Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze.
Omów na przykładach wybranych utworów.

Zadanie mówi o przemianach bohaterów literackich. Aby zrealizować je poprawnie,
musisz zastanowić się przede wszystkim nad tym, dlaczego postacie literackie prze-
chodzą metamorfozę. Przemiana bohatera jest bowiem ilustracją dynamicznej natury
człowieka, jego zdolności do ciągłego ewoluowania. Znajdź więc lektury, w których me-
tamorfoza bohatera – czyli po prostu zmiana jego postępowania lub ideologii – jest
jednym z tematów przewodnich.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Jaką rolę pełni przemiana bohatera w literaturze polskiej i obcej? Odwo-

łaj się do wybranych tematów literackich.

• Ewolucja lub degradacja bohatera jako ważny motyw w literaturze pol-

skiej lub obcej. Omów ten problem na wybranych przykładach.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od zdefiniowania pojęcia metamorfozy.

Możesz powiedzieć, że metamorfoza to gruntowna przemiana kogoś – zmiana
jego sposobu myślenia, zachowania, ideologii, a także wyglądu. Zastanów się na-
stępnie nad literackim ujęciem problemu metamorfozy – możesz to rozważyć w na-
stępującym wywodzie:

• literatura nieustannie zadaje pytanie o naturę człowieka

• odpowiedzi na to pytanie są tak różne – często sprzeczne ze sobą – że nie sposób

znaleźć jednej uniwersalnej teorii wyjaśniającej to zagadnienie

• jedynym więc pewnikiem jest to, że natura człowieka jest zmienna

• dlatego metamorfoza bohatera jest jednym z ważniejszych tematów w literaturze

Teraz podziel wybrane przez siebie metamorfozy ze względu na ich cel i kierunek. To
znaczy:

• przemiana bohatera „złego” w „dobrego”

• przemiana bohatera „dobrego” w „złego”

• przemiana polegająca na ewoluowaniu bohatera – jego poglądy i postawa wobec

świata stają się bardziej dojrzałe

• przemiana całkowita – obejmująca również wygląd zewnętrzny bohatera

Bibliografia przedmiotu

• Ryszard Przybylski, Słowo i mil-

czenie bohatera Polaków. Stu-
dium o „Dziadach” – „poważna”
naukowa książka traktująca o prze-
mianie bohatera dramatu Mickie-
wicza

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Możliwość 2.

Zacznij od ogólnych rozważań na temat metamorfoz bohaterów literac-

kich.

Zauważ, że przemiana bohatera jest jednym z najpierwotniejszych tematów – występu-
je w całej właściwie literaturze, we wszystkich epokach. Możesz więc nazwać to zjawi-
sko toposem metamorfozy (lub motywem metamorfozy). Pokaż ów topos w kontekście
historycznym, na przykładzie najbardziej reprezentatywnych epok literackich – wybra-
ne wątki omawiaj jednak krótko, gdyż powrócisz jeszcze do nich w rozwinięciu prezen-
tacji. Na razie przedstaw komisji swoją koncepcję wypowiedzi, nie musisz mówić o wszyst-
kich epokach, równie dobrze możesz skupić się na wybranych okresach:

• Starożytność – tu po raz pierwszy obserwujemy fascynację zmiennością. Nieustanne

przemiany człowieka oraz przyrody pojawiają się i w mitach, i w wersji mitologii stwo-
rzonej przez Owidiusza.

• Renesans – człowiek może przybrać każdą postać – być, kim tylko zechce. Tę koncep-

cję stworzył filozof Pico della Mirandola, a literacko przedstawił Jan Kochanowski.

• Barok – zmienność to niepewność. Człowiek jest trzciną poruszaną przez wiatr (Bla-

ise Pascal) lub aktorem grającym coraz to nowe role w teatrze życia – Hamlet Willia-
ma Szekspira.

• Romantyzm – bohater literacki przechodzi tu długą drogę i wiele przemian. W osta-

tecznym wcieleniu staje się człowiekiem prawie doskonałym.

• Pozytywizm – metamorfoza ma tu zazwyczaj charakter pozytywny. Bohaterowie zmie-

niają się na lepsze.

• XX wiek – ujmij (na razie – we wstępie) ten okres jako całość, tu bowiem wszystko się

komplikuje. Kryzys wartości i doświadczenia wojenne powodują pesymistyczną re-
fleksję na temat człowieka. Okazuje się, że zmienność nie zawsze jest zaletą człowie-
czego losu.

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Rozpocznij od tezy: częstym zadaniem literatury jest nauczanie – pokazy-

wanie czytelnikowi, jak należy postępować.

Dlatego za podstawową literacką kategorię metamorfozy możesz uznać przemianę bo-
hatera „złego” w „dobrego”.

• Zacznij od źródeł – czyli od Biblii. Odwołując się do przypowieści o synu marnotraw-

nym, pokaż, że kultura chrześcijańska dopuszcza możliwość przemiany i rehabilitacji
człowieka, który popełnił czyny naganne. Wyciągnij wnioski: literatura europejska to
w większości przypadków literatura chrześcijańska – dlatego metamorfoza „na do-
bre” jest tak dla niej ważna.

• Omów Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego. Rodion Raskolnikow dopuszcza

się strasznej zbrodni, jednakże sumienie chrześcijanina nie daje mu spokoju i zmu-
sza go do przyznania się do winy. Raskolnikow udaje się na katorgę, aby odbyć
zasłużoną karę – ciężka praca i pokuta powodują przemianę. Rodion z egoisty
i megalomana staje się współczującym bliźnim, pełnoprawnym członkiem społe-
czeństwa.

• Niech następnym bohaterem literackim będzie Andrzej Kmicic z Potopu Henryka

Sienkiewicza. Człowiek ten dopuścił się poważnych zbrodni: z natury porywczy i skłon-
ny do bitki, targany rozpaczą z powodu nieodwzajemnionej miłości do Oleńki w ak-
cie zemsty wraz z kompanią zabijaków napadł na zaścianek Butrymów, który spalił
i zniszczył. Aby się oczyścić w oczach szlachty, wstąpił na służbę do księcia Radziwił-
ła. Kiedy się okazuje, że jego pan jest zdrajcą ojczyzny, Kmicic, związany specjalną
przysięgą, nie może od niego odejść. Dopiero wtedy Kmicic przechodzi prawdziwą

Bibliografia podmiotu

•

• Owidiusz,

Owidiusz,

Metamorfozy – podstawowy
dla tego tematu poemat uka-
zujący ludzi w magiczny spo-
sób zmieniających się w zwie-
rzęta lub rośliny

•

• Henryk Sienkiewicz,

Henryk Sienkiewicz,

Potop – interesującym Cię wąt-
kiem jest tu przemiana Andrze-
ja Kmicica.

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Pan Tadeusz – bohaterem prze-
mienionym jest Jacek Soplica
– Ksiądz Robak.

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Dziady – jednym z tematów jest
przemiana bohatera romantycz-
nego.

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Kordian – przemiana analogicz-
na do tej z Dziadów

•

• Fiodor Dostojewski,

Fiodor Dostojewski,

Zbrodnia i kara – Rodion Ra-
skolnikow zmienia się niezwy-
kle po popełnionej zbrodni,
a następnie przeżywa odnowę
duchową.

•

• Franz Kafka,

Franz Kafka,

Przemiana – opowiadanie uka-
zujące przemianę człowieka
w… robaka

•

• Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Do gór i lasów – fraszka porów-
nująca życie człowieka do funk-
cjonowania zmiennokształtne-
go bożka Proteusza

•

• Tadeusz Borowski,

Tadeusz Borowski,

Opowiadania – człowiek w obo-
zie koncentracyjnym ujawnia swe
najgorsze cechy – zmienia się
w walczące o przeżycie zwierzę.

•

• Tomasz Mann,

Tomasz Mann,

Wybraniec

•

• William Szekspir,

William Szekspir,

Hamlet – młody królewicz niczym
aktor wciela się w różne role.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

i gruntowną metamorfozę. Przybiera nazwisko Babinicz i walczy ze Szwedami o wol-
ność Polski. Bierze udział w obronie klasztoru na Jasnej Górze, podczas której doko-
nuje czynów godnych bohatera. Kmicic z hulaki i awanturnika staje się patriotą, do-
brym chrześcijaninem.

• Podobnym bohaterem literackim jest Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adama Mic-

kiewicza, który popełnia zbrodnię, zabijając Stolnika Horeszkę. Soplica dokonuje
tego w czasie ataku Moskali na zamek Stolnika, czym przyczynia się do zwycięstwa
wroga Polski. Przestępstwo Jacka zyskuje w ten sposób także charakter zdrady naro-
dowej. Chcąc odpokutować swój grzech, Soplica najpierw wstąpił do Legionów Pol-
skich we Francji i walczył w wojnach napoleońskich, a następnie przywdział habit
zakonnika. Od tej pory pod przybranym nazwiskiem Księdza Robaka podróżuje po
świecie i Polsce, walcząc z zaborcami oraz nawołując do powstania.

Możliwość 2.

Rozwinięcie wypowiedzi możesz także rozpocząć od zanalizowania feno-

menu metamorfozy całkowitej – polegającej na pełnej zmianie wyglądu

menu metamorfozy całkowitej – polegającej na pełnej zmianie wyglądu
bohatera.

bohatera.

Taka przemiana fascynowała już starożytnych – dlatego nazwać ją możesz pierwotną
kategorią toposu metamorfozy. Posłuż się paroma mitami greckimi, w których bohate-
rowie zmieniają swoją postać. Możesz wykorzystać tu:

• bogów – np. Zeusa, który mógł stać się, kim chciał – swe zdolności najczęściej wyko-

rzystywał do uwodzenia Ziemianek

• bożka Proteusza, który stał się kulturowym symbolem zdolności do metamorfozy

Pokaż ciągłość tradycji mitologicznej – przejdź do omawiania Metamorfoz Owidiu-
sza. Rzymski poeta pokazuje świat pół mitologiczny, pół realny, w którym ludzie,
w magiczny sposób, przemieniają się w zwierzęta lub rośliny. Metamorfozy stały się
dla kultury europejskiej bardzo ważnym tekstem, do którego odwoływało się wielu
późniejszych pisarzy.

Aby pokazać „dialog współczesności ze starożytnością” wykorzystaj opowiadanie Fran-
za Kafki pod tytułem Przemiana. Bohater tego utworu, Gregor Samsa, budzi się pewne-
go dnia i stwierdza, że przemienił się w… robaka. Sytuacja, w której znalazł się Gregor,
jest zarówno groteskowa, jak przerażająca. Magiczna przemiana, która dokonała się
w ciągu jednej nocy, całkowicie wyrzuca bohatera poza nawias społeczeństwa, co gorsza
– Samsa przestaje w jakimś sensie być człowiekiem – mimo że wciąż myśli i czuje.

• Mówiąc o metamorfozie bohaterów literackich, nie możesz zapomnieć o renesanso-

wej koncepcji człowieka – proteusza. Mówiła ona, że człowiek, z racji swej doskona-
łości, może stać się, kim tylko zechce – nie jest ograniczony prawem stanowym, uro-
dzeniem czy majątkiem. Filozof Giovanni Pico della Mirandola nazywał tę cechę
godnością – wedle niego człowiek ciągle się „stawał” – dążył do tego, aby być jeszcze
lepszym, jeszcze doskonalszym. W literaturze myśl tę ujmuje Jan Kochanowski, który
we fraszce Do gór i lasów nazywa siebie: artystą, rycerzem, duchownym, dworzani-
nem w jednej osobie. Poeta w tym utworze porównuje się także do zmiennokształtne-
go Proteusza.

Możliwość 3.

Ciekawym punktem swojej wypowiedzi możesz uczynić przemianę boha-

tera romantycznego.

To zagadnienie niezwykle interesujące i ważne dla epoki polskiego romantyzmu. Za-
sadniczym problemem jest tu przemiana bohatera werterowskiego w bohatera bajro-
nicznego.

• Podstawowym tekstem dla tego fragmentu rozwinięcia są Dziady Adama Mickiewi-

cza. We wszystkich częściach dramatu występuje ten sam bohater – przybiera on tylko

Pojęcia
do zapamiętania

• Przemiana rytualna

Przemiana rytualna

Przemiana rytualna – to inaczej
przemiana symboliczna –
„umarł Gustaw – narodził się
Konrad” – takiego terminu mo-
żesz użyć, omawiając metamor-
fozę bohatera romantycznego.

• Demoralizacja, degradacja,

Demoralizacja, degradacja,

Demoralizacja, degradacja,
degeneracja

degeneracja

degeneracja – tak możesz na-
zywać przemianę polegającą na
przyjmowaniu złych cech przez
bohatera literackiego.

• Rehabilitacja, odkupienie

Rehabilitacja, odkupienie

Rehabilitacja, odkupienie –
nazwy służące do określenia
przemiany pozytywnej.

• Metamorfoza

Metamorfoza

Metamorfoza – przemiana,
zmiana, przeistoczenie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

coraz to inne postacie. W części II jawi się on jako efemeryczne widmo o niewiado-
mym pochodzeniu.W IV części spotykamy Upiora – Pustelnika o imieniu Gustaw
– dowiadujemy się, że z powodu nieszczęśliwej miłości popełnił on samobójstwo. Kie-
dy symbolicznie odtwarza swoją śmierć, na nowo staje się Konradem, znanym nam
z III części utworu – romantycznym patriotą. Werterowski Gustaw zabija się, aby
narodzić się na nowo jako bajroniczny Konrad. Zafascynowany własną tylko miłością
i stroniący od społeczeństwa bohater wczesnoromantyczny dojrzewa – widzi, że ojczy-
zna go potrzebuje – dlatego staje do walki o jej wolność.

• Drugim utworem literackim, który możesz wykorzystać, jest Kordian Juliusza Sło-

wackiego. Obserwujemy tu sytuację dość podobną: Kordian po nieudanej próbie sa-
mobójczej – spowodowanej nieszczęśliwą miłością i poczuciem, że nikt go nie rozu-
mie – staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. Przyłącza się do grona spiskowców
planujących zamordowanie cara. Kiedy dochodzi do wykonania planu, wszyscy poza
Kordianem tchórzą – ten, mimo że osamotniony, próbuje wypełnić zadanie, jednakże
ponosi klęskę. Pamiętaj, że Słowacki polemizuje z Mickiewiczem – świadczy o tym
pesymistyczne zakończenie utworu. Bohater romantyczny – nawet mimo gruntownej
przemiany – pozostaje samotny. A sam nigdy nie wygra z potężnym zaborcą.

Możliwość 4.

Warto, żebyś na końcu wypowiedzi wspomniał także o negatywnych prze-

mianach literackich – nazwać je możesz degradacją, demoralizacją lub

mianach literackich – nazwać je możesz degradacją, demoralizacją lub
degeneracją bohatera.

degeneracją bohatera.

Postaw tezę mówiącą o tym, że człowiek ma dwie natury: jedną dobrą, a drugą złą.
W każdym z nas skrywa się przecież „ciemna strona mocy” .

Przemiany bohaterów literackich zachodzą nie zawsze w „dobrym” kierunku. Cza-

sami bohaterowie ci zmieniają się na gorsze.

Za taką metamorfozę winić możemy najczęściej warunki, w jakich znajduje się dany

bohater. W końcu to byt określa świadomość. Tak było na przykład w przypadku Ewy
Pobratymskiej, bohaterki Dziejów grzechu Stefana Żeromskiego. Kobieta ta, porzuco-
na przez ukochanego mężczyznę, „stacza się”. Zabija swoje nowo narodzone dziecko,
trudni się prostytucją i pośrednio uczestniczy w morderstwie oraz okradzeniu hrabiego
Szczerbica. Bohaterka ginie, próbując odkupić swoje winy – zasłania własnym ciałem
ofiarę napadu, w którym sama uczestniczyła. Żeromski ukazał w swej powieści kobietę
samotną, słabą i porzuconą, zewsząd otoczoną ludźmi (zwłaszcza mężczyznami) chcą-
cymi ją wykorzystać.

Także wyjątkowo nieludzkie warunki niemieckich obozów koncentracyjnych powo-

dowały negatywną przemianę człowieka. Proces ten zauważa i opisuje Tadeusz Borow-
ski w swoich Opowiadaniach. Przedstaw jego koncepcję człowieka zlagrowanego.

Człowiek zlagrowany

To osoba przebywająca w obozie koncentracyjnym (niemieckie „lager”), która pod wpły-
wem tamtejszych warunków i praw całkowicie odrzuca powszechnie panujące zasady
moralne. Przestaje rozróżniać dobro od zła, liczy się dla niej tylko przeżycie. Dla kromki
chleba jest w stanie posłać na śmierć własne dziecko. To człowiek kierujący się moral-
nością obozową.

Zauważ, że Borowski mówi o atawizmie – czyli powrocie do pierwotnych instynk-

tów. Człowiek nie jest wedle autora Opowiadań dobry z natury – zawsze drzemie w nim
okrutne zwierzę, w które zmienić się może w każdej chwili.

Strategie zakończenia

• Pokaż jasno i wyraźnie, że konsekwentnie przeprowadziłeś wywód. Pomoże Ci w tym

powtórzenie założeń wstępnych wypowiedzi. Użyj na przykład zwrotu: „Jak widać,
przemiana bohatera literackiego to bardzo ważny element świata przedstawionego,
w historii literatury przybierała często bardzo różne postacie…” – tu zrób szybki prze-
gląd epok lub „kategorii przemian”.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Niech Twoje ostatnie słowa będą puentą. Warto, abyś zawarł w nich ogólniejszą refleksję:

• Możesz powiedzieć, że metamorfoza bohatera jest swego rodzaju motorem dzieła

literackiego. Jeśli bohater pozostawałby taki sam przez cały czas akcji, to w utworze
nie byłoby żadnego napięcia i przez to stałby się on po prostu banalny i nudny. Prze-
miana to zwrot akcji – nieodłączny element literatury.

• Postaraj się pokazać, dlaczego bohaterowie literaccy przechodzą metamorfozy. Być

może, wynika to z niezaspokojonej potrzeby człowieka do zmian. W życiu codzien-
nym niełatwo jest przecież przejść całkowitą metamorfozę. Trudno zmienić całko-
wicie swoje przyzwyczajenia i poglądy – nawet jeżeli byłoby to pożądane! Kto wie,
może obserwując przeistoczenia bohaterów literackich, zaspokajamy własne pra-
gnienia?

• Możesz pokusić się także o pokazanie bardziej odłegłych skojarzeń: o zmienności

człwieka mówi topos theatrum mundi – czyli świata jako teatru. Człowiek nie jest
istotą autonomiczną – jego zachowania są dyktowane przez narzuconą mu rolę spo-
łeczną. Raz jest synem, innym razem ojcem, raz karczmarzem, kiedy indziej księ-
dzem, raz Gustawem, raz Konradem – te wszystkie wcielenia to po prostu role aktor-
skie, które każdy z nas musi czasem odgrywać. Na podstawie tych krótkich rozważań
możesz wysnuć wniosek, że metamorfoza to, być może, zmiana maski aktorskiej.
Pomogą Ci w tym fraszki O żywocie ludzkim i Człowiek boże igrzysko Jana Kochanow-
skiego oraz Hamlet Williama Szekspira.

O co może zapytać komisja?

Czy przemiany, które zaprezentowałeś, są prawdopodobne – czy mogłyby zda-
rzyć się naprawdę?

Proponowana odpowiedź

Przemiany, jakie obserwujemy w utworach Owidiusza lub Kafki, są metamorfo-
zami magicznymi – nie mogłyby się tak naprawdę wydarzyć – tak przynajmniej
mówi nam doświadczenie, wsparte zdrowym rozsądkiem. Odgrywają one po prostu
rolę metafor. Inaczej jest z przemianami charakteru – te mają prawo zaistnieć.
W końcu ileż to razy w ciągu życia zmieniamy poglądy? Bohaterowie literaccy
zmieniali się często pod wpływem silnych przeżyć – to one motywowały ich meta-
morfozę. Z drugiej jednak strony człowiek potrafi być zatwardziały – istniało
i istnieje do dziś wielu Kmiciców i Raskolnikowów, którzy nie wyrzekli się swej
przeszłości.

Czy istnieją bohaterowie literaccy, którzy powinni przejść metamorfozę, a jed-
nak nie staje się tak w ich przypadku?

Proponowana odpowiedź

Oczywiście, że istnieją – jest ich nawet bardzo wielu. Za przykład mogą posłużyć:
Swidrygajłow ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego lub Vautrin z Ojca Go-
riot Honoriusza Balzaka. Pierwszy zamordował i zgwałcił małą dziewczynkę,
drugi był przestępcą wykorzystującym nawet własnych kolegów siedzących w wię-
zieniu. Z drugiej jednak strony ludzi, którzy popełnili zło, dręczyć mogą wyrzuty
sumienia – nawet wypierane i głęboko skrywane. Tak było chyba w przypadku
Swidrygajłowa, który popełnił przecież samobójstwo.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze Omów na wybranych przykładach
Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze Omów na wybranych przykładach PLAN RAMOWYx
Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze[1]
samotnosc bohatera i jej sens
Metamorfoza bohatera w literaturze - konspekt, LICEUM, j.polski i WOK
Metamorfoza bohatera w literaturze - praca maturalna, LICEUM, j.polski i WOK
Metamorfoza bohatera w literaturze - bibliografia, LICEUM, j.polski i WOK
Wieś i jej mieszkńcy w literaturze polskiej, wszystko do szkoly
podr F3 BF+i+jej+wersje+w+literaturze+romantycznej XFKQJ6NYKPYIVFZGZRA5BF23FC5SU3KKBMVKAXQ
Podróż i jej wersje w literaturze romantycznej
Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozyty
Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozyty, Szkoła, Język polski, Wypracowania
ideologia srednuiowiecza i jej odbicie w literaturze, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
62 Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu
Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu, DLA MATURZYSTÓW, Pozytywizm
Rycerz, święty, kochanek jako bohaterowei charakteryustyczni dla literatury średniowiecza
Podróż i jej wersje w literaturze romantycznej

więcej podobnych podstron