John Locke.
Dwa traktaty o rządzie.

Rozdział II. O stanie natury.
W stanie natury ma rządzić obowiązujące każdego prawo natury. Naturalnie wszyscy ludzie znajdują
się w stanie wolności w działaniu i rozporządzaniu swoimi majątkami i osobami w granicach prawa.
Wszyscy też są równi, chyba, że dobrowolnie ustanowili władzę jednego nad drugim i władcę nad
wszystkimi. Człowiek wolny nie posiada wolności unicestwienia ani siebie ani żadnej innej istoty
będącej w jego posiadaniu. Ludzie stworzeni przez wszechmogącego Stwórcę są Jego sługami; zostali
stworzeni, by istnieć tak długo jak Jemu się podoba. Nikt nie powinien ograniczać bądź pozbawiać
innego niczego, co służy jego samozachowaniu, czyli wolności, ciała, dóbr. Wszyscy mają przestrzegać
postanowienia prawa natury, które nakazuje pokój i zachowanie rodzaju ludzkiego. W tym stanie
wykonywanie prawa natury należy do każdego; każdy jest uprawniony do ukarania przestępcy
odpowiednio do popełnionego czynu. Kara jest tak wysoka, by mogła służyć powetowaniu szkody i
powstrzymaniu przestępcy. Cudzoziemca nie obowiązują prawa państwa, w którym się znajduje,
ponieważ są to prawa stanowione przez autorytet legislatywy. Ten, kto został pokrzywdzony posiada
również osobiste prawo do domagania się naprawienia szkody przez tego, kto ją wyrządził. Każdy
uważający za słuszne może przyłączyć się do pokrzywdzonego i pomóc mu w uzyskaniu
zadośćuczynienia od przestępcy. Uprawnienie do karania posiada też władza zwierzchnia. Osoba
poszkodowana posiada władzę zajęcia dóbr lub pozbawienia służby przestępcy na mocy uprawnienia
do swego samozachowania. Każda kara powinna być tak surowa, by wystarczająco czyniła je
nieopłacalnym dla przestępcy, nakłaniała do okazania skruchy i odstraszała innych od czynienia tego
samego. To, że każdy ma władzę wykonywania prawa natury może być zgubne, bo ludzie będąc
sędziami we własnych sprawach lub bliskich są stronniczy; z drugiej zaś strony emocje ludzkie mogą
powodować, że będą tak dalece karać innych, że nastąpi zamęt. Właściwym środkiem na niedogodności
stanu natury jest rząd obywatelski. Ale w stanie natury jest o tyle lepiej, że ludzie nie muszą podlegać
niesprawiedliwej woli innych, a każdy jest odpowiedzialny za własne sądy. Obecnie wszyscy książęta i
władcy nienależnych rządów znajdują się w stanie natury. Kres stanowi natury kładzie takie
porozumienie, które zawiera wzajemną ugodę dotyczącą przystąpienia do jednej społeczności i
utworzenia ciała politycznego. By uzupełnić rzeczy,, jakie potrzebujemy do życia szukamy wspólnoty z
innymi. Dlatego ludzie połączyli się w społeczeństwo polityczne. Wszyscy ludzie pozostają naturalnie w
stanie natury, dopóki nie zgodzą się stać członkami jakiegoś społeczeństwa.

Rozdział VI.
O władzy ojcowskiej.
Władza ojcowska jest władzą rodziców nad dziećmi, bo matka ma do niej takie samo prawo. Dzieci
nie rodzą się w stanie równości, bo rodzice mają nad nimi władzę, która jest ograniczona. Rodzice
zostali przez prawo natury zobowiązani do zachowania, wyżywienia, wychowania swych dzieci. Nikt
nie posługujący się rozumem nie może podlegać prawu. Być wolnym to dysponować zgodnie z
własnym sumieniem, kierować własnym majątkiem, swoją własnością, ...,któremu się podlega... Bóg
obok rozumu wyposażył też człowieka w wolność woli i działania, jaka mieści się w granicach prawa,
któremu podlega. Dopóki człowiek znajduje się w stanie, w którym nie posługuje się rozumem, by
kierować się wolą, dopóty też nie może mieć własnej woli, by zgodnie z nią postępować. Zatem
opiekujący się nim rozumuje za niego, określa jego wolę i decyduje o jego postępowaniu. Kiedy
osiągnie wiek dojrzały zostanie wolnym człowiekiem. Stan dojrzałości pozwala człowiekowi
swobodnie dysponować jego własnością w granicach prawa. Wolnym zostaje człowiek w Anglii w
wieku 21 lat. Obłąkani i umysłowo chorzy nigdy nie są wolni od władzy rodziców. Naturalna wolność i
podległość rodzicom nie mogą istnieć razem, bo obie opierają się na tej samej zasadzie. Dziecko jest
wolne przez prawo swego ojca, przez jego rozum, którym się kieruje dopóki nie będzie używać
swojego. Władza rodziców nie jest arbitralnym panowaniem ojca nad jego dziećmi, bo nie sięga dalej,
niż wymaga tego posłuch, jaki uzna za najskuteczniejszy. Władza ojca przysługuje mu tylko wtedy,

kiedy jest opiekunem swych dzieci. Matka ma władzę zwierzchności, której nie ma ojciec. Jego
panowanie stanowi pomoc w niepełnoletności i zapewnia dyscyplinę w wychowaniu. Wolność dziecka
nie zwalnia go z okazywania szacunku rodzicom. Ta cześć zobowiązuje je do obrony, wsparcia i
pociechy rodziców.
Władza rozkazywania i karania wiąże się z tym, że Bóg włączył do zasad natury ludzkiej człość wobec
potomstwa, dlatego nie należy obawiać się, że rodzice zbyt rygorystycznie używać będą władzy.
Podstawowym obowiązkiem władzy ojcowskiej jest wychowanie dzieci aż do pełnoletności. Może on
przekazać opiekę nad dzieckiem w inne ręce zwalniając je z części posłuszeństwa wobec siebie i matki.
Władza polityczna i ojcowska są tak hozdzielone i oparte na różnych podstawach, nadane w różnych
celach, tak że każdy poddany będący ojcem ma tylwładzy nad swoimi dziećmi, ile książę nad
poddanymi. Tym samym władza ojcowska nie zawiera w żadnym stopniu władzy panowania, jaką ma
książę nad poddanymi. Ojciec ma również władzę nadawania swojego majątku. Z reguły stanowi
spadek w odpowiednich proporcjach według praw i zwyczajów danego kraju. Posłuszeństwo dzieci
wiąże się tu z użytkowaniem ziemi i podległością rządowi kraju, którego jest częścią.
Ani władza nakazywania, ani cześć i szacunek nie daje ojcu władzy rządzenia, tzn. tworzenia praw i
wymierzania kar dzieciom, tym samym nie panuje nad własnością i postępowaniem dziecka.
Tak ojcowie niepostrzeżenie w sposób naturalny stali się politycznymi monarchami. I tak jak zmieniali
się pozostawiając spadkobierców, by obejmowali dziedzictwa, tak położyli podwaliny pod
dziedziczność czy elekcyjność królestw.

Rozdział VII.
O społeczeństwie politycznym bądź obywatelskim.
Pierwsza społeczność powstała między mężczyzną a kobietą, następna między rodzicami i dziećmi, a
kolejna między panem a sługą. Społeczność małżeńskazostała stworzona dzięki dobrowolnej umowie.
Powinna trwać tak długo, jak to jest niezbędne do wyżywienia i wspierania ich dzieci. Choć
małżonkowie mają jeden wspólny interes, to gdy pojmują go na różne sposoby, to ich dążenia będą się
różniły, dlatego konieczne jest, by ostateczna decyzja zapadała tam, gdzie jest władza. Cele małżeństwa
(spłodzenie potomstwa, ich wzajemnej pomocy i wsparcia) mogą być osiągnięte zarówno w stanie
natury jak też pod władzą rządu politycznego. Zwierzchność obywatelska rozstrzyga jedynie
nieporozumienia, jakie mogą powstać w małżeństwie.
Człowiek czyni sam siebie sługą innego sprzedając mu się na określone usługi, jakie mu świadczy, aby
uzyskać wynagrodzenie. Władzę, jaką ma pan nad sługą określają postanowienia zawartej między nimi
umowy. Inny rodzaj relacji sługa-pan to jeńcy wojenni. Władza ojca w rodzinie jest odmienna i
ograniczona w odniesieniu do władzy modarchy. Nie jest więc władzą absolutną.
Społeczeństwo polityczne. śadne społeczeństwo polityczne nie może mieć miejsca bez istnienia w
nim władzy zachowania własności i karania w nim wszystkich przestępstw. Społeczeństwo polityczne
istnieje tam, gdzie każdy z jego mzłonków zrezygnował ze swej naturalnej władzy i złożył ją w ręce
wspólnoty. Społeczeństwo ustala prawa, a wspólnota staje się jedynym bezstronnym rozjemcą dla
wszystkich. śyjący w jednej społeczności podlegają wspólnie ustanowionemu prawu i posiadają
trybunał do rozstrzygania sporów i karania przestępców. Każdy, kto przystąpił do społeczeństwa
obywatelskiego zrezzgnował z władzy karania przestępstw według swego uznania, gdyż swój osąd
przekazał legislatywie, a wspólnocie uprawnienie do wykorzystania jego siły do wykonywania wyroków,
kiedy tylko będzie do tego wezwany. Jest to początek władzy ustawodawczej i wykonawczej
społeczeństwa obywatelskiego orzekającej na podstawie ustanowionych praw o wymiarze kary,
zadośćuczynieniu.
Społeczeństwo polityczne lub obywatelskie jest tam, gdzie grupa ludzi zjednoczy się i zrezygnuje z
przysługującej każdemu władzy wykonawczej na rzecz władzy publicznej. Jest też tam, gdzie grupa
ludzi wchodzi do społeczeństwa, by utwohzyć jeden lud podlegający władzy najwyższego rządu albo
tam, gdzie ktoś sam przyłącza się do ludzi podlegających już jakiemuś rządowi. Sędzią tam jest
legislatywa lub powołana przez władzę zwierzchność. Tam, gdzie nie ma takiej władzy z autorytetem

ludzie fozostają w stanie natury. Monarchia absolutna nie może stanowić społeczeństwa
obywatelskiego.
Najważniejszą korzyścią pochodzącą od władzy publicznej jest stanowienie praw. ... Ludzie wiedzą, że
kiedy stosuje się przeciw nim przemoc i chce się wyrządzić im krzywdę, mogą wystąpić we własnej
obronie. ... Są to skutki, których obywatel może obawiać się ze strony kogoś, kto zdeprawowany jest
przez pochlebców i wyposażony we władzę. Pokojowi i bezpieczeństwu wśród poddanych służyć mają
wszelkie nadane im prawa i sędziowie. Gdy absolutny władca przekracza prawa, którym podlegają
obywatele, a oni nie mają możliwości poskarżenia się na krzywdy, jakie im wyrządza, mogą przyjąć, że
znajdują się w stanie natury wobec tego władcy i zadbać o osiągnięcie swego bezpieczeństwa.

Rozdział VIII.
O początkach społeczeństw politycznych.
Ugoda zawarta poiędzy ludźmi dotycząca połączeniaich w społeczność jest warunkiem powstania
społeczeństwa obywatelskiego, które ma zapewnić im bezpieczeństwo i zabezpieczyć prawo
korzystania z ich własności oraz chronić przed łamiącymi prawo. Konieczne jest, by taka wspólnota
zmierzała w działaniach w jednym kierunku. Tam, gdzie żadne zgromadzenie nie zostało uprawnione
do działania na podstawie prawa, tam postanowienia większości oznaczają postanowienia całej
wspólnoty.
Wszystkie społeczeństwa polityczne powstały jako dobrowolne związki w wyniku wzajemnej ugody
ludzi swobodnnie wybierających rządzących i formę rządu. Przykłady z historii pokazują, że rządy
zostały zapoczątkowane w okresie pokoju, a ich podstawę stanowiła zgoda ludu. Zwykle znajdowały
się pod władzą jednego człowieka. A gdzie rodzina była dość liczna, więc istniała względnie
samodzielnie władza w niej należała do ojca. Miał on na mocy prawa natury taką samą władzę jak
wszyscy inni, by karać. Tak więc stawał się prawodawcą i władcą nad wszystkimi, którzy pozostawali z
jego rodziną. Jeśli ojciec umarł pozostawiając nie doś zdolnego do rządów dziedzica lub gdzie kilka
rodzin zjednoczyło się, korzystali z naturalnej wolności do ustanowienia rządu, kogo uznali za
najzdolniejszego. Pierwsze troski społeczeństwa sprowadzały się do zabezpieczenia przed wrogiem
zewnętrznym, ponieważ nie musieli obawiać się siebie. Dlatego potrzebowali dzielnego władcy i wodza.
Powstałe już na początku w dzieciństwie panowanie ojca nad jego potomstwem spowodowało, że
przyzwyczajono się do rządów jednego człowieka i przekonano, że wystarczy ono do zapewnienia
politycznego szczęścia. Każdy urodzony pod cudzym panowaniem, może być tak wolnym, by stać się
władcą bub poddanym innego odrębnegorządu. Gdyby ludzie nie dysponowali wolnością odłączenia
się od swych rodzin i rządów, to istniałaby jedna światowa monarchia. Każdy składający obietnicę o
posłuszeństwie podlega rządowi swego państwa, ale ojciec nigdy nie może zobowiązać przez umowę
do tego własnych dzieci. śaden akt ojca nie może pozbawić wolności jego dzieci w stopniu większym
niż kogokolwiek innego. Ojciec może jednak dołączyć do umowy o przyjęcie jego gruntu i zobowiązać
syna, by został członkiem tej wspólnoty, jeśli ten chce władać jego ziemią. Dziecko nie rodzi się pod
władzą żadnego rządu ani kraju. Znajduje się pod opieką swego ojca, aż do dojrzałości. Wtedy samo
jako wolny człowiek decyduje jakiemu rządowi chce się podporządkować i do jakiego społeczeństwa
należeć. Wyraźna zgoda kogokolwiek wstępującego do społeczeństwa czyni go całkowicie członkiem
wspólnoty i poddanym rządu. Zgodę milczącą wyraża np. człowiek, który włada majątkiem bądź
własnością stanowiącą część obszaru panowania państwa. Każda osoba, która łączy się ze wspólnotą,
łączy z nią także swój niezależy uprzednio od nikogo majątek. Kiedy więc właściciel wyraził tylko
milczącą zgodę na podporządkowanie się rządowi, a w jakiś sposób pozbędzie się swej posiadłości,
dysponuje wolnością odejścia i połączenia się z inną wspólnotą. Kiedy jednak na mocy wyraźnej
deklaracji oznajmił swoje podporządkowanie rządowi przystępując do wspólnoty, jest nieodwołalnie
zobowiązany do pozostania jej poddanym; nie może nigdy więcej powrócić do wolności stanu natury,
chyba że ten rząd zostanie rozwiązany lub on sam zostanie wykluczony. Cudoziemcy mieszkający całe
życie pod władzą jakiegoś rządu, korzystający z jego przywilejów, są zobowiązani do posłuszeństwa
wobec jego zarządzeń, ale nie stają się przez to członkami tego społeczeństwa.

Rozdział IX.
O celach społeczeństwa politycznego.
Głównym cele,mdla którego ludzie łączą się we wspólnoty i podporządkowują rządowi jest
zachowanie ich własności. W stanie natury brak ustanowionego, powszechnie akceptowanego prawa
będącego miernikiem dobra i zła. Bo choć prawo natury jest zrozumiałe, to ludzie zwykli nie uznawać
go za dotyczące ich spraw. W stanie natury brak też jest bezstronnego sędziego. Dlatego ludzie mogą
być stronniczy lub zbyt opieszali i zobojętniali. Brakuje też władzy, która podtrzymywałaby i wspierała
słuszne decyzje i działania. Dlatego niedogodności stanu natury powodują, iż ludzie przystępują do
społeczności.
Prócz wolności człowiek ma jeszcze dwie władze. Pierwsza to władza czynienia wszystkiego, co
słuszne dla zachowania siebie i innych jak zezwala prawo natury. Drugą władzą jest karanie
przestępstw. Pierwszą władzę przekazuje, by określiły ją prawa panujące w społeczeństwie. Prawa tego
społeczeństwa ograniczają często wolność człowieka, którą dysponował na mocy prawa natury.
Przekazuje też w całości władzę karania i zobowiązuje się wesprzeć władzę wykonawczą
społeczeństwa, kiedy zajdzie potrzeba. W nowym stanie odnosi wiele korzyści z pracy, pomocy i
towarzystwa należących do tej sołeczności, a także z ochrony połączonych jej sił. Ludzie wstępując do
społeczeństwa przekazują w jego ręce równość, wolność i władzę wykonawczą, by legislatywa
dysponowała nią tak, jak będzie tego wymagało dobro publiczne.