laboratorium przemysłowe | temat numeru CHROMATOGRAFIA
prof. dr hab. Teresa Fortuna, mgr inż. Paulina Krysińska
Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie
Wydział Technologii Żywności
Katedra Analizy i Oceny Jakości Żywności
Elektroniczny nos i język
 zastosowanie w przemyśle spożywczym
Streszczenie Summary
Badanie jakości produktów zarówno w sektorze spożywczym, jak Research of product quality both in food and industry sector
i przemysłowym stało się prostsze, bardziej efektywne i powta- became more simple, more efective and repeatable thanks to
rzalne dzięki wieloletnim badaniom naukowców nad strukturą many years research over smell strukture and mechanism of
zapachu oraz mechanizmem węchu. Obecnie badania te posłużyły smell. Presently these research was used to design electronic
zaprojektowaniu sztucznego nosa i języka w celu szybkiej, a także nose and toungue for fast and objective analyses of volatile and
obiektywnej analizy lotnych i ciekłych związków. Technologia od- liquid compounds. Receipt technology of stimulus of savor and
bioru bodz
ców smaku i węchu przez elektroniczne przyrządy oraz smell by electronic devices is the most promising among new
ich przetwarzanie na sygnał elektryczny jest najbardziej obiecującą analytical methodologies for objective odour evaluation, but it is
spośród nowych metod analitycznych wykorzystywanych w celu not completly substitute for human senses. The current problem
oceny jakości, aczkolwiek nie może ona całkowicie zastąpić ludz- is to improve and reduce costs of these devices, and search for
kich zmysłów. Aktualnym problemem naukowym i technologicznym a new capabilities of further applications.
jest doskonalenie i obniżenie kosztów tych urządzeń, a także
poszukiwanie nowych możliwości ich wykorzystania.
Słowa kluczowe Key words
elektroniczny nos i język, analiza sensoryczna, mechanizm węchu, electronic nose and toungue, sensory analysis, mechanism
zestaw sensorów of smell, sensor arrays
Analizy produktu spożywczego najczęściej dokonuje się, stosując ocenę Zapach to skomplikowana mieszanina gazowa wielu wonnych
organoleptyczną, tzn. najogólniej pojętą ocenę jakości za pomocą związków chemicznych. Znaczna większość substancji zapachowych
zmysłów, bez określenia warunków, w jakich się ona odbywa. Oceny to cząsteczki organiczne o małej masie, polarne, z jedną lub dwiema
organoleptyczne mają tę zaletę, że są powszechnie dostępne, gdyż każdy grupami funkcyjnymi z atomami siarki lub tlenu. Związki niepolarne
człowiek odczuwa zjawiska zewnętrzne dzięki posiadanym narządom na ogół nie mają zapachu, ponieważ nie rozpuszczają się w śluzie
zmysłu. Oczywiste jest jednak, że ludzie, którzy nie reagują na poszcze- pokrywającym węchową część nosa (tzw. nabłonek węchowy), co jest
gólne cechy, np. barwę lub zapach, nie będą w stanie określić tych cech. konieczne, aby zapach odczuwać. Z kolei duże cząstki są mało lotne,
Wrażliwość poszczególnych ludzi na różne podniety także jest różna. więc również zwykle bezwonne. Pomimo licznych badań zależność
I tak, zawodowi organoleptycy dysponujący wysokim uwrażliwieniem pomiędzy kształtem cząsteczki a jej zapachem nie jest znana, a od
są w stanie rozróżnić dwa roztwory cukru o różnicy stężeń 0,05%, powyższych prawidłowości istnieje mnóstwo wyjątków (5, 12).
podczas gdy przeciętnie uwrażliwiony człowiek rozróżnia stężenie 0,4%, Mimo długoletnich prób podejmowanych przez naukowców, nie
a niektórzy nawet większe. Dlatego najczęściej ocenę organoleptyczną udało się zdefiniować podstawowych zapachów. Niedawno ustalono
zastępuje się bardziej obiektywną, dokładną, precyzyjną oraz powta- co prawda, w jaki sposób informacja o zapachu dociera od receptora
rzalną analizą sensoryczną. Analiza sensoryczna to ocena jakości za węchowego do mózgu, ale wciąż jednak nie wiadomo, jakie właściwości
pomocą zmysłów (wzroku, smaku, węchu i czucia) z zastosowaniem cząsteczki wywołują reakcję receptorów zapachowych.
wyćwiczonego i wykwalifikowanego zespołu oceniającego (tzw. panelu Niezmiernie trudno jest powiązać zapach z jakąkolwiek właści-
sensorycznego) oraz metod i warunków zapewniających dokładność wością molekularną. Zapach związku zmienia się w zależności od
i powtarzalność jej wyników (2). budowy przestrzennej cząsteczki i bardzo często nieznaczne różnice
w budowie sferycznej związków powodują ich zupełnie odmienną
Struktura zapachu a mechanizm węchu percepcję (10). I tak np. aldehyd benzoesowy pachnie migdałami, gdy
Od wielu lat naukowcy podejmują próbę zastąpienia lub przynajmniej do cząsteczki wprowadzone zostaną grupy metylowe  otrzymuje się
naśladowania ludzkich i zwierzęcych narządów zmysłów za pomocą związek o zapachu kminku (aldehyd kuminowy). Jeszcze ciekawsza
urządzeń elektrycznych. Dokonuje się tego w celu opracowania mak- jest sprawa karwonu, związku dodawanego do past do zębów i gum
symalnie obiektywnych metod oceny jakości produktów, które nie do żucia o zapachu miętowym. Dwa izomery optyczne karwonu,
będą zależeć od warunków przeprowadzanej analizy oraz wrażliwości których cząsteczki są wzajemnymi odbiciami lustrzanymi, odznaczają
oceniającego. Już w 1982 r. Persaud i Dodd na Uniwersytecie Warwick się diametralnie różnymi zapachami; izomer R(-)  zapachem mięty,
w Anglii opracowali prototyp elektronicznego nosa, który nazwano a izomer S(+)  zapachem kminku. Z drugiej strony, zdarza się też,
 e-nos . Obecnie istnieje już mnóstwo unowocześnionych wersji e-nosa, że kompletnie różne chemicznie związki mają jednakowy zapach
które z powodzeniem mogą zastępować w wielu sytuacjach ludzki (cyjanowodór i nitrobenzen  gorzkich migdałów, kamfora i cyneol
narząd węchu, opierając się na zbliżonej zasadzie działania (5, 10).  zapach kamfory) (5, 10, 12).
Laboratorium | 7-8/2007
44
laboratorium przemysłowe| temat numeru CHROMATOGRAFIA
Mechanizm węchu opiera się na prostym schemacie przewodnictwa węchu. Zgodnie z nią receptory węchowe to rodzaj spektrometrów, które
impulsów, jakiemu podlegają wszystkie komórki układu nerwowego. Zapach wyczuwają częstość drgań cząsteczek zależną od rodzaju obecnych grup
jest bodz
cem z zewnątrz, o którym informacja dociera do opuszki węchowej funkcyjnych. Ale i ona pozostawia wiele znaków zapytania. Nie są znane
w mózgu za pośrednictwem pierwszej pary nerwów czaszkowych (rys.1). bowiem w biologii układy zdolne do odczytywania częstości w nabłon-
Narząd węchu jest dość prosty pod względem budowy, nie jest bowiem ku węchowym. Ostatnio wysunięto hipotezę, że jest to możliwe przez
wyodrębnioną autonomiczną strukturą, tak jak np. oko; jego rolę pełnią mechanizm tunelowy. Elektron, tunelując się przez cząsteczkę substancji
bezpośrednio nagie i rozgałęzione wypustki komórek nerwowych. Wypustki zapachowej, wzbudza jej drgania i stąd zależność między częstościami
te reagują zarówno na bodziec (są receptorami), jak i przewodzą impuls (jak charakterystycznymi a zapachem. Teoria ta jednak nie wyjaśnia wspo-
 zwykłe neurony). W błonie komórkowej neuronu znajduje się wiele białek mnianego już fenomenu karwonu, ponieważ częstości drgań izomerów
receptorowych, z którymi cząsteczka substancji zapachowej krótkotrwale od- optycznych są identyczne. Istnieje poza tym inne jeszcze przeczące jej
działuje. W wyniku oddziaływań receptor  cząsteczka dochodzi do zmiany zjawisko: związki, w których dokonano podstawienia izotopowego, np.
konformacji białka błonowego. To uruchamia następujące po sobie procesy protony zastąpione deuterami pachną identycznie, a przecież zmiana
wewnątrzkomórkowe doprowadzające do depolaryzacji błony komórkowej masy cząsteczki powoduje zmianę częstości jej drgań (12).
neuronu. Depolaryzacja rozchodzi się wzdłuż całego nerwu węchowego System węchowy jest bardzo istotny w życiu człowieka. Przeciętna
i w ten sposób informacja dociera do mózgu (5, 6). osoba rozróżnia około 10 tys. różnych woni, wyposażona jest w tysiąc
różnych receptorów węchowych (główny zmysł ludzki, wzrok, dysponuje
Odbieranie zapachu przez człowieka trzema różnymi receptorami). Zapachy wpływają na zachowanie człowieka,
Teoria  zamka i klucza została opracowana na podstawie wielo- w dużym stopniu rządzą jego nastrojami, co jest podstawą aromaterapii.
letnich badań brytyjskiego naukowca Johna Amoore a. Według jego Znaczenie zapachów coraz bardziej docenia się w realnej kryminalistyce.
teorii zapach związany jest z kształtem cząsteczki: molekuła o ściśle Za pełnoprawny dowód rzeczowy, niewiele gorszy od odcisków palców,
określonej budowie przestrzennej wchodzi do receptora węchowego dla uważa się pobrane z miejsca przestępstwa próbki zapachu (12).
niej przeznaczonego i wywołuje reakcję odpowiadającego mu neuronu.
Cząsteczka pasuje tylko do jednego receptora, chociaż do danego Budowa i działanie elektronicznego nosa
receptora może wejść wiele cząsteczek o podobnej budowie. Próby Przy pomocy ludzkiego nosa możliwa jest ocena nie tylko jakości produktów,
przewidywania zapachu związku na tej podstawie, często podejmowane ale ułatwione jest również rozróżnianie substancji powstałych w wyniku zło-
przez specjalistów od kreowania perfum (podobnie jak przewiduje się żonych procesów chemicznych, np. benzyny od nafty. Człowiek nie potrafi
działanie leku na podstawie przestrzennej budowy molekuły), na ogół jednak odróżnić oleju napędowego od np. oleju opałowego. Elektroniczny
kończą się fiaskiem. Wprawdzie istnieją pewne prawidłowości  na przy- nos nie ma z tym problemu, wystarczy już kilkadziesiąt sekund do wykonania
kład sferyczne lub owalne cząsteczki o średnicy około 0,7 nm pachną analizy zapachu. Urządzenie zawiera czujnik umieszczony w komorze o nie-
na ogół kamforą  jednak zawsze znajdą się jakieś wyjątki (1, 12). I tak wielkiej pojemności. Obecnie istnieje wiele typów czujników chemicznych,
na przykład istnieje niewielka, ale ważna grupa cząsteczek zupełnie zdolnych do reakcji na zapach, a typ użytego czujnika implikuje potrzebę
niemieszczących się w teorii Amoore a. Mowa tu o zapachu ozonu, stosowania adekwatnych układów elektronicznych, oprogramowania, itd.
amoniaku czy siarkowodoru. Wszystkie te substancje zgodnie z teorią Wspólną jednak cechą, charakterystyczną dla wszystkich rozwiązań, jest
 zamka i klucza nie mają prawa mieć zapachu, bowiem ich cząsteczki są dostarczanie do komory czujnika  stałej porcji zapachu , stanowiącej
tak małe, że powinny pasować do każdego receptora węchowego (1). podstawę uzyskania powtarzalności wyników.
Z chemicznego punktu widzenia wydaje się, że oprócz kształtu czą- Cykl pracy urządzenia składa się z trzech faz: pobierania próbki za-
steczki pewną rolę musi pełnić także rodzaj grup funkcyjnych w niej pachu, jej analizy oraz oczyszczania (regeneracji) aparatu. Poziom
obecnych. Wszystkie dostatecznie lotne związki organiczne z grupą -SH wykrywalności zawiera się w przedziale ppm, ppb, a nawet ppt, jeśli urzą-
(tiolową) pachną podobnie, jak sam siarkowodór. Zbliżony zapach mają dzenie wyposażone zostało w funkcje wzbogacania (4). Elektroniczny nos
także wybuchowe borany (związki boru i wodoru), używane jako paliwo to  instrument składający się z zespołu elektronicznych sensorów chemicz-
rakietowe. Co zatem łączy ze sobą te zupełnie odmienne substancje? Oka- nych o częściowej selektywności i odpowiedniego układu identyfikującego,
zuje się, że mają one wspólną, raczej zaskakującą właściwość  częstość zdolnego do rozpoznania prostych lub złożonych zapachów (10).
charakterystyczna drgań grupy -SH i -BH jest identyczna. Na tym W myśl tej definicji najważniejszym elementem wykrywającym
spostrzeżeniu opiera się alternatywna hipoteza działania mechanizmu lotną substancję jest czujnik elektryczny (sensor), którym na ogół
Odbieranie zapachu przez człowieka
Receptory Opuszka
Mózg
nabłonka węchowego węchowa
Filiżanka z napojem Kawa
Zestaw sensorów Mechanizm
Przetwornik
(czujników) rozpoznawania wzorca
Elektroniczny nos
Rys. 1. Porównanie ludzkiego i elektronicznego mechanizmu odbierania wrażeń węchowych (11)
Laboratorium | 7-8/2007
45
45
laboratorium przemysłowe | temat numeru CHROMATOGRAFIA
jest przewodzący polimer (przekształcona polianilina lub polipirol) uwalniające się z plastikowych opakowań  np. folie PCV wydzielające
albo kryształ tlenku metalu (najczęściej SnO2). Czujnik pokryty jest chlor w podwyższonej temperaturze. E-nos służy także do identyfi-
cieniutką warstewką innej substancji, której zadaniem jest wychwycenie kacji różnych gatunków żółtych serów pochodzących od jednego
i  przyklejenie lotnego składnika z powietrza. Polimer lub tlenek re- producenta; również za jego pomocą rozróżniano ten sam gatunek
aguje na to zmianą oporności elektrycznej, dzięki czemu otrzymujemy sera wyprodukowany przez różne firmy mleczarskie. Okazało się, że
informację chemiczną przetworzoną na sygnał elektryczny. Ostatnio sztuczny nos dokonuje analizy na podstawie różnego stężenia kwasów:
staje się też powszechny inny ich rodzaj, tzw. mikrowagi kwarcowe. Są octowego, propionowego, masłowego oraz izomasłowego, obecnych
to kryształy, w których zmienia się częstotliwość drgań, gdy zaadsorbują w zapachu tych produktów (3, 4, 5).
się na ich powierzchni cząsteczki lotnego związku (4, 5).
Elektroniczne nosy najbardziej przypominają prawdziwe w sposobie Koncepcja elektronicznego języka
obróbki komputerowej danych zebranych przez czujniki. Odczuwalny Elektroniczne nosy stworzyły także perspektywę konstrukcji elektro-
zapach może pochodzić od kilkuset różnych związków (tak jest z kawą nicznego języka w celu badania próbek w stanie ciekłym. Prace nad
i piwem), a człowiek, podobnie jak sztuczne systemy węchowe, odbiera naśladowaniem narządów węchu i smaku rozpoczęto stosunkowo nie-
tylko ogólne wrażenie (10). Czujników w elektronicznym nosie jest dawno. Informatycy we współpracy z chemikami opracowali sztuczny
na ogół kilkanaście, każdy czuły na inny rodzaj substancji, podobnie nos, który miał wyczuwać zapach jodyny. Szybko zrozumiano jednak,
jak receptory węchowe. Analiza ich sygnałów ma na celu identyfikację że urządzenie nie znajdzie szerokiego zastosowania  wiele substancji
mieszaniny, a nie konkretnego związku. Taka procedura znacznie skraca nie paruje, więc nie można ich wyczuć węchowo. Zaczęto badania nad
czas analizy i umożliwia dokładne (jakościowe i ilościowe) określenie chemiczną naturą smaku. Naukowcy stworzyli urządzenie naśladujące
składu wieloskładnikowych mieszanin bez potrzeby uprzedniego ich twór natury. Język zastąpili plasterkiem silikonu, wyżłobili w nim dołki
rozdzielania (4, 5, 11). w kształcie odwróconej piramidy, a na dnie każdego z nich umieścili
Przyrząd pozwala zamienić zebrane dane o zapachu na postać miniaturowy koralik  odpowiednik kubka smakowego Są to kulki
cyfrową, a ta daje ogromną różnorodność prezentacji wyników: z żywicy polietyleno-glikolowo-polistyrenowej (PEG-PS), zmieszanej
w formie tabel pomocnych w dalszej szczegółowej analizie zapachu, z barwnikami reagującymi zmianą koloru na obecność wykrywanej
wykresów funkcji czasowych, wydruku  obrazu zapachu czy wydania substancji. Na przykład jeden z nich, fluoresceina, zmienia kolor
komunikatu dobry/zły (smell & tell). Zaawansowana informatyka oferuje ze słomkowożółtego na purpurowy, gdy zwiększa się pH roztworu.
jednak lepszą metodę. Do opracowywania złożonych, pełnych szumów Koralik reaguje zmianą barwy na jeden z czterech podstawowych
danych znakomicie nadają się programy typu pattern recognition smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki. Potem wystarczy tylko odczytać
(rozpoznawania wzorca) lub sieci neuronowe (programy zdolne do kolorową mozaikę za pomocą niewielkiej kamery i przekazać dane do
uczenia się w sposób podobny do mózgu) (6). komputera, który zajmie się interpretacją danych (7, 8).
Pierwszy elektroniczny język przypomina w działaniu zmysł smaku
Możliwości zastosowań  jest to tablica czterech różnych czujników chemicznych, a wynik
Obszary zastosowań sztucznego nosa to miejsca, gdzie zapach ma analizy jest nałożeniem się odpowiedzi każdego z nich. Dane zbierane
istotne znaczenie lub świadczy o jakości analizowanego przedmiotu. przez mechanizm sztucznego języka są następnie przetwarzane w opar-
Należy tu wymienić przemysł spożywczy, ale i przetwórstwo tworzyw ciu o system rozpoznania wzorca, identyfikowane oraz klasyfikowane
sztucznych, ochronę środowiska naturalnego, kontrolę powietrza i wód, jakościowo (8). Pierwszy sztuczny język zastosowano do badania składu
przemysł chemiczny, w tym materiałów wybuchowych, kosmetyczny, wód mineralnych: czujniki te wrażliwe są na pH roztworu oraz na
petrochemiczny, papierniczy, opakowań czy też przemysł spirytusowy, stężenie wapnia, cezu i prostych cukrów (9, 13).
dystrybucję i rozlewnie gazu płynnego (4). Sztuczny język może być przydatnym narzędziem do analizy jakości
Przy użyciu e-nosa można kontrolować jakość, identyfikować bądz
produktu, zwłaszcza do wykrywania odstępstw od określonych stan-
sortować surowce, wyroby finalne, oceniać ich stopień starzenia podczas dardów. Naukowcy twierdzą, że już wkrótce urządzenie będzie mogło
magazynowania, wykrywać na rynku wyroby podrobione. W elewatorach nie tylko zastąpić ludzi testujących jakość produktów spożywczych,
testować można dostarczane ziarno na obecność pleśni. Sztuczne nosy ale nawet laboratoria medyczne. Sztuczny język potrafi też analizować
potrafią rozróżnić gatunki piwa, kawy i bezalkoholowych napojów skład chemiczny. Przewiduje się, że w niedalekiej przyszłości będzie
chłodzących (jeden czujnik bezbłędnie zidentyfikował sześć różnych mógł przeanalizować próbkę krwi i błyskawicznie sprawdzić wiele jej
rodzajów napojów typu cola). Nawet w trudnej sztuce określania rocz- parametrów: od poziomu cholesterolu po stężenie leków. Silikonowy
ników win i gatunków whisky, czy ciągłej kontroli procesu wypalania model jest tylko punktem wyjścia dla dalszych badań. W planach są
kawy, elektroniczne nosy sprawdzają się nie najgorzej (6). już tanie języki jednorazowe, które będzie można kupić w postaci
Poza tym w przemyśle spożywczym występują problemy, których zwiniętej taśmy i wykorzystywać do szybkich testów. Zainteresowanie
rozstrzyganie byłoby dla człowieka dość obrzydliwe, a czasami wręcz ze strony przemysłu jest zaskakująco duże. Poza firmami spożywczymi
niebezpieczne. Sztuczne systemy węchowe stosuje się już do oceny i biomedycznymi wykazują je też specjaliści od ochrony środowiska
świeżości ryb, mięsa i wędlin, majonezów, procesów dojrzewania i turystyki. Chcą badać językami stopień zanieczyszczenia wody
serów, bananów, pomidorów itp. Mogą one także ocenić, czy sok i powietrza.
pomarańczowy, który  wąchają nie został sztucznie zmodyfikowany. Sztuczny język (podobnie do sztucznego nosa) składa się z zestawu
Kontrolę nabiału elektroniczne nosy mogą przeprowadzić na samym czujników reagujących na różne substancje chemiczne. Urządzenie
początku jego wytwarzania. Zdarza się, że mleczne krowy cierpią podłączone jest do komputera wyposażonego w odpowiednie opro-
na nadprodukcję związków ketonowych. Choroba ta, szczególnie gramowanie, które może rejestrować i interpretować wyniki pomiarów,
w zaawansowanym stadium, wywołuje słodkawy oddech zwierzęcia. często oparte o tzw. sieci neuronowe. W zależności od zastosowanych
Także i tu właśnie mogą pomóc czujniki. E-nos zastosowano także czujników urządzenie może mieć różny kształt i wielkość. Zawsze jed-
do badania zanieczyszczeń żywności, w tym przez gazowe produkty nak składa się z trzech elementów: pojemnika, w którym umieszcza się
Laboratorium | 7-8/2007
46
laboratorium przemysłowe| temat numeru CHROMATOGRAFIA
badaną ciecz, zestawu sensorów chemicznych oraz komputera
wraz z oprogramowaniem, który przetwarza dane uzyskane od
czujników.
Obszary zastosowań
Elektroniczny język może być zastosowany do przeprowadzenia
analizy zawartości kilku składników cieczy jednocześnie. Na podstawie
sygnałów sieci sensorów, zmierzonych w badanych próbkach, można
 uwzględniając właściwości poszczególnych sensorów  obliczyć
stężenie badanych substancji. Częściej wykorzystuje się go do po-
równywania badanej próbki z wzorcem, z którym język wcześniej się
zapoznał. Służyć to może np. w celu sprawdzania oryginalności wina
czy wykrywania nieświeżej żywności.
Żeby zaklasyfikować daną próbkę do odpowiedniej kategorii, należy
zapoznać język z próbkami wzorcowymi, tj. zmierzyć sygnały zestawu
czujników we wzorcach. W ten sposób urządzenie zbiera i kataloguje
informacje. Podczas analizy nieznanej próbki można uzyskać infor-
mację, do której z wzorcowych prób jest ona najbardziej podobna.
Proces klasyfikacji próbek przypomina analizę linii papilarnych,
w której zespół cech charakterystycznych dla danego odcisku palca
porównuje się do zarejestrowanych w bazie danych wzorców. Współ-
cześnie  sztuczne języki produkuje się z myślą o analizie i klasyfikacji
konkretnych próbek (np. różnych gatunków wód mineralnych, soków
owocowych, niektórych gatunków herbat), a zestaw czujników che-
micznych dobierany jest indywidualnie do określonej aplikacji. Język
może badać także skład chemiczny potu czy moczu pacjenta w celu
postawienia diagnozy (7, 8).
Elektroniczny język i nos wciąż są  organami o wiele prostszymi
niż ich biologiczne pierwowzory. Mają jednak większą czułość i mogą
wykryć substancję o stężeniu, którego ludzki węch czy smak nie wyczu-
wa. W przeciwieństwie do prawdziwych narządów węchu i smaku nie
ulegają adaptacji ani zmęczeniu i mogą służyć do analizy substancji
szkodliwych (9).
Piśmiennictwo
1. Amoore J.E.: Stereochemical theory of olfaction.  Nature 198/1963.
2. Baryłko-Pikielna N.: Zarys analizy sensorycznej żywności. Wyd. Na-
ukowo-Techniczne, Warszawa 1975.
3. Buratti S., Rizzolo A., Benedetti S., Torreggiani D.: Electronic nose
to detect strawberry aroma changes during osmotic dehydration.  Journal
of Food Science 4/2006.
4. Brzeski J.: Elektroniczny nos  zapach a jakość.  Czasopismo Logisty-
ka , Poznań 11/2006.
5. Caban K., Chojak M., Kulesza P.: Elektroniczny nos  analiza substancji
lotnych zawartych w żywności.  Przemysł Spożywczy 3/2003.
6. Cayot N.: Sensory quality of traditional foods.  Food Chemistry
101/2007.
7. Di Natale C., Paolesse R., Macagnano A.: Electronic nose and electronic
tongue for improved classification of clinical and food samples.  Sensors
and Actuators B 64/2000.
8. Gallardo J., Alegret S., Valle M.: Application of a potentiometric
electronic tongue as a classification tool in food analysis.  Talanta
66/2005.
9. Jabłońska U.: Sztuczny język rozpoznaje gatunek wina. PAP  Nauka
w Polsce 10/2004.
10. Jeleń H.: Związki zapachowe żywności  wyzwanie dla analityka.
 Przemysł Spożywczy 5/2004.
11. Leake L.: Electronic noses and tongues.  Food Technology 6/2006.
12. Pecul M.: Elektroniczne nosy.  Wiedza i Życie 7/1998.
Laboratorium | 7-8/2007
47
47