Marek Kowalczyk

Instytut Psychologii UAM

KIEROWANIE UWAGI W TRYBIE „GÓRA-DÓŁ”

PRZYCIĄGANIE UWAGI PRZEZ BODŹCE W TRYBIE „DÓŁ-GÓRA”

Uwaga

kierowana przez nas w jakieś miejsce, na jakiś bodziec, w trybie „góra-dół”,
„endogennie”, w sposób kontrolowany (dowolny)

przyciągana przez bodźce o pewnych właściwościach w trybie „dół-góra”, „egzogennie”,
w sposób automatyczny, mimowolnie

często o skierowaniu uwagi decyduje interakcja nastawień podmiotu i właściwości bodźców

BODŹCE PRZYCIĄGAJĄCE UWAGĘ

pojawienie się obiektu w polu percepcyjnym, ruch (z którym wiąże się wyodrębnienie się obiektu

w polu percepcyjnym? – zob. s. 7)

zaprzestanie oddziaływania bodźca

bodźce

odróżniające się

intensywne

nowe

nieoczekiwane

wzbudzające emocje

odpowiadające temu, o czym ostatnio myśleliśmy

podobną listę można by sporządzić już na podstawie prac takich autorów-klasyków, jak James,

Titchener czy Külpe, odwołujących się do introspekcji

2

współcześnie: eksperymentalna analiza warunków „przyciągania” uwagi przez bodźce o różnych

właściwościach, analiza interakcji czynników „góra-dół” i „dół-góra” w determinowaniu

dystrybucji uwagi

najczęściej stosowaną eksperymentalną techniką analizy „automatycznego” przyciągania uwagi

są badania nad poszukiwaniem

poszukiwanie wyróżnionego bodźca wśród innych powinno być ułatwione lub utrudnione w

zależności od tego, czy uwaga jest przyciągana przez ten bodziec lub (przez inny bodziec) w

miejsce jego pojawienia się, czy też nie

jednak to, że łatwiej wykrywamy bodźce o pewnych właściwościach, a także że mamy tendencję

do spontanicznego zauważania bodźców o pewnych właściwościach, nie musi jeszcze oznaczać

bezwzględnego „przechwytywania” uwagi przez nie (attentional capture) niezależnie od intencji

czy nastawień spostrzegającego

Jonides (1980)

zadanie: jeżeli wśród liter jest R, naciśnij prawy klawisz, jeżeli L – lewy klawisz

wskazówka poprzedzająca ekspozycję

centralnie eksponowana strzałka

peryferycznie eksponowana strzałka

wskazówka pozbawiona wartości predyktywnej (nie ma związku z miejscem pojawiania się
szukanej litery)

3

jedna grupa badanych: należy wskazówkę ignorować

druga grupa badanych: należy posłużyć się wskazówką w kierowaniu uwagi


wyniki

centralna (pośrednia) wskazówka

szybsze reakcje w wypadku trafnego wskazania niż w wypadku nietrafnego wskazania
tylko w grupie kierującej uwagę na wskazówkę

peryferyczna (bezpośrednia) wskazówka

szybsze reakcje (ponad 100 ms) w wypadku trafnego wskazania w obydwu grupach (a
zatem niezależnie od tego, czy zamiarem osoby badanej było uwzględnianie czy
ignorowanie wskazówki)

wniosek autorów

peryferyczne wskazówki przyciągają uwagę niezależnie od nastawień spostrzegającego

INTERAKCJA ZADANIA (NASTAWIENIA) I DYSTRAKTORA W „AUTOMATYCZNYM”
PRZYCIĄGANIU UWAGI


Folk, Remington i Johnston (1992)

zadanie:

jak najszybsza decyzja, czy wyróżniony element to „=” czy „x”


dwa sposoby wyróżnienia elementu

w ekspozycji jest tylko jeden element (trzeba po prostu zareagować na pojawiający się
element) – zob. górna ramka po prawej stronie na ryc. A i B

jest to jedyny element czerwony (inne są białe) – zob. dolna ramka po prawej stronie na ryc.
A i B

4

A

fiksacja wskazówka fiksacja bodziec
1000-1400ms 50 ms 100 ms 50 ms

B

fiksacja wskazówka fiksacja bodziec
1000-1400ms 50 ms 100 ms 50 ms

5

dwa rodzaje wskazówek poprzedzających

jedna z ramek wyróżniona przez cztery czerwone kropki (przy pozostałych ramkach białe
kółka) (ryc. A)

jedna z ramek wyróżniona przez pojawienie się przy niej czterech białych kółek (przy
pozostałych ramkach nic się nie pojawia)(ryc. B)

bloki prób, w których wskazówka

zawsze trafnie wyróżniała ramkę, w której następnie pojawiał się bodziec

nigdy nie wyróżniała ramki, w której następnie pojawiał się bodziec

pytanie:

w jakim stopniu ludzie potrafią zablokować przechwycenie uwagi przez wskazówkę w blokach,
w których jest ona nietrafna, w zależności od cech wyróżniających bodziec wymagający reakcji
(wyróżniony przez kolor, wyróżniony przez pojawienie się kółek) i od rodzaju wskazówki (kolor,
obecność kółek)


wyniki

kiedy wskazówka i sposób wyróżnienia bodźca wymagającego reakcji były tego samego rodzaju
(pojawienie się pojedynczego elementu albo element odróżniający się od innych kolorem),
istotny wpływ trafności wskazówki na czasy reakcji

kiedy wskazówka i sposób wyróżnienia bodźca wymagającego reakcji różniły się charakterem,
praktycznie brak wpływu trafności wskazówki na czasy reakcji


wniosek

to, czy dana cecha przyciągnie naszą uwagę, zależy od tego, na spostrzeganie czego jesteśmy
nastawieni


jeśli osoba jest nastawiona na wykrywanie bodźca odróżniającego się od innych kolorem, to
kolor, nawet wtedy, gdy wiadomo, że jest irrelewantny, przechwytuje uwagę, natomiast nie
przechwytują wtedy uwagi nagle pojawiające się bodźce


inny eksperyment Folka i in. (1992) pokazał, że gdy osoba badana była nastawiona na
wykrywanie czerwonego bodźca, uwagę przyciągała również zielona wskazówka

6

Theeuwes (1992)

bodziec odróżniający się kolorem od wszystkich innych (color singleton) przyciągał uwagę,
kiedy poszukiwany był bodziec różniący się kształtem od wszystkich innych (form singleton)

bez dystraktora dystraktor (kolor)

zadanie: określ położenie linii (pionowe vs. poziome) w bodźcu o kształcie odmiennym niż
pozostałe: kolor jest nieważny i powinien być zignorowany



wyniki

obecność bodźca (który powinien być ignorowany) odróżniającego się kolorem od wszystkich
innych przyczyniała się do istotnego wydłużenia czasów reakcji




Czy kolor przyciągnął uwagę automatycznie, w trybie „dół-góra”?


Bacon and Egeth (1994)

takie zadanie wymaga nastawienia na wykrywanie bodźca odróżniającego się jakąś cechą od
wszystkich innych: przyciąganie uwagi przez bodziec odróżniający się (inną) cechą od
wszystkich innych nie jest czysto automatyczne (nie realizuje się wyłącznie w trybie „dół-góra”),
ale wiąże się z tym nastawieniem spostrzegającego

7

WNIOSKI Z BADAŃ DOTYCZĄCYCH PRZYCIĄGANIA UWAGI PRZEZ POJEDYCZNE
BODŹCE ODRÓśNIAJĄCE SIĘ JAKĄŚ CECHĄ OD WSZYSTKICH INNYCH (feature
singletons) (Yantis, 2001)

chociaż takie bodźce są łatwe do wykrycia, to generalnie nie „przechwytują” uwagi

do „przechwycenia” może dochodzić wtedy, kiedy obiekt poszukiwany odróżnia się jakąś jedną
cechą od innych i osoba badana jest nastawiona na wykrywanie bodźca unikatowego pod
względem jakiejś cechy



WNIOSKI Z BADAŃ DOTYCZĄCYCH PRZYCIĄGANIA UWAGI PRZEZ NAGLE
POJAWIAJĄCY SIĘ BODZIEC (Yantis, 2001)

pojawienie się nowego obiektu percepcyjnego przyciąga uwagę, nawet kiedy obserwator nie ma
żadnych powodów (zachęt), żeby kierować na niego uwagę

to przyciągnięcie uwagi nie ma jednak charakteru bezwzględnego – nie dochodzi do niego, jeśli
w momencie pojawienia się obiektu osoba badana ma uwagę już skierowaną w inne miejsce
(Yantis i Jonides, 1990)



RUCH A PRZYCIĄGANIE UWAGI

Hillstrom i Yantis (1994)

nie sam ruch czy migotanie przyciąga uwagę

uwaga przechwytywana jest wtedy, kiedy ruch zapowiada pojawienie się nowego obiektu w polu
wzrokowym



EMOCJE A PRZYCIĄGANIE UWAGI

emocjonalny efekt Stroopa (zwłaszcza u osób o wysokim poziomie lęku); jednak problemy
interpretacyjne: wpływ emocji czy priming?

1

szybsze reakcje na bodziec pojawiający się w miejscu (bądź w pobliżu) słowa o wyrazistym
znaczeniu emocjonalnym

1

Na przykład osoba z jakąś fobią może reagować wolniej, nazywając kolor czcionki, kiedy są nią

napisane wyrazy skojarzone z tym, co wzbudza lęk. Nie wiadomo jednak, czy na to wydłużenie czasów
reakcji wpływa emocjorodne znaczenie wyrazu, czy też to, że odpowiada mu treść silnie wzbudzona w
pamięci osoby badanej.

8

ZNANOŚĆ/NOWOŚĆ BODŹCÓW A PRZYCIĄGANIE UWAGI

Berlyne (1957)

osoby badane mogły zareagować na dowolny z eksponowanych bodźców - miały
tendencję do reagowania na bodziec różny od tych bodźców, które eksponowano
wcześniej

paradygmat dystrakcji

oswojenie uczestnika eksperymentu z jakimiś bodźcami zmniejsza ich zakłócający
wpływ, kiedy mogą być dystraktorami względem wykonywanego zadania

badania, w których rejestrowano ruchy oczu i ich fiksacje

obiekty nieoczekiwane w jakimś otoczeniu są obiektem częstszych fiksacji niż obiekty,
których się spodziewamy

PRZYCIĄGANIE UWAGI PRZEZ BODŹCE

ODPOWIADAJĄCE TEMU, O CZYM OSTATNIO MYŚLELIŚMY

MRUGNIĘCIE UWAGOWE (attentional blink, AB)

niezdolność do zauważenia elementu szukanego, kiedy pojawia się on krótko (w obrębie 500 ms)
po pojawieniu się innego elementu szukanego w serii szybko następujących po sobie krótkich
ekspozycji

element pojawiający się później zostaje zidentyfikowany (występuje związany z nim priming
semantyczny), ale nie zostaje świadomie spostrzeżony

wyjaśnienia zjawiska:

uwagowe

jest pewien minimalny czas kierowania uwagi na bodziec, zanim może się ona przemieścić na
inny bodziec

albo: pewnego czasu wymaga samo przemieszczenie uwagi z jednego bodźca na inny


odwołujące się do kodowania informacji we wzrokowej pamięci krótkotrwałej

AB wiąże się z angażującym zasoby kodowaniem bodźców wzrokowych w pamięci
krótkotrwałej

9

Centralnie czy peryferycznie ulokowany mechanizm zjawiska?

efekt słaby albo nie występuje, kiedy obydwa krytyczne bodźce są w różnych modalnościach

ale

pewne wyniki wskazują na związek zjawiska z „późnymi” fazami przetwarzania: zwiększenie
trudności reakcji na bodziec poprzedzający (kiedy jest ona wymagana od razu po wykryciu
bodźca) nasila efekt


Pashler i Shiu (1999)

samo wyobrażanie sobie jakiejś rzeczy wywołuje efekt „uwagowego mrugnięcia”, kiedy jej
wizerunek pojawia się w sekwencji krótkich ekspozycji

MODEL POSNERA

Posner (1980), Posner i Petersen (1990)

trzy systemy uwagi, odpowiedzialne za realizację trzech funkcji uwagi:

aktywacyjny – utrzymywanie stanu czuwania

orientacyjny – przenoszenie uwagi w polu wzrokowym, wykonywanie reakcji
orientacyjnej

zarządczy – kierowanie uwagą zgodnie z obranymi celami, rozwiązywanie konfliktów

system zarządczy modyfikuje działanie systemu orientacyjnego

nagle pojawiający się obiekt, który nie wiąże się z wykonywanym zadaniem, może
przyciągnąć uwagę (za sprawą działania systemu orientacyjnego)

system zarządczy może (w ograniczonym zakresie) temu przeciwdziałać

przykład:

zadanie antysakkadowe (antisaccade task): zdolność zablokowania sakkady i wykonania ruchu
sakkadowego w kierunku przeciwnym, różnice indywidualne w tym zakresie (zob. plik Pamięć
robocza_2)

10

MODEL COWANA

Cowan (1988, 1995, 2001)

zob. też plik Pamięć robocza_2

uwaga

może być kierowana przez centralny system zarządczy zgodnie z realizowanym zadaniem

może być przyciągana przez bodźce nowe (reakcja orientacyjna)

jeżeli bodźce są znane i nie wiążą się z zadaniem, następuje habituacja (przestają być zauważane)

habituacja wiąże się z hamowaniem tych oddziaływań otoczenia, które są zgodne z jego
modelem

jeżeli pojawia się informacja z tym modelem niezgodna, to przyciąga uwagę (występuje reakcja
orientacyjna)

np. ignorowanie jednego przekazu w technice dychotycznej według Cowana (1988) polega na
wytworzeniu „opisu” jego sensorycznych właściwości i tłumieniu „wejścia” zgodnego z tym
opisem; jeżeli jednak w kanale ignorowanym pojawi się informacja niezgodna z opisem (np.
następuje zamiana głosu kobiecego na męski bądź odwrotnie), to przyciąga uwagę (następuje
dyshabituacja)

11

LITERATURA

Cowan, N. (1988). Evolving conceptions of memory storage, selective attention, and their mutual

constraints within the human information-processing system. Psychological Bulletin, 104, 163-

191.

Cowan, N. (1995). Attention and memory. An integrated framework. Oxford Psychology Series,

No. 26. New York: Oxford University Press.

Marois, R., Ivanoff, J. (2005). Capacity limits of information processing in the brain. Trends in

Cognitive Sciences, 9, 296-305.

Martens, S., Wolters, G., Raamsdonk, M. (2002). Blinks of the mind: Memory effects of

attentional processes. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and

Performance, 28, 1275-1287.

Pashler, H. (1998). The psychology of attention. Cambridge, MA: MIT Press.

Pashler, H., Shiu, L.-P. (1999). Do images involuntarily trigger search? A test of Pillsbury’s

hypothesis. Psychonomic Bulletin & Review, 6, 445-448.

Posner, M.I., Fan, J. (2004). Attention as an organ system, [w:] J.R. Pomerantz (red.) Topics in

integrative neuroscience: From cells to cognition (s. 31-61). Cambridge, UK: Cambridge

University Press.

Ruz, M., Lupiáñez, J. (2002). A review of attentional capture: on its automaticity and sensitivity

to endogenous control. Psicológica, 23, 283-309.

Yantis, S. (2001). Attentional capture in vision, [w:] C.L. Folk, B.S. Gibson (red.) Attraction,

distraction and action. Multiple perspectives on attentional capture (s. 45-75). Amsterdam:

Elsevier Science.