1. Przedmiot i zadania teorii wychowania. Podstawowe pojęcia.
A) T. E. Dąbrowska i B. Wojciechowska- Charlak  Między praktyką a teorią
wychowania
Przedmiot i zadania teorii wychowania
Teoretycy są zgodni co do tego, iż teoria wychowania jest nauką o wychowaniu w wąskim
tego słowa znaczeniu, tzn. o wychowaniu rozumianym jako kształtowanie cech osobowych w
osobowości wychowanka. Działania wychowawcze mogą obejmować cała społeczność, czyli
występować w rozległej skali makro, jak również mogą one dotyczyć prostych relacji
interpersonalnych wychowawca- wychowanek- skala mikro. Przedmiotem badań teorii
wychowania jest wychowanie zarówno w skali makro, jak i mikro.
Realizacja zadań ma zmienić istniejący stan rzeczy, sytuacje jednostki, ją samą lub
środowisko.
" Ze względu na funkcje wychowawczą wyróżniamy następujące zadania:
- stawiane wychowankowi z myślą o zmianach w strukturze jego wiedzy,
- mające wzbogacić jego techniki adaptacyjne,
- mające doprowadzić do zmiany w systemie postaw.
Zadaniem stojącym przed współczesnym wychowaniem jest  [& ] dociekanie w jakim
stopniu dzięki realizacji edukacji człowiek staje się istotą zdolną tworzyć humanistyczny,
oparty na etycznych podstawach świat rzeczy, innych ludzi, nauki oraz swoje własne wnętrze
homo humanus. Z tego względu szkoła powinna pomóc w stawaniu się człowiekiem ( W.
Komar).
Zadaniem teorii wychowania jest gromadzenie usystematyzowanej wiedzy o sposobach
wywoływania zmian w człowieku, a zakres zainteresowań tej teorii jest obszerny. Wiedza,
której ona dostarcza, jest niezbędna do skutecznej realizacji wychowania.
Podstawowe pojęcia
" Formacja- obejmująca zarówno wychowanie, jak i kształcenie. Mówi się
wówczas o formacji intelektualnej czy dyscyplinarnej.
" Edukacja- z określeniem np. muzyczna czy teatralna- tam, gdzie chodzi o
wychowanie przez przeżywanie czegoś, np. muzyki.
" Wychowanie- etymologicznie w języku polskim znaczy tyle co  żywienie ;
 utrzymanie . W XIX wieku pojęcie to nabiera natomiast znaczenia,  edukacja .
Najczęściej wychowanie rozumiane jest jako przekształcenie i rozwijanie
jednostki. Nie sposób wymienić wszystkich prób definiowania tego pojęcia.
Najstarsze definicje podkreślają ,że istotne dla wychowanie jest przede wszystkim
działanie wychowawców, wychowanie na wychowanków, urabianie ich. Szerokie
ujęcie terminu  wychowanie proponuje H. Muszyński. Przez wychowanie
rozumie on  wszelkie zamierzone działania w formie interakcji społecznych
mające na celu wywołanie trwałych pożądanych zmian w osobowości . W skład
tego pojęcia wchodzi zarówno samo wychowanie jak i nauczanie. Koniecznym
1
jest zatem sformułowanie takiego pojęcia  wychowanie , które uwydatniłoby jego
odrębność od nauczania. W pedagogice spotyka się stwierdzenie ,że nauczanie i
wychowanie są ściśle ze sobą związane. Zatem nie ma potrzeby rozróżniania tych
pojęć. Co jest zresztą niemożliwe i niepotrzebne.
" Swoistym rodzajem wychowania jest samowychowanie. Mamy z nim do
czynienia wówczas gdy człowiek wobec samego siebie podejmuje czynności
wychowawcze. Teoretycy wychowania w swych rozprawach często posługują się
terminem socjalizacja. Termin ten oznacza ogół wpływów środowiska
społecznego na jednostkę, w wyniku których nabiera on zdolności do życia w
społeczeństwie i pełnienia w nim obowiązujących ról. Innym pojęciem
używanym przez nauki społeczne jest termin  środowisko . Co oznacza krąg osób,
rzeczy i stosunków otaczających człowieka. Często w teorii wychowania
występuje termin  osobowość . Słowo osobowość oznacza złożoną strukturę cech
psychofizycznych.
B) A. Tchorzewski  Wychowanie w kontekście teoretycznym
Przedmiot i zadania teorii wychowania
Przedmiotem badań teorii wychowania jest ten fragment rzeczywistości społecznej,
który powszechnie nazywamy wychowaniem. Wychowanie na ogół rozumiane jest
intuicyjnie. Pojęcie to rozumiane jest w szerokim lub wąskim rozumieniu. Najtrafniej
różnice w dwojakim rozumieniu wychowania ukazał K. Sośnicki, który stwierdził, że
przez wychowanie rozumiemy wychowanie, którego przedmiotem jest całość psychiki
człowieka.
Często termin wychowanie ograniczamy do rozumienia go w ciaśniejszym znaczeniu.
Rozróżniane pojęcia wychowanie w znaczeniu szerszym i ściślejszym nastarcza trudności
dla właściwego rozwoju teorii wychowania. Wychowanie, które stanowi przedmiot badań
teorii wychowania jest sui generis bytem społecznym, zjawiskiem będącym wytworem
dwóch ludzi, którego cechą jest zachodząca pomiędzy nimi relacja.
Do zadań teorii wychowania będzie zatem w szczególności należało: określenie
przedmiotu poznania, określenie podstawowych założeń, definiowanie, klasyfikowanie i
ustalanie wzajemnych powiązań pomiędzy podstawowymi pojęciami, formułowanie
problemów badawczych, ustalenie i określenie strategii w celu gromadzenia i
opracowywania danych empirycznych, konstruowanie sądów i twierdzeń wchodzących w
skład budowanej teorii.
Wychowanie to proces ciągły, długotrwały i dynamiczny.
2
2. Proces wychowania  cechy, struktura
Proces wychowawczy jest układem zorganizowanych sytuacji wychowawczych,
mających na celu dostarczenie wychowankowi doświadczeń koniecznych do uzyskania
zamierzonej, względnie trwałej zmiany w osobowości. Proces ten jest dynamiczny.
Wychowanie jest podmiotowe (obopólne oddziaływanie), złożony z zależnych od siebie
procesów.
Struktura procesu wychowania:
-uczestnicy działania (wychowawcy i wychowankowie)
-przyjęcie różnych ról w działaniu wychowawczym
-cele działania (w ich hierarchicznym układzie)
-sposoby działania (formy przekazywania i przyswajania sygnałów wych.)
-środki działania (materiały, techniki, metody stosowane w wych.)
-warunki działania (środowisko ogólne i wychowawcze)
-skutki wychowania (rzeczywiste zmiany w strukturze psychicznej i aktywności
wychowanka)
Składniki procesu wychowania:
-podmioty wychowawcze
-cele wychowania (kategorie porządkujące, nadające kierunek procesowi)
-sytuacje wychowawcze (wyznaczone przez działania osobowe składniki procesu wych.)
-efekty (wskazują na skuteczność procesu wych.)
Substruktury procesu wychowawczego:
-planowany cel wychowawczy
-sytuacje wychowawcze
-doświadczenia
-efekty procesu wychowania
Sama struktura rozumiana jest jako kolejność postępowania po sobie wszystkich składowych
sytuacji wychowawczych odpowiadających ustalonej kolejności realizacji wszystkich celów
operacyjnych. W strukturze mieszczą się indywidualne decyzje wychowawców i
wychowanków.
3
3. Cele wychowania
Cele wychowania  aksjologiczne podstawy
Określenie celów jest warunkiem zaistnienia wszelkich działań ludzkich. Cele lub zadania
wychowawcze są to normy, które określają pewne zmiany lub przeobrażenia, stany rzeczy
(standardy wychowawcze, pożądane cechy osobowości i zachowania). Wynikają z
systemu wartości, tradycji narodowych, poglądów politycznych, dlatego różnią się na
przestrzeni epok. (Aksjologia  nauka o wartościach). Poszukuje się istotnych wartości i
przekłada na język praktyki edukacyjnej. Aksjologia a cele wychowawcze: aksjologia
pomaga dostrzegać zmienność i stabilność systemów wartości, wyznacznikiem celów
edukacji jest aksjologia społeczna  kształtuje się w grupach społecznych, zwraca uwagę
na indywidualne systemy wartości.
 Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie, rozwój,
samorealizacja, wolność, tożsamość, podmiotowość . Wartości uruchamiają ludzką
motywację. Ukierunkowują ludzkie działania, czynnik regulujący ludzkie działania.
Wartości wpływają na ocenę innych ludzi oraz ukierunkowują postawy i zachowania.
Wartości podstawowe: dobro, piękno, prawda. Wartości uniwersalne, ogólnoludzkie:
sprawiedliwość, humanizm, godność, pokój. Dobór wartości odbywa się poprzez wolny
wybór. W procesie wychowawczym wartości przejawiają się zarówno w treściach
(szczególnie wartości moralne), metodach i celach. Zadaniem wychowania jest pomóc
człowiekowi, aby odnalazł swój własny, tylko dla niego określony cel, własną drogę do
pełni. Wartości mogą pojawiać się w celach bezpośrednio (urzeczywistnienie pewnej
wartości) i pośrednio (w celu wychowania jedne wartości współwystępują z innymi.
Rodzaje celów wychowania
Cele wychowania można analizować na trzech poziomach:
- cele ogólne (cele ostateczne  człowiek, cel ostateczny  pomaganie człowiekowi w
szukaniu człowieczeństwa i samorealizacji; mają charakter uniwersalny; aby wychować
ludzi świadomych i zaangażowanych wciąż musimy powracać do celów ostatecznych,
włącza się je w konkretny kontekst społeczny, wypracowuje się je w instytucji
wychowawczej).
-cele swoiste
-środki realizacji
Szczególną rolę w realizacji celów wychowania przypisuje się nauczycielowi.
Celem, czyli przedmiotem dążenia wychowawcy mogą być:
- dyspozycje psychiczne wychowanków (cel wyrażony w kategoriach psychologicznych 
nawyki postawy, zdolności)
- stany społecznego środowiska, w którym żyją (cel wyrażony w kategoriach
socjologicznych  struktura zbiorowości, role, normy, wzory kultury)
Cele w kategoriach psychologicznych (Gurycka):
1) Kreatywne   wywołać, ukształtować 0ą�+
2) Optymalizujące   zwiększyć, wzmóc, poszerzyć +ą�+++
3) Minimalizujące   osłabić, ograniczyć ++ą�+
4) Korekcyjne   przekształcić, zmienić -ą�+ lub +ą�-
Cele wychowania rozpatruje się także w aspekcie rozwoju człowieka (r. czł. To proces
zmian zachodzących w jego psychice, prowadzący do podnoszenia się jakości życia,
nieustanne tworzenie nowych możliwości). Edukacja jako pomoc w rozwoju, a cele
identyfikowane są z rozwojem. Wychowanie polega na pielęgnowaniu rozwoju,
wyrabianie skłonności do kierowania sobą , wyboru wartości do których ma dążyć.
Teoretyczne podstawy formułowania celów w aspekcie rozwoju człowieka odnalez
ć
można w teorii poznawczo-rozwojowej Piageta, rozwijaną potem przez Kohlberga.
4
Założenia: cele dotyczą rozwoju intelektualnego i moralnego, zapewnienie przejścia od
początku przez poszczególne stadia, potrzeba metod filozofii, etyki, metod
psychologicznej teorii oraz badań empirycznych, zrozumienie logicznych i etycznych
zasad jest centralnym celem wychowania, rozwój silnego i wolnego charakteru.
Wychowanie polega na dostarczaniu dziecku okazji do doświadczeń, które prowadzą do
kolejnej zmiany rozwojowej. Ostatecznym celem wychowania jest doprowadzenie
jednostki do najwyższego stadium rozwoju  w dziedzinie inteligencji stadium operacji
formalnych, w dziedzinie moralności stadium uniwersalnych zasad etycznych.
Funkcje celów wychowania
A. Gurycka:
- wyodrębniająca (wyróżnienie celu swoistego dla danych procesów wychowawczych)
- strukturalizująca (odpowiednie dobranie struktur sytuacyjnych do celów wychowania)
- kontrolna  (ocena uzyskanego wyniku)
Ogólne funkcje:
- cele stanowią punkt odniesienia
- znaczenie regulacyjne
- funkcja organizująca wobec treści, form, metod
- charakter koordynujący, są integrujące i mobilizujące
- funkcja prospektywna, cele przenoszą w przyszłość
- zapewniają trwanie wartości
4. Metody wychowania
Metody wychowania stanowią ważne miejsce w procesie wychowawczym. Metody to sposób
działania powodujący oczekujące, wcześniej założone zmiany. Sposoby są celowe, planowe i
przemyślane. Proces wychowania to nie bodziec-reakcja, ale złożony proces (zasada
determinizmu  przyczyny zewnętrzne działają zawsze poprzez uwarunkowania wewnętrzne).
Zatem metody działają pośrednio poprzez doświadczenia i możliwości wychowanka. Stosując
metody trzeba mieć na względzie osobę wychowanka.
Pojęcie metody wychowania
Metoda  sposób postępowania. Kotarbiński  sposób zastosowany ze świadomością
możliwością jej zastosowania i rozpatrzony przez osobę działającą. Nie każdy sposób
działania może być metodą, jedynie taki sposób, który można powtórzyć, świadomy i
skuteczny.
Brągiel   celowy sposób postępowania opiekuna wychowawcy z wychowankiem
znajdującym się pod jego opieką . Konarzewski   powtarzane czynności zmierzające do
celu . Oczekiwane zmiany osobowości występują pod wpływem celowych działań
wychowawczych. Piotrkowiak -  sprawdzony układ zabiegów polegających na ispirowaniu
i inicjowaniu działań pomiędzy przedmiotami wychowania, oparty o społecznie akceptowane
normy etyczno-moralne . Rozpatruje ona także metody o dwie płaszczyzny psychologiczną
(teoria behawiorystyczna) i pedagogiczną (oparta o cele wychowawcze).
Zasady klasyfikacji metod wychowania
Klasyfikacje są różne, ponieważ mogą się opierać na różnych założeniach. Piotrkowiak mówi
o tym, że metody mogą funkcjonować na trzech poziomach.
I (metody karania i nagradzania) opiera się na efekcie kształtowanych zachowań, a
oczekiwaniach. Schemat:
Metoda ą� Aktywność ą� zgodność aktywności wychowanka z oczekiwaniami wychowawcy
5
II (metody: podporządkowanie  narzucanie, informowanie  perswazja, modelowanie 
wzorowanie) Schemat:
Metoda ą� poznawanie, gromadzenie, systematyzowanie informacji przez wychowanka ą�
aktywność ą� zgodność aktywności z normami społecznymi a oczekiwaniami wychowawcy
III (prowokowanie  motywowanie). Schemat:
Metoda ą� poznawanie, gromadzenie, przetwarzanieą� własny system wartością�
dokonywanie wyborów z własnym systemem wartości ą� aktywność
Zadanie nauczyciela polega na aktywnym współuczestnictwie w podejmowaniu decyzji przez
wychowanka.
Klasyfikacja metod wychowania wg Muszyńskiego
Podstawą jest sposób wywierania wpływu poprzez stosowanie kar i nagród. Działają
hamująco bądz
pobudzająco. Sposób zależy od czterech elementów, które składają się na
sytuację wychowawczą:
- wychowawca  autorytet, stosunek, działania
- aktualny stan rzeczy od którego zależy możliwość zaspokojenia potrzeb dziecka
- otoczenie społeczne
- wychowanek  jego poglądy, przekonania, postawy
Muszyński wyróżnia cztery metody wychowania i odrębne w każdej techniki:
1. Metody wpływu osobistego (ich skuteczność zależy od autorytetu nauczyciela
względem dzieci):
- wysuwanie sugestii (związane z osobistym stanowiskiem wychowawcy)
- perswazja (podsuwanie rozwiązania za pomocą przygotowanym argumentów)
- oddziaływanie przykładem osobistym (n-el pokazuje wzory zachowań w odpowiednich
sytuacjach)
- wyrażanie aprobaty i dezaprobaty (n-el wyraża uznanie lub brak)
2. metody wpływu sytuacyjnego (powodują następstwa w postaci nagród i kar):
- nagradzanie (pochwała w wyniku właściwego postępowania)
- karanie (niespełnienie oczekiwań dziecka)
- instruowanie (podawanie sposobu postępowania)
- organizowanie doświadczeń wychowanka (uświadomienie dzieciom, że konstruktywne
działania przynoszą pozytywne konsekwencji i analogiczne odwrotnie)
- wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno  moralnych (przedstawienie
wychowankom ewentualnych konsekwencji działań)
- przydzielanie funkcji i ról społecznych (przyznawanie wychowankom atrakcyjnych funkcji)
- ćwiczenie (powtarzanie przez dzieci ustalonych czynności, ugruntowanie postaw i
przekonań)
3. metody wpływu społecznego (stosunki z grup mogą być z
ródłem nagród lub kar; wiele
pragnień jednostka może zaspokoić w grupie; wychowa może oddziaływać na wychowanka
pośrednio - poprzez grupę społeczną)
4. metody kierowania samowychowaniem (ich skuteczność zależy od powyższych metod oraz
od dojrzałości uczniów)
Powyższe metody nie są w pełni zgodne z zasadą determinizmu oraz mało jest uwypuklona w
nich rola przedmiotu działania.
Klasyfikacja metod w ujęciu Konarzewskiego
Autor wychodzi z założenia, że ważne jest dostarczenie uporządkowanej wiedzy o sposobach
wywoływania zmian w człowieku, stosuje podejście psychologiczne. Opiera się na kilku
koncepcjach. Opiera swoją klasyfikację na założeniu wielopoziomowości struktur
regulacyjnych u człowieka i wyróżnia: poziom regulacji reaktywnej (wrodzona lub nabyta 
nawyki) oraz regulacji celowej (wyróżnia jeszcze dwa poziomy: 1. regulator reaktywny i
6
mechanizm antycypacji  celowe czynności człowieka; 2. wiedza jednostki pojmowana jako
z
ródło wiedzy nowej tzw. wiedza generatywna). Opierając się na tej koncepcji autor
proponuje podział na metody: indywidualne i grupowe.
Metody indywidualne:
- nagradzanie i karanie (nagradzanie - tworzenie atrakcyjnych następstw reagowanie na daną
sytuację; stosowana natychmiast po wykonanej czynności; powinna zachowanie
intensyfikować; karanie  tworzenie awersyjnych następstw na daną czynność; stosowanie
kar i nagród powinno być szczególnie zindywidualizowane)
- modelowanie (dostarczenie wychowankowi sposobności do obserwacji określonego
zachowania innych  modeli; możemy stosować przy modyfikacji czynności poznawczych,
motorycznych, moralnych czy społecznych)
- perswazja (tworzy się i przekazuje komunikaty językowe w celu osiągnięcia zmian)
- technika zadaniowa (polega na uruchamianiu i ukierunkowaniu aktywności wychowanka za
pomocą stawianych mu zadań
Metody grupowe:
- kształtowanie odniesienia porównawczego (wychowawca rezygnuje z bezpośredniego
działania, stara się ukształtować jego otoczenie społeczne)
- nacisk grupowy (stosowanie nagród i kar wobec określonej grupy)
- kształtowanie systemy ról i norm grupowych (poprzez system ról partnerzy kontrolują swoje
zachowania)
- kształtowanie grupowych wzorów życia ( przyjęcie pewnego wzoru uodparnia jednostkę na
inne wpływy)
Metody grupowe zakładają, że z
ródłem zmian nie musi być tylko wychowawca ale także
grupa społeczna. Działa się wtedy pośrednio. Wychowankowie muszą tworzyć grupę
społeczną, a wychowawca jak tworzyć taką grupę. Oddziaływanie wychowawcze powinno
być poprzedzone trafną diagnozą. Trafność doboru metody czy środka uwarunkowana jest
właściwą oceną sytuacji wychowawczej
5. Podmiotowość w wychowaniu
Dąbrowska, Wojciechowska - Charlak " Między praktyką a teorią wychowania"
"Podmiotowość w wychowaniu" rozdz. V
1. Podmiotowość i jej wychowawczy kontekst
Podmiot, cechy:
- człowiek poznający, przeżywający (świadomy swego systemu wartości, mający kontrolę
poznawczą nad otoczeniem)
- osoba zdająca sobie sprawę z kształtu rzeczywistości i własnej indywidualności
- posiada świadomość własnej roli (poczucie bycia podmiotem w relacji ze światem
przedmiotów)
- twórca zdarzeń i stanów (zgodnych ze standardami, oczekiwaniami)
- wg Kozieleckiego - podmiot - człowiek- współprzyczyna zdarzeń (tzn. inicjuje działania,
jest przedsiębiorczy, dokonuje wyboru, potrafi określić konsekwencje swojego działania i
ponieść za nie odpowiedzialność
- wg Tomaszewskiego - specyficzna tożsamość, wyraz
na indywidualność, działalność
człowieka zależna od niego samego
- wg Korzeniowskiego - "uświadomiona działalność inicjowana przez jednostkę według jej
własnych wartości i standardów"
7
-podmiotowość jako potencjał rozwojowy (inicjowanie i regulacja procesów zachodzących
we własnym "ja", spontaniczność aktywności i rozwoju : emocjonalnego, intelektualnego i
psychicznego)
- wg Sztompki być podmiotem to "chcieć działać i móc działać"
- ustosunkowanie się jednostki do siebie i świata w konkretnej sytuacji
- 2 komponenty: moment świadomości i moment aktywności
Cel wychowania: podmiotowość ucznia i nauczyciela(sytuacje wychowawcze są układem
ludzi, rzeczy i zadań, są płaszczyzną spotkań wolności nauczyciela z wolnością ucznia)
Rola ucznia w procesie wychowania: świadomy i aktywny partner.
Uczeń jako podmiot:
- nie może być traktowany jako element ogromnej maszyny
- samodzielne wykonywanie konkretnych zadań,
- rozwiązuje problemy,
- współuczestniczy w tworzeniu treści i metod pracy na lekcjach
- współkontroluje i współdecyduje o wynikach pracy swojej i kolegów
- indywidualista, niepowtarzalna jednostka z własnymi wartościami i pragnieniami
- posiada prawo do swobodnego wyboru
- ponosi odpowiedzialności za podjęte decyzje
- nie jest zdany tylko na nauczyciela
- samorządny - odpowiedzialny, wpływa na życie szkoły
2. Nauczyciel i uczeń w wychowaniu podmiotowym
Wychowanie: interakcja dwu podmiotów (nauczyciela i ucznia, dziecka i dorosłego), z czego
uczeń jest podmiotem zabiegów wychowawczych posiadający poczucie własnej tożsamości,
ciągłości i niepowtarzalności.
Podmiotowe traktowanie ucznia to:
- traktowanie pojedynczego dziecka jako osoby
- dostrzeganie indywidualnych potrzeb, uczuć
- docenianie odrębności i wartości
- docenianie niepowtarzalności
- liczenie się ze zdaniem
- zapewnienie współudziału w procesie dydaktyczno - wychowawczym
- stymulacja twórczości
Jednym zdaniem- podmiotowe traktowanie to współudział, poszanowanie,
współodpowiedzialność, twórczość
Dziecko czujące się podmiotem:
- działa z własnej woli
- samodzielnie wybiera cel, sposób i środki aktywności
- cel osiąga własnym wysiłkiem
- współdecyduje, współocenia przebieg, rezultat działalności
- jest realistyczne w działaniu
- samodzielnie poszukuje informacji
- mniej liczy się z opinią innych, ceni sobie samokontrolę w działaniu
- uczy się na własnych doświadczeniach
- ma silne poczucie odpowiedzialności
8
- jest odporne na stresy i frustracje
Jednym zdaniem - podmiotowe wychowanie sprzyja rozwojowi osobowości ucznia, jako
aktywnego, zdolnego do samodzielnego sterowania własnym życiem
"Podmiotem można się stać tylko poprzez obcowanie z człowiekiem, który czuje się
podmiotem" (Mitręga)
Podmiotowość nauczyciela: swoboda działania, wyznaczanie sobie celów, podejmowanie
decyzji, wykonywanie działań, sprawdzanie wartości własnych osiągnięć.
Wychowawca dążący do podmiotowości swoich wychowanków:
- zachęca do aktywnego uczestnictwa
- jest odpowiedzialny
- wśród wychowanków wprowadza demokrację
- kieruje się samorządnością wychowanków
- budzi motywacji uczniów
- okazuje życzliwości i zrozumienia
6. Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina jako środowisko wychowawcze :
- rodzina jest najbardziej powszechnym środowiskiem wychowawczym człowieka. Wywiera
istotny wpływ na zachowanie się jednostki i stosunek do innych osób, system wartości i
wzory postępowania. Kształtuje osobowość w największym stopniu. Przez rodzinę rozumie
się parę małżeńską i jej dzieci. Rodzina to też zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią
małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. W prawidłowo ukształtowanej
rodzinie tkwią walory wychowawcze nie do zastąpienia przez inne środowiska. Rodzina
uczyć miłości i życzliwości, oraz w sposób najbardziej pełny zaspokaja potrzeby fizyczne i
psychiczne członków a szczególnie potrzebę przynależności, bezpieczeństwa, życzliwych
interakcji osobniczych.
Kieruje procesem poznawania przyrody i kultury. Dziecko naśladuje zachowanie się osób z
którymi jest emocjonalnie związane, identyfikuje się z zachowaniem rodziców. Miłość,
wyrozumiałość i życzliwość od rodziców.
Typy rodzin:
1. Istnieją szczególne normy regulujące zachowanie członków. Odstępstwa od normy nie
są tolerowane, grożą represjami, są egzekwowane przez głowę rodziny czyli ojca. Wymaga
szacunku i podporządkowania. W rodzinie panuje porządek i dyscyplina.
2. Panuje system norm, lecz nie są aż tak drobiazgowe jak w 1. Dominuje wzajemne
zaufanie członków i życzliwość. Demokratyczny styl kierowania, liczą się z dzieckiem i jego
potrzebami, stwarzają mu warunki do inicjatywy, częściej nagrody, niż kary.
3. Jeśli są jakieś normy, to są stale przekraczane i nie ma sankcji. Panuje zamęt i chaos.
Rodzice przejawiają brak zdecydowania, konsekwencji są chwiejni, czasem odwołują się do
dobrej woli, ambicji dzieci.
Pierwszy i trzeci budzą zastrzeżenia wychowawcze  problemy w przyszłości.
9
Postawy rodziców wobec dzieci:
- partnerska  akceptują potrzeby dzieci, uznają prawo do samodzielności i aktywności
- autokratyczną - wymajającą bezwzględnego podporządkowania się wymaganiom i
wartościom przyjętym w rodzinie
- liberalną  realizowane są w niej wszelkie potrzeby i zachcianki dzieci, nie
podporządkowane dobru wspólnemu
Obojętności  brak zainteresowani, dzieckiem i jego sprawami  rób jak chcesz
Mechanizm identyfikacji ulega wzmocnieniu lub osłabieniu w zależności od postaw rodziców
Funkcje rodziny:
Prokreacyjna  reprodukcja społeczeństwa. Funkcja prokreacyjna, jak też zaspokajanie
potrzeb seksualnych małżonków. W miastach rodziny małodzietny, na wsiach  z średnio do
mało dzietnych
Zarobkowa  zaspokojenie potrzeb ekonomicznych. Rozwój konsumpcji i tworzenie stylu
gospodarowania, spędzania czasu wolnego.
Socjalizująca - wprowadzenie do społeczeństwa najmłodszych, przekazanie języka, zasad
zachowania, zwyczajów. Kształtowanie świata wartości i wartości kultury. Proces adaptacji
do ról małżeńskich, rodzicielskich i rodzinnych.
Psychohigieniczna  kształtuje człowieka dojrzałego emocjonalnie. Ochrona zdrowia
psychicznego. Poczucie bezpieczeństwa, stabilizacji, wymiany uczuć. Miłość, kontakt,
zrozumienie. Zapobiega zaburzeniom emocjonalnym.
Wychowawcza - zapoczątkowuje proces wychowania, który póz
niej jest w przedszkolu,
szkole i innych instytucjach. Nie ma sytuacji obojętnych wychowawczo. Przyjmowanie
gości, spędzanie wolnego czasu. Właściwe warunki do nauki. Szczególnie ważna w okresie
dorastania.
Opiekuńcza  zaczyna się od okresu żłobkowego, przedszkolnego, szkolnego oraz w wieku
dojrzałym. Zaspokajanie potrzeb opiekuńczych nie tylko biologicznych czy bezpieczeństwa
ale do całokształtu.
Postawy rodzicielskie pozytywne :
Akceptacja dziecka, współdziałanie z nim, zapewnienie dziecku swobody, uznanie jego praw
Negatywne:
Odtrącająca, unikająca, nadmiernie chroniąca, nadmiernie wymagająca
Bardzo ważne jest postępowanie rodzica z kontakcie z dzieckiem. Dziecko tworzy obraz
własnego JA. Rodzice są pierwszymi znaczącymi osobami w życiu dziecka.
7. Trudności wychowawcze
Jest wiele definicji pojęcia  trudności wychowawcze , autorka biorąc pod uwagę
najczęściej pojawiające się w definicjach stwierdzenia tworzy uwspólnioną definicję:
Trudności wychowawcze to niezgodne z obowiązującymi normami społecznymi i
utrudniające współżycie formy zachowań u dzieci i młodzieży, nie poddające się zwykłym
zabiegom wychowawczym, a spowodowane najczęściej niekorzystnymi warunkami życia i
niewłaściwym wychowaniem, przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju intelektualnym
jednostki.
10
Przejawy trudności wychowawczych:
W polskiej pedagogice najczęściej wymienia się:
" Agresję
" Konflikty
" Kłamstwo
" Nadpobudliwość
" Złe nawyki i przyzwyczajenia
" Nieposłuszeństwo
" Zahamowania
" Upór
" Egoizm
" Ucieczki
" Poważne zmiany osobowości
" Wady charakteru
" Różne formy nieprzystosowania się
A
obocki wyróżnia wśród dzieci trudnych:
" Uczniów przesadnie biernych, charakteryzuje ich lękliwość przybierająca niekiedy
postać fobii szkolnych , nieśmiałość, ograniczona aktywność, brak samodzielności,
poczucie osamotnienia, brak zainteresowań, bezsenność
" Uczniów nadmiernie aktywnych, charakteryzują ich szybkie, ale nieskoordynowane
ruchy, obgryzanie ołówka i paznokci, natręctwa i tiki nerwowe, zaburzenia w sferze
uwagi, myślenia, pamięci i mowy, wzmożona wrażliwość, lękliwość oraz agresja
słowna i fizyczna
Przyczyny powstawania trudności wychowawczych:
1. Endogenne (tkwiące w dziecku)
2. Egzogenne (tkwiące w środowisku)
Dokonując analizy powstawania trudności wychowawczych najczęściej bierze się pod uwagę
czynniki:
1. Tkwiące w samych ucznia
2. Występujące w środowisku rodzinnym
3. Istniejące w środowisku szkolnym
1. Przyczyny tkwiące w samych uczniach (endogenne)
" Czynniki dziedziczne (genetyczne), przejawiają się w postaci predyspozycji
do rozwoju indywidualnego i stanowią stanowią podłoże biologiczne dla
powstającej i kształtowanej osobowości
" Czynniki wrodzone (wywołują zmiany u płodu nie zmieniając genotypu).
Zalicza się tu głównie uszkodzenia układu nerwowego spowodowane
patologiczną ciążą. (wirusowe; związane z napromieniowaniem; toksyczne-
nadużycie leków używek itp.).
o Okołoporodowe uszkodzenia mózgu.
o Przeżycia psychiczne matki
" Cechy osobowościowe, w tym zwłaszcza odporność układu nerwowego
11
2. Przyczyny występujące w środowisku rodzinnym
" Warunki materialne, wyjątkowo trudna sytuacja materialna, dużo osób w domu
, zbyt niskie dochody wywołujące u dzieci poczucie względnego upośledzenia
w porównaniu z kolegami, może działać hamująco na samoocenę.
" Sytuacja życiowa rodziny, sytuację życiową dziecka znacząco pogarsza
choroba lub śmierć członka rodziny z którym dziecko się identyfikuje, z
ródłem
nieprzystosowania może być także nieobecność jednego z rodziców.
" Wpływ ma także pozycja dziecka w rodzinie (lepsze i gorsze traktowanie).
" Istotne znaczenie dla rozwoju przystosowania mają także kłótnie i konflikty
między rodzicami
" Styl wychowawczy panujący w rodzinie : wg. Rembowsiego możemy
wyróżnić 3 typy postaw rodzicielskich
o Pełnego odrzucenia
o Nadmiernych wymagań
o Nadmiernej opiekuńczości
" Atmosfera środowiska alkoholowego
3. Przyczyny istniejące w środowisku szkolnym
Potencjalnymi z
ródłami trudności wychowawczych mogą być:
" Praca dydaktyczna i osobowość nauczycieli (nie uwzględnianie potrzeb dzieci,
sposób kontaktowania się z wychowankiem)
" Stosunki między nauczycielem i uczniem (postawa nauczyciela wobec ucznia,
sprawiedliwość, aktywność i zaangażowanie, demokratyczny styl
wychowania)
" Skład grupy koleżeńskiej
Sposoby pracy wychowawczej w przezwyciężaniu trudności
" Profilaktyka pedagogiczna
" Diagnoza pedagogiczna
Najczęściej praca wychowawcza z uczniem sprawiającym trudności sprowadza się do
następujących działań:
" Pomaganie w nauce
" Rozwijanie uzdolnień i zainteresowań
" Organizowanie czasu wolnego
Ogólne wskazania metodyczne do pracy z dzieckiem sprawiającym trudności
wychowawcze:
" Stopniowanie trudności
" Rozbudzanie prawidłowej motywacji (stosowanie wzmocnień pozytywnych)
" Indywidualizacja
" Stosowanie metod praktycznego nauczania (dla dzieci mniej zdolnych)
" Umiejętne wykorzystywanie metod terapeutycznych
12