się same imiona i nazwiska.

Badania nad tekstami wiadomości po 1989r., pokazują, że znaczna część czasowników reprezentuje

leksykę antropocentryczną – stanowi to novum. Formy te stają się jednym z ważniejszych nośników
wartościowania. Także badanie rzeczowników wypada na korzyść antropocentryzmu- co czwarty rzeczownik
jest nazwą człowieka.

Trzeba pamiętać, że antropocentryzm jest podstawową cechą stylu potocznego. W wiadomościach

człowiek jest głównym tematem, pojawia się w tytule, podtytule, lidzie. Głównymi AKTORAMI
WIADOMOŚCI są politycy – od 50-84%, potem sportowcy- ok.10%, dalej przestępcy, osoby niepubliczne- tu
także grupy społeczne, duchowni, policjanci, ofiary, eksperci, specjaliści, prawnicy. (badania bazują na tekstach
Gazety Wyborczej, Życia, Rzeczpospolitej

12-15. Cechy stylowe wiadomości prezentujących prywatny punkt widzenia:

12.

Antropocentryzm



Człowiek wypiera instytucję, stając się głównym tematem przekazów

wizualnych oraz coraz częściej sam zabiera głos w mediach. Bezosobową instancję nadawczą
zastępują konkretni dziennikarze, charyzmatyczni prezenterzy lub reporterzy, których
osobowość decyduje o wizerunku medium i skali popularności.



W gazetach znajdziemy gatunki wypowiedzi bardziej subiektywne i

nieoficjalne, jak komentarz odautorski, list do redakcji i felieton, które publikowane są
cyklicznie zawsze w tym samym miejscu w gazecie.



Nadawca jest podmiotem poznającym, a jego tekst jest zapisem poznania.

Podmiotowość autora wyciska na tekście wyraźne piętno.



Przestrzeń dobra (własna) to przestrzeń antropocentryczna. Tematem

wypowiedzi są tu zwykli ludzie; na poziomie gramatycznym ich działania wyrażają osobowe
formy czasowników (obawiali się, podpisywali). Przestrzeń obca to przestrzeń publiczna,
instytucjonalna. Konflikt = instytucja : ludzie – problem jest bardzo upraszczany.



Człowiek jest podmiotem wszelkiej aktywności. Tematem tekstu jest

zazwyczaj działanie konkretnego człowieka.



Antropocentryzm dotyczy zarówno struktury wypowiedzeń (podmiotu

zdania) i akapitów, jak i – na wyższym poziomie organizacji – globalnego tematu tekstu.
Przekaz zhumanizowany ma więcej leksykalnych odniesień do człowieka, zwłaszcza
zaimków osobowych.



Wskaźnik antropocentryczności jest wyższy w tych tekstach, w których

unika się nazw ról społecznych, a preferuje się same imiona i nazwisk, a (lub same
nazwiska).

13.

Logika konkretu



Konkretność charakteryzowała zwłaszcza kultury archaiczne, w których

człowiek, komunikując się oralnie, werbalizował przede wszystkim elementy rzeczywistości,
poznawane sensorycznie. Współcześnie mechanizm ten funkcjonuje w stylu potocznym, w
którym wyrazy konkretne przeważają nad abstrakcyjnymi.



Wiadomości są wypełnione leksyką związaną z codzienną działalnością

człowieka. Np. w prasie peerelowskiej przeważały formy przywołujące obraz komunikacji
oficjalnej i zinstytucjonalizowanej (oświadczać, informować), tymczasem w dzisiejszych
newsach pojawia się najczęściej czasownik mówić, co zmienia obraz sytuacji komunikacyjnej,
lokując ją na poziomie codziennych interakcji. Informuje on również o nieoficjalnym i
bezpośrednim sposobie porozumiewania się.

30



Istotną rolę pełni leksyka najwyrazistsza pod względem poznawczym.

Chodzi tu o pojęcia reprezentujące podstawowy poziom kategoryzacji, gdyż odgrywają ważną
rolę w procesie konceptualizacji wydarzeń.



W tekstach domeny prywatnej przeważają wyrazy konkretne, pojęcia

podstawowe, ale także konstrukcje syntetyczne, osobowe formy czasownika i strona
czynna. W tekstach domeny publicznej – przeciwnie – abstrakcyjność dotyczy zarówno
poziomu leksykalnego (dominują terminy z wyższego poziomu kategoryzacji i wielowyrazowe
nazwy własne), jak i syntaktycznego (przeważa rozbudowana fraza nominalna i konstrukcje
analityczne).



W czasach niepiśmiennych do konceptualizacji niewidzialnej i nieoswojonej

rzeczywistości „człowiek oralny” wykorzystywał te same proste schematy pojęciowe, których
wcześniej używał do poznania świata fizykalnego, doświadczanego zmysłowo. Nasz kochany
Claude Levi-Strauss nazwał ten proces logiką konkretu. Jest on obecny na dużą skalę w
języku potocznym i w mediach.



Podstawą logiki konkretu jest metafora, która staje się głównym sposobem

opisywania świata. Metaforyzacja odgrywa istotną rolę w procesie werbalizacji
abstrakcyjnych, trudnych i obcych przeciętnemu człowiekowi zjawisk społecznych, przy czym
codzienne metafory są skonwencjonalizowane i najczęściej nieuświadamiane. Logika konkretu
ma charakter systemowy, w niej manifestują się stereotypy i wartości kultury, w niej sumują
się wszystkie doświadczenia społeczeństwa i narodu.



W tekstach wiadomości codzienne metafory nie pojawiają się przypadkowo i

spontanicznie, lecz tworzą sieć konstrukcji wzajemnie powiązanych, która jest szkieletem
tekstu, wspomaga jego odczytanie i tworzy kulturową bazę narracji. Każde wydarzenie
generuje ograniczoną liczbę metafor, które mogą być w wiadomościach zaktualizowane. Np.
teksty o gospodarce najczęściej korzystają z metafor typu GOSPODARKA TO BUDOWLA
(odbudować gospodarkę, fundamenty gospodarki, itp.), a teksty o polityce ze schematów typu:
POLITYKA TO WOJNA, POLITYKA TO RYWALIZACJA, POLITYKA TO TEATR.

14.

Empatia i zaangażowanie



Według pana Onga cechą kultury oralnej jest wysoki stopień empatii i

zaangażowania. W wypadku pisma jest inaczej, gdyż odrywa ono czytelnika od
egzystencjalnego kontekstu i tworzy autonomiczny dyskurs, sprawia, że czytanie to alienacja i
samotność.



Wprowadzenie do tekstu pisanego emocji na powrót jednoczy poznającego i

poznawane, łączy człowieka ze światem. Ekspresywna i empatyczna postawa wobec wydarzeń
zostawia swój ślad w tekście, w którym odnaleźć można wskaźniki emocji i wartościowania.



Uznanie empatii i zaangażowania za jedną z ważniejszych cech

współczesnego dyskursu wiadomości prasowych stoi w wyraźnej sprzeczności zarówno z
tradycją prasoznawczą, jak i z powszechnymi wyobrażeniami, wg których wiadomości są
obiektywne i pozbawione wartościowania. Tymczasem każda wiadomość niesie za sobą mniej
lub bardziej widoczny ładunek aksjologiczny. Jest tak dlatego, że nadawca jest podmiotem
poznającym świat, a percepcja jest zawsze subiektywna.



W wiadomościach wartościowanie ujawnia się na wielu poziomach. Autorzy

newsów (TV) często wartościują świat za pomocą leksyki nacechowanej ekspresywnie. W
wiadomościach dziennikarskich leksyka nacechowana pojawia się najczęściej w nagłówkach,
rzadziej występują w tekście zasadniczym. Teksty te noszą wyraźne ślady podmiotowości
nadawcy, czy jego subiektywnego punktu widzenia.



Wyraźne zaangażowanie jest najczęściej cechą wiadomości podpisanych

imieniem i nazwiskiem autora. Im bardziej spersonalizowany nadawca, tym bardziej
spersonalizowany tekst.



Najczęściej jednak autorzy newsów starają się podtrzymać złudzenie

obiektywizmu, a ich oceny i postawy są maskowane. Służą temu presupozycje, implikatury i
implikacje oraz mechanizmy strukturalne, jak: segmentacja cytatów, ich liczba, jakość, forma,
atrybucja, itp.



Oceny ukryte są również w sposobie segmentacji tekstu:

i.

zasada odwróconej piramidy – od wiadomości najważniejszych do

najmniej ważnych

ii.

w tekście przeważają wypowiedzi jednej ze stron danego konfliktu

iii.

dobór cytatów może kompromitować jedną ze stron konfliktu

31

(Nie będę się już rozpisywać na ten temat, bo szerzej na pewno jest w następnym zagadnieniu

Magdy K.)

15.

Agonistyczny ton narracji



Językowe zachowania agonistyczne, polegające na opisywaniu świata w

kategoriach opozycji, towarzyszyły człowiekowi od początku. Pierwsi ludzie oddzielali
przestrzeń oswojoną (dobrą) od przestrzeni nieznanej, obcej (złej). Dziś leżące u podstaw tych
rytualnych obrzędów poszukiwanie przeciwieństw jest skuteczną formą kategoryzacji świata i
jednym z ważniejszych schematów myślowych.



Agon pojawia się także w wiadomościach dziennikarskich, w których

wspomaga hierarchizację i wartościowanie wydarzeń. Jeśli nadawca konstruuje przekaz,
którego szkieletem kompozycyjnym jest opozycja lub kontrast, to najczęściej powoduje to
wyróżnienie jednego elementu na tle drugiego (układ figura – tło). Taka agonistyczna rama
interpretacyjna pojawia się zarówno w przekazach wizualnych, jak i werbalnych. W tekście
zwracają uwagę szczególnie metafory typu: X to wojna, X to konflikt, X to rywalizacja
sportowa, które stają się najważniejszym językowym symptomem kategoryzacji binarnej.



Współczesną świadomość społeczną zdominowało myślenie agonistyczne.

Dzisiejsze wiadomości coraz częściej przypominają mity, które ukazywały świat jako konflikt
2 sił; dominuje w nich odwołanie do metaforyki wojennej lub sportowej.

A teraz kilka słów ode mnie. Przy opracowywaniu tych zagadnień korzystałam z książki T. Piekota

Dyskurs polskich wiadomości prasowych. Porównałam te notatki z tym, co było na wykładzie. Grubo mi się
wydaje, że Szanowna Profesor Matuszczyk ma tę książkę wyrytą na blachę, bo moje notatki z wykładu to
praktycznie cytaty z Piekota. 

16. Wartościowanie w tekście wiadomości dziennikarskich

Rozpocznę od przedstawienia tradycyjnego wzorca wiadomości dziennikarskich, by w następnej

kolejności ukazać, jak się z nim polemizuje. We wspomnianej, tradycyjnej koncepcji wszystkie aspekty tekstu
podporządkowane są funkcji wypowiedzi – dotyczy to nawet kompozycji i doboru środków stylistycznych (por.
Tabela nr 1).

Tabela nr 1. Gatunkowy wzorzec wiadomości dziennikarskich w ujęciu tradycyjnym

INTENCJE

nadawca obiektywnie przedstawia

wydarzenia,

FUNKCJA TEKSTU

w tekście wyraźnie dominuje funkcja

komunikatywna,

NADAWCA

nadawca jest ukryty,

STYL TEKSTU

nadawca używa języka oficjalnego,

neutralnego, nienacechowanego ekspresywnie,
stylistycznie, środowiskowo i regionalnie; unika
językowych mechanizmów wartościowania, nie
wyraża opinii i sądów,

KOMPOZYCJA

nadawca przekazuje informacje szybko

– to, co najważniejsze streszcza na początku,

ORGANIZACJA TREŚCI

nadawca przekazuje informacje

rzetelnie, stara się odpowiedzieć na podstawowe
pytania: KTO?, CO? GDZIE?, KIEDY?, JAK?,
DLACZEGO?, Z JAKIM SKUTKIEM?, SKĄD
WIADOMO?

Przedstawiona w skrócie tradycyjna koncepcja tekstów informacyjnych budzi wiele wątpliwości. Spora

część dotyczy zakładanej obiektywności, neutralności i właśnie informacyjności newsów. Zagadnienie to warto
omówić nieco bardziej szczegółowo.

32

Fundamentem tradycyjnej koncepcji gatunków informacyjnych jest tzw. zasada obiektywizmu. Mianem

tym określa się zespół czynników, które wyznaczają relacje między rzeczywistością a tekstem (czyli tym, co o
niej napisano). Dla dziennikarza najważniejsze są fakty (PRAWDA), w związku z czym każda wypowiedź
powinna wiernie, dokładnie i bez zniekształceń przedstawiać wydarzenia, a sam autor – powinien być
bezstronnym, anonimowym obserwatorem, który świadomie rezygnuje z wyrażania ocen i opinii.

Niestety, tak rozumiany obiektywizm tekstu i nadawcy jest tylko idealistycznym postulatem. Pisała o

tym J. Puzynina, wykazując, „jak dalece wszystkie nasze teksty są przesycone nie zawsze przez nas
uświadamianym wartościowaniem”. Dotyczy to nawet wiadomości prasowych, „określonych przecież jako
informacyjne”. Każdy taki tekst niesie ze sobą mniej lub bardziej widoczny ładunek aksjologiczny, ponieważ
nadawca jest równocześnie podmiotem poznającym i interpretującym świat.

Problem ten, jak słusznie przypomina autorka, został zupełnie przemilczany przez badaczy języka

wiadomości prasowych, a przecież do roku 1989 wszystkie media były narzędziem partyjnej propagandy. Newsy
tamtych czasów nie były obiektywne, o czym zresztą pisali autorzy prac poświęconych nowomowie, a jednak
prowadzone wtedy badania omijały temat perswazji. Być może stało się tak z powodów ideologicznych, a mit
obiektywizmu informacji prasowych był totalitarnej władzy po prostu potrzebny.

Analizując problem wartościowania w tekstach informacyjnych, Puzynina odkryła, że autorskie sądy i

oceny pojawiają się nie tylko w tytułach, ale także w samym tekście wiadomości. Oto najważniejsze ustalenia
autorki:

1)

Wartościowanie w tekstach informacyjnych pojawia się wprost lub nie wprost (w

implikacjach, implikaturach, presupozycjach).

2)

Najczęściej wartościowanie dotyczy zjawisk i sytuacji, a nie ludzi.

3)

Autorskie opinie i oceny mieszczą się w ramach sądów ogólnie akceptowanych, dają

się uzasadnić społecznie lub kulturowo.

4)

Wartościowanie autorskie ma najczęściej charakter implikatur wykorzystujących

konotacyjny potencjał wyrazów nacechowanych.

5)

Częściej jednak od autorskich pojawiają się w prasie wartościowania przytaczane

bądź cytowane, które, pośrednio, wyrażają też opinię samych autorów.

Powyższe konkluzje są istotne dla właściwej interpretacji zasady obiektywizmu. Okazuje się bowiem,

że postawa poznawcza prowadząca do wiernego odzwierciedlenia świata w tekście jest nieosiągalna.
Niemożliwa jest obiektywna konceptualizacja rzeczywistości – dotyczy to nawet „narracji fotograficznej”, która
jest zwykłą interpretacją zdarzeń.

Skoro wszystkie zachowania komunikacyjne mają charakter wartościujący, to nie do utrzymania jest

także warunek anonimowości (przezroczystości) nadawcy. Oczywiście informacje prasowe są najczęściej
anonimowe (to znaczy niepodpisane przez autora), a nadawca unika pisania w pierwszej osobie liczby
pojedynczej, nie oznacza to jednak, że w takich przekazach nie ma podmiotu poznającego. Obecność nadawcy
może być mniej lub bardziej ukryta, jednak każdy tekst werbalizuje podmiotowy punkt widzenia. Kategorie tę
rozumieć można w sensie kognitywistycznym czy antropologicznym: odpowiada jej pewien sposób myślenia,
typ racjonalności, system wartości i językowy obraz świata. Na poziomie sytuacji komunikacyjnej – autorski
punkt widzenia zmusza odbiorcę do przyjęcia określonej postawy, w której mieszczą się zarówno zadania
czytelnicze, jak i role społeczne. W tym sensie lektura ma charakter interakcyjny, a tekst staje się dyskursem.
Autor koduje w przekazie informacje potrzebne do jego „poprawnego odczytania”, przy czym podjęcie tak
narzuconego tropu oznacza, że czytelnik przystaje na wszystkie warunki zaproponowane przez nadawcę, a więc
akceptuje jego poglądy, wartości i w konsekwencji konkretną wizję świata oraz swoje w nim miejsce. Odbiorca
może też odczytać tekst w sposób bardziej niezależny i samodzielny, szukając wskazówek interpretacyjnych na
własną rękę (jest to tzw. odczytanie opozycyjne).

Okazało się także, że znaki wizualne są silnie powiązane z werbalnymi i tak jak one mają decydujący

wpływ na kształtowanie znaczeń i sensów globalnych. Środki wizualne pełnią tym samym istotną funkcję w
dyskursie, ponieważ umożliwiają nadawcy sterowanie odbiorem przekazów i podpowiadają preferowany
kierunek interpretacji tekstu. Wizualizację wydarzeń należy zatem traktować jako strategię nadawczą (strategię
dyskursu), która modeluje proces komunikacji. Proces ten wiąże się z określonym wartościowaniem świata i
może być wykorzystywany w celach ideologicznych. Zdjęcia są tylko interpretacją rzeczywistości, a

33

wartościujący jest już sam wybór ujęcia, nie mówiąc o pozostałych zabiegach technicznych ( cięcie, filtr, kąt
ujęcia, tło itp.).

Również kompozycja poszczególnych wiadomości nie jest obiektywną formą scalania i porządkowania

informacji. Budowa przekazu jest ściśle związana z zaplanowanym przez nadawcę kierunkiem odczytania
wiadomości, kompozycja ma charakter aksjologiczny, ponieważ nadawca, umieszczając daną informację w
konkretnym miejscu przekazu, nadaje jej pewną wartość. Kluczowa jest zwłaszcza inicjalna pozycja tekstu (tutaj
informacje zyskują największe znaczenie) oraz pozycja końcowa (w niej wartość informacji jest najniższa).

W wyniku procesu redagowania wiadomości reorganizacji ulega samo wydarzenie. Efektem pracy

dziennikarza jest fakt medialny, który strukturalnie znacznie się różni od wydarzenia rzeczywistego i który
właściwie jest jego interpretacją. Różnice między strukturą wydarzenia a strukturą wiadomości są dość poważne,
ponieważ naturalny porządek czasowy jest zastępowany arbitralnym porządkiem wymyślonym przez autora.
Prawie nigdy wiadomości dziennikarskie nie realizują wszystkich kategorii składających się na strukturę
dyskursu (patrz Tabela nr 1), a ich wybór zależy od struktury konkretnego wydarzenia i arbitralnych
(interpretacyjnych) decyzji autora.

Ostatnia, istotna kwestia to umieszczanie w tekstach wiadomości cytatów. Jest przecież oczywiste, że

sięganie po wypowiedzi innych osób ma charakter wartościujący, ponieważ – po pierwsze – autor arbitralnie
wybiera osobę, którą chce zacytować, a potem – po drugie – wycina z jej wypowiedzi ten fragment, który chce
wykorzystać. Procesem selekcji i redagowania cudzych słów rządzą, co prawda, ogólne reguły i przepisy
prawne, jednak zawsze za sposobem przedstawiania cytatów kryje się w wiadomościach autorskie
wartościowanie.

PODSUMOWANIE

1) Przed rokiem 1989 każdy aspekt komunikacji, w tym treść, język i forma przekazu,

podporządkowany był regułom nowomowy. Zależność tę wspierała zasada „odwróconej piramidy”,
która była praktycznie jedyną dopuszczalną konwencją redagowania wiadomości (wiadomość
skomponowana według tego modelu na początku przekazuje treści najważniejsze, a informacje
mniej ważne komunikuje w dalszych, położonych niżej, partiach tekstu).

2) Współcześnie model odwróconej piramidy jest tylko jedną z wielu strategii

porządkujących i scalających informacje, przy czym najczęściej ten kompozycyjny schemat
pojawia się w krótkich wiadomościach.

3) Jedna z ważniejszych zmian w polskim dyskursie wiadomości dziennikarskich

dotyczy sposobu przypisywania tekstom atrybucji (autorstwa). Okazuje się bowiem, że
współczesne newsy przestają być anonimowe, a stają się tekstami autorskimi, to znaczy
przekazami tworzonymi przez konkretnych dziennikarzy.

4) Podmiotowy punkt widzenia to nadrzędna kategoria organizująca cały dyskurs

wiadomości. Oznacza to, że potencjalnie każde wydarzenie może zostać w mediach opisane z
perspektywy publicznej lub prywatnej.

5) W codziennej praktyce dziennikarskiej antropocentryzm przejawia się rosnącą

frekwencją bezpośrednich cytatów – cudzych wypowiedzi przytaczanych przez dziennikarza w
mowie niezależnej.