Dzieje kultury książki - zagadnienia do egzaminu

W odniesieniu do każdej epoki i kręgu kulturowego należy znać podstawowe dane chronologiczno-
przestrzenne i umieć ogólnie je scharakteryzować!

STAROŻYTNOŚĆ

1. Geneza i rozwój pisma, jego funkcje.

Geneza i rozwój pisma:
- formowanie się pisma – III/IV tysiąclecie p.n.e.
- rysunki naskalne
- pismo obrazowe (piktograficzne) – początkowo realistyczne, potem schematyzowane
- pismo ideograficzne – przedmioty + pojęcia
- pisma fonetyczne – powiązanie znaku z mową, coraz mniejsze jednostki brzmieniowe

* pismo logograficzne (wyrazowe)

* pismo sylabiczne
* pismo alfabetyczne – wynalezione w II tysiącleciu p.n.e. przez ludy semickie (Azja
Mniejsza), przejęte i uproszczone przez Fenicjan (22 znaki spółgłoskowe, od prawej do
lewej), przejęte przez Greków (+ samogłoski, liczby, od lewej do prawej), przejęte przez
Rzymian (przekształcenie wg własnych potrzeb, VI w. p.n.e. pisma łacińskie). Pismo greckie
przejęło także Bizancjum (powstanie alfabetów cyrylickich).

Funkcje pisma:
- komunikacyjna – przekazywanie treści na odległość
- kulturotwórcza – możliwość wymiany doświadczeń
- magiczna – pismo jak symbol wyższego wtajemniczenia
- dekoracyjna (estetyczna) – pismo jako ozdoba (np. runy)
- syntetyzująca – myśl wyrażona na piśmie jest klarowniejsza
- ideologiczna – przekazywanie treści ludziom i tych samych poglądach

Charakterystyki dawnych pism (typ, odmiany, czas funkcjonowania, odczytanie)
E g i p t:

1. Hieroglify (od 2900 p.n.e. do ok. IV w. n.e.)

- pismo monumentalne ryte na materiałach twardych (pomnikach, płytach, grobowcach)
- do tekstów religijnych, panegirycznych, politycznych

2. Pismo hieratyczne (kapłańskie) – połowa IV tys. p.n.e.

- uproszczona forma hieroglifów na materiale miękkim (papirus)

- stosowane w środowiskach świątynnych (np. do „Ksiąg zmarłych”)

3. Pismo demotyczne (kursywa) – VII w. p.n.e.

- do celów urzędniczych i handlowych

- dostępne dla wyższych urzędników

- typ pisma sylabowego

4. Język egipski zapisywany alfabetem greckim – II w. p.n.e.
5. Pismo koptyjskie (III w. n.e.)

- język egipski zapisany alfabetem greckim uzupełnionym o znaki demotyczne

6. Odkrycie:

- Jan Champollion, 1822 r., dzięki ekspedycji Bonapartego do Egiptu
- odczytanie kamienia z Rosetty (obecnie w British Muzeum) – hieroglify, pismo demotyczne,
alfabet grecki

M e z o p o t a m i a:

1. Pismo klinowe (III tys. p.n.e.)

- skutek upraszczania pisma piktograficznego aż do sylabowego

2. Alfabet o odmianie aramejskiej
3. Odczytanie:

- Jerzy Grotefend w 1802 roku

Pismo greckie i łacińskie:
P i s m o g r e c k i e:

- pismo (alfabet) przejęte od Fenicjan (dodane samogłoski i liczby) w X w. p.n.e.
- pierwszym pismem Greków, używanym w dialekcie mykeńskim, było powstałe
w XIV w. p.n.e. pismo linearne B, wywodzące się od najprawdopodobniej
przedgreckiego pisma linearnego A.

- pismo linearne A – pismo używane w starożytnej Krecie
- pismo linearne B – uproszczona odmiana wykorzystywana do celów administracyjnych

P i s m o ł a c i ń s k i e: (VII w. p.n.e.)
Według niektórych naukowców początki łaciny sięgają języka etruskiego. Rzymianie przystosowali
niektóre litery alfabetu greckiego do dźwięków z własnej mowy i tak wyłoniło się pismo łacińskie.

- najstarszy typ: archaiczne pismo potoczne

- pismo monumentalne (kapitała)

- pismo kursywne – pospieszne, mniej staranne, do codziennego użytku

- kanon pisma dwuliniowego: majuskuły i minuskuły
- pismo kodeksowe (uncjała) – kompromis pomiędzy pisaniem monumentalnym a potocznym
- półuncjała – minuskułowa kursywa

2. Materiały piśmienne Antyku i Średniowiecza - ich właściwości, sposoby wytwarzania:

papirus, pergamin. Narzędzia pisarskie – ich dostosowywanie do rodzaju materiału.
Tabliczki woskowe.

P a p i r u s: Papirus znany był w starożytnym Egipcie już od III tysiąclecia p.n.e. Najstarsze
zachowane zabytki piśmiennictwa na papirusie pochodzą z ok. 2400 p.n.e. Prawdopodobnie już wtedy
był powszechnie używany również jako nośnik tekstu. Około VII w. p.n.e. papirus dotarł do Grecji,
zaś około III w. p.n.e. pojawił się w Rzymie.

Upowszechnienie papirusu nastąpiło w epoce hellenistycznej. Głównym ośrodkiem produkcji
papirusu była od III w. p.n.e. Aleksandria, skąd rozprowadzano go do innych krajów
śródziemnomorskich. Był podstawowym materiałem w tworzeniu książek i dokumentów (w
postaci zwojów). W późnej starożytności papirus stopniowo był wypierany przez pergamin, bardziej
odpowiedni do nowej postaci książki, jaką był kodeks. Niemniej nie zaprzestano produkcji papirusu.
W wieku VII, po podboju Egiptu przez Arabów, produkowano papirus i eksportowano go do krajów
południowej Europy (Italia oraz Galia), gdzie wykorzystywany był w kancelariach longobardzkiej i
merowińskiej.

Produkcja papirusu w Egipcie trwała do X wieku. W Europie najdłużej, bo do połowy XI wieku,
stosowano papirus przy sporządzaniu dokumentów w kancelarii papieskiej.

P e r g a m i n: materiał pisarski wyrabiany ze skór zwierzęcych. Wytwarzanie pergaminu
zwano pergaminnictwem. Pergamin wyparł rozpowszechniony wcześniej papirus stosowany
w starożytności i był głównym materiałem pisarskim w Europie i na Bliskim Wschodzie przez cały
okres średniowiecza, po czym został skutecznie wyparty przez papier. Używano go również jako
materiału pokryciowego do opraw książek.

Pergamin wyrabiano ze skór wielu różnych, ale najczęściej młodych zwierząt. Głównie
wykorzystywano skóry cielęce oraz owcze i kozie. Była to skóra wyprawiona (pozbawiona sierści,
oskrobana i dokładnie wypłukana), ale nie garbowana (czyli tzw. golizna), która mogła być następnie
poddana szeregowi innych operacji, jak np.: powtórne namaczanie, nasączanie substancjami
roślinnymi, szlifowanie, wcieranie różnych substancji czy nawet farbowanie. W efekcie otrzymywano
płaty wyrobu stosunkowo elastycznego i miękkiego oraz dość jasnego.

Pergamin jest jakościowo lepszy od papirusu. Jego największe zalety to możliwość
pokrywania pismem obu powierzchni oraz wytrzymałość, która umożliwiła
zastąpienie zwoju współczesną postacią książki, czyli kodeksem. Dopiero pergamin umożliwił
stosowanie daleko bardziej zaawansowanych zdobień, a w szczególności rozbudowanych iluminacji i
malowania prawdziwych, pełnych szczegółów miniatur, gdyż farba czy tusz nie rozlewały się tak
bardzo jak na papirusie. Ważną zaletą pergaminu była również możliwość jego produkcji w
dowolnym kraju z miejscowych surowców.

Najstarsze zachowane zabytki piśmiennicze na skórze zwierzęcej to już XX wiek p.n.e., jednak
najstarsze znane dziś wyroby o cechach pergaminu (odnalezione w Mezopotamii, w Dura Europos)
datowane są na III-II wiek p.n.e. Rozwój materiałów pisarskich został najprawdopodobniej
wymuszony rywalizacją pomiędzy dwiema ówczesnymi największymi bibliotekami –
aleksandryjską i pergamońską.

T a b l i c z k i w o s k o w e: były wytworem kultury starożytnego Bliskiego Wschodu. Używano ich
już w XV w. p.n.e., a być może nawet wcześniej. W okresie późniejszym były bardzo popularne w

Grecji i Cesarstwie rzymskim. Powszechnie używano ich w administracji, skarbowości i
sądownictwie, spisywano na nich rachunki i różnego rodzaju rejestry. Służyły także do
korespondencji (po zamazaniu warstwy wosku umieszczano na tej samej tabliczce odpowiedź
zwrotną), jako osobiste notatniki, w szkołach – do nauki pisania i liczenia, a także do zapisu utworów
literackich.

Tabliczki woskowe były popularnym, powszechnie stosowanym materiałem pisarskim w
starożytności i średniowieczu. Obok dokumentów –podstawowej formy dokumentowania działalności
w kancelarii w XIII w., a zwłaszcza w XIV w., gromadzono również notatki mające na celu zapisanie
załatwianych spraw finansowych, sądowych i administracyjnych. Nie posiadały one jednak
samodzielnego waloru prawnego, jaki miał dokument. Pergamin był materiałem pisarskim bardzo
drogim. Znane jest posługiwanie się w tym celu tabliczkami woskowymi na których treść takich
zapisów można było zmienić w miarę ich dezaktualizowania się.

Książka i biblioteka w cywilizacjach Starożytnego Wschodu. Funkcje, formy i typy książek:
morfologia książki w formie tabliczek, książki zwojowej. Teksty piśmiennicze utrwalane w tych
postaciach książki. Księgi zmarłych w starożytnym Egipcie. Słynne biblioteki (Assurbanipala,
władców Egiptu)

Książka i biblioteka w kulturach antycznej Grecji i Rzymu.
Słowo żywe a tekst pisany. Zasięg społeczny kultury pisma. Książka zwojowa grecka i łacińska:
forma (rodzaje pism i ich chronologia, układ tekstu, książka ilustrowana), treści i funkcje. Przejście
od zwoju do kodeksu: czas, przyczyny, skutki.

Biblioteki: typy i chronologia ich powstawania (biblioteki przy świątyniach, biblioteki władców i
panujących, szkół, prywatne, rzymskie biblioteki publiczne). Biblioteka Muzeum Aleksandryjskiego –
rola dla nauki i kultury. Biblioteka Pergamońska. Biblioteki wczesnochrześcijańskie. Architektura
bibliotek antycznych.

Książka w kulturze Bizancjum (IV – XV w.)
Ogólna charakterystyka dziejów, kultury i nauki Bizancjum. Cechy treściowe i formalne książki
bizantyjskiej. Sztuka iluminatorska i introligatorska. Biblioteki (królewska, patriarchatu, klasztorne).

Średniowieczna kultura książki Islamu.

Kultura książki europejskiego Średniowiecza.
Periodyzacja Średniowiecza. Rola Kościoła i zakonów dla kultury książki (benedyktyni, cystersi,
zakony żebracze). Morfologia kodeksowej rękopiśmiennej książki Średniowiecza. Ewolucja pisma
łacińskiego w Średniowieczu. Zdobnictwo książki rękopiśmiennej (terminologia, elementy
artystycznego wystroju książki, przemiany stylowe). Typy książek średniowiecznych (ze względu na
treść i przeznaczenie, m.in. kodeksy biblijne, różne rodzaje ksiąg liturgicznych, encyklopedie).
Oprawy (elementy oprawy książki, techniki, style artystyczne, typy: oprawa mnisza, sakwowa,
płaszczowa, nacinana). Słynne kodeksy rękopiśmienne (umieć schrakteryzować wybrany zabytek, np.
Book of Kells, Psałterz Floriański)

Warunki produkcji książki w Średniowieczu: od skryptoriów klasztornych do zawodowego
wytwarzania ksiąg rękopiśmiennych. Stacjonariusze i system pecji.

Pergamin i pergamennictwo. Papier czerpany: właściwości, sposoby wytwarzania, znaki wodne i
ich wartość źródłowa.

Typy i rodzaje bibliotek we wczesnym i dojrzałym Średniowieczu: ich rozmiary, profil, katalogi,
systemy porządkowania i ustawiania zbiorów. Architektura i wyposażenie bibliotek w
Średniowieczu.

Biblioteki w Europie (w tym także Polsce): władców, kapitulne, klasztorne, uniwersyteckie (tu:
Sorbona, początki Biblioteki Jagiellońskiej).

Postawy bibliofilskie: Richard de Bury i jego Philobiblion.

Stopień alfabetyzacji mieszkańców średniowiecznej Europy. Formy kontaktu z pismem i tekstem
pisanym. Specyfika czytania i czytelnictwa w Średniowieczu.

Centra kultury książki w Średniowieczu i ich zmiany w przestrzeni i czasie (np. klasztor Vivarium,
Monte Cassino, kultura książki Irlandii).

Kultura książki w epoce Renesansu
Wynalazek druku i jego konsekwencje dla kultury i życia społecznego: przesłanki i przyczyny; Jan
Gutenberg i wytwory jego warsztatu (drobne druki, Biblia 42-wierszowa, Psałterz Moguncki);
Morfologia inkunabułu i starego druku;
Początki i rozprzestrzenianie się sztuki drukarskiej i pierwsi drukarze w krajach europejskich XV –
XVI w.: niemieckiego obszaru językowego (Johann Mentelin, Albrecht Pfister, Anton Koberger,

Johannes Oporin, Johannes Froben), Włochy (Mikołaj Jenson, Erhardt Ratdolt, Manucjusze), Francja
(Jean Dupré, Badius, Estiennowie, Robert Grandjon), Hiszpania (Stanisław Polak), Anglia (William
Caxton), Czechy (Mikulas Bakalař), Polska (Kraków: Kaspar Straube, Szwajpolt Fiol, Jan Haller,
Hieronim Wietor, Florian Ungler, Łazarz Andrysowicz, Jan Januszowski, Szarfenbergerowie, Maciej
Wirzbięta; Malbork, Gdańsk, Poznań, Toruń, Wilno, Lwów); drukarstwo śląskie (Kaspar Elyan,
Andrzej Winkler).
Drukarstwo różnowiercze: ariańskie, protestanckie. Książka cyrylicka.

Biblioteki i bibliofilstwo:
Ogólna sytuacja bibliotek: przemiany profilu i rozmiarów księgozbiorów, architektura bibliotek, nowe
typy i funkcje bibliotek (rola bibliotek miejskich w krajach protestanckich, kościelnych w służbie
kontrreformacji – jezuicka bibliotheca militans, nadworne – biblioteka Zygmunta Augusta).
Bibliotheca Vaticana. Medyceusze i ich biblioteki. Bibliofile renesansowi: Jean Grolier, Willibald
Pirckheimer, Thomas Rehdiger, polscy biskupi jako bibliofile.

Wiek XVII
Przodujące ośrodki i firmy wydawniczo-drukarskie: Niderlandy (Elsevierowie), Francja (Imprimerie
Royale), Anglia (drukarnie Londynu, Oxfordu i Cambridge), Watykan (drukarnia Kongregacji
Propagandy Wiary);
Polska: Kraków (Piotrkowczykowie, druk. Cezarych, Akademii Krakowskiej), Warszawa, Gdańsk
(drukarnia J. Heweliusza); drukarnie zakonne, drukarnie różnowiercze.
Narodziny i rozwój prasy: gazety pisane, awiza, Neue Zeitungen; początki prasy w Polsce
(„Merkuriusz Polski”).
Biblioteki: pierwsze koncepcje teoretyczne bibliotekarskie (G. Naudé, G.W. Leibniz, J.Hottinger).
Próby szerszego udostępniania bibliotek: Ambrosiana w Mediolanie; Angelica w Rzymie, Mazarina w
Paryżu. Biblioteki nadworne: Wolfenbűttel, biblioteka Krystyny Szwedzkiej, Jana III Sobieskiego.
Biblioteki miejskie (m.in. Bibliotheca Senatus Gedanensis), uniwersyteckie, szkolne. Biblioteki
prywatne i bibliofilstwo.

WIEK XVIII
Przemiany w organizacji ruchu wydawniczego (zawodowy wydawca; zawodowy pisarz); Estetyka
książki rokokowej i klasycystycznej. Oświeceniowy repertuar wydawniczy. Drukarze i wydawcy
Oświecenia: P.S. Fournier, Didotowie, G. Bodoni, J. Baskerville, J.G. Breitkopf, J.F.Unger, J. F.
Cotta, J.T. Trattner. Drukarstwo w Rosji. Ruch wydawniczy i drukarstwo w Polsce: drukarnie
zakonne i mieszczańskie; W. Mitzler de Koloff, M. Gröll, P. Dufour. Księgarstwo – nowe formy
działania. Biblioteki: programy na rzecz bibliotek publicznych (m.in. Society for Promoting Christian
Knowledge). Rola Komisji Edukacji Narodowej dla książki i bibliotek szkolnych. Biblioteki
nadworne (m.in. Stanisława Augusta). Biblioteki naukowe: British Museum, Biblioteka Załuskich.
Biblioteki uniwersyteckie (m.in. Getynga, Kraków, Wilno). Biblioteki prywatne w różnych warstwach
społecznych. Stowarzyszenia czytelnicze. Czytelnie i wypożyczalnie dochodowe. Przemiany w
kulturze czytelniczej epoki Oświecenia.

Historia książki XIX i XX w.

Wpływ polityki, przemian społecznych, ekonomicznych, kulturalnych na życie książki. Postęp
techniczny w drukarstwie (wynalazki prasy pospiesznej, maszyny rotacyjne; usprawnienia w
odlewaniu czcionek, skład mechaniczny - linotyp, monotyp; stereotypia). Przemiany w produkcji
papieru. Techniki reprodukcji obrazu. Ruch na rzecz książki pięknej i artystycznej (W. Morris, S.
Wyspiański). Cechy wydawnicze wybranych typów książki XIX w.: literackiej, dziecięcej,
popularnej. Techniki graficzne stosowane w książce XIX w., ilustracja, oprawa. Przemiany firm
wydawniczych: od firmy wydawniczej do koncernu multimedialnego. Słynne firmy wydawnicze (np.
Hachette, Larousse, Gallimard, Oxford University Press, Cambridge University Press, Springer
Verlag, Bertelsmann,).

Repertuar wydawniczy i jego przemiany: książka literacka, naukowa, dziecięca, popularna i ludowa.
Książka kieszonkowa.
Prasa i czasopisma: powstanie agencji prasowych; rola i status dziennikarza, rodzaje czasopism
(prasa codzienna, magazyny ilustrowane, tabloidy, „żółta prasa”); czasopisma naukowe. Sytuacja
prasy i czasopiśmiennictwa w Polsce w XIX i XX w.
Polityka książki – pojęcie, poziomy; rola UNESCO dla światowej kultury książki. Książka etniczna.
Handel książką, nowe formy działania – kluby książki..
Rozwój działalności bibliograficznej i informacyjnej: bibliografie narodowe, narodziny dokumentacji
i informacji naukowej (P. Otlet i H. Lafontaine, rola Instytutu Bibliograficznego w Brukseli).
Przemiany w bibliotekarstwie i procesach bibliotecznych (m.in. gromadzenie, wymiana,
katalogowanie i katalogi drukowane, instrukcje katalogowania, systemy rzeczowego opracowania
zbiorów (M. Dewey i klasyfikacja dziesiętna, katalog przedmiotowy).
Tendencje w działalności bibliotek w XX w.

Typologia bibliotek i charakterystyka wybranych ich rodzajów:
Biblioteki narodowe: British Museum Library, Bibliothèque nationale, biblioteki narodowe Włoch
(Rzym, Florencja) i Niemiec (Berlin, Lipsk, Frankfurt/M), Library of Congress. Powstanie i ewolucja
polskiej Biblioteki Narodowej.
Biblioteki fundacyjne: Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i jej losy w XIX i XX w.
Uniwersyteckie – Jagiellońska, Uniwersytecka w Warszawie, Uniwersytetu Lwowskiego,
Biblioteki oświatowe/publiczne: rola towarzystw oświatowych w Polsce pod zaborami (Towarzystwo
Oświaty Ludowej, Towarzystwo Czytelń Ludowych, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Warszawskie
Towarzystwo Dobroczynności). Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy
Wypożyczalnie dochodowe.
Zawód bibliotekarza i jego przemiany – wybitne postaci (Marin Schrettinger, Antonio Panizzi,
Leopold Delisle, Karl Dziatzko; przedstawiciele polskiego bibliotekarstwa – m.in. Gotfryd Groddeck,
Joachim Lelewel, Karol Estreicher,).
Architektura i wyposażenie bibliotek XIX w.(Leopoldo Della Santa, realizacje Henri Labrouste’a),
przemiany w XX w.
Czytelnictwo. Sytuacja książki w Polsce w okresie międzywojennym i w PRL.
Różne obiegi książki; rola cenzury.