UCZEŃ PRZEWLEKLE CHORY W SYTUACJI ZAWODU I SZKOŁY

Psycholodzy i pedagodzy zatrudnieni w poradnictwie psychologiczno- pedagogicznym w
charakterze doradców zawodowych często udzielają porad młodzieży z odchyleniami w stanie
zdrowia: z dysfunkcjami narządów ruchu i zmysłów, chorobami somatycznymi. Uczniowie
niepełnosprawni wymagają szczególnej pomocy przy wyborze szkoły i zawodu. Przechodzą w
związku z tym wielospecjalistyczne badania: lekarskie, psychologiczne i pedagogiczne, w
wyniku których określa się wskazania i przeciwwskazania zdrowotne do nauki i wykonywania
poszczególnych zawodów, poziom możliwości intelektualnych, zainteresowania i uzdolnienia ,
cechy temperamentu i charakteru, stopień opanowania materiału dydaktycznego z
poszczególnych przedmiotów, itp. Porada zawodowa udzielona w oparciu o tak szeroką
diagnozę ma na celu wskazanie młodemu człowiekowi takiego zawodu /zawodów/, którego
wyuczenie i wykonywanie nie pogłębi istniejącej niesprawności oraz zgodne będzie z jego
predyspozycjami osobowości dziecka niepełnosprawnego. Celem tego artykułu jest
zwrócenie uwagi na zagadnienie wpływu niepełnosprawności na rozwój osobowości
dziecka i młodzieży. Nieuwzględnienie tej problematyki w diagnozie formułowanej na użytek
poradnictwa zawodowego może prowadzić, naszym zdaniem, do poważnych błędów, w
wyniku których uczeń decyduje się na wybór zawodu zgodnego wprawdzie ze stanem zdrowia
lecz nieadekwatnego z punktu widzenia kształtujących się cech osobowości. Waga problemu
jest tym większa, gdyż jak wykazują badania u około 30-50% młodzieży wykrywa się
odchylenia w stanie zdrowia uzasadniające zakwalifikowanie do grup dyspanseryjnych, a
według szacunkowych danych Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej w samym tylko 1994
roku chorowało w Polsce na różne choroby przewlekłe ok. 470 tys. dzieci. Na marginesie
warto przypomnieć, że ogólną orientację w stania zdrowia i potrzebach zdrowotnych dzieci i
młodzieży uczącej się w Polsce umożliwiła dopiero w latach 70-tych metodyka opieki oparta
na systemie badań zwanych bilansami zdrowia. Dane z badań wskazywały już wtedy iż 40 do
60% uczniów wymaga stałej opieki medycznej.
Choroby przewlekłe, szczególnie te, które nie rokują poprawy w wieloletniej perspektywie
czasowej, wywierają niekorzystny wpływ na położenie życiowe dziecka gdyż: zagrażają to
jego życiu, powodują cierpienie fizyczne, zmieniają wygląd zewnętrzny, osłabiają kontrolę
nad czynnościami fizjologicznymi, ograniczają możliwość przebywania w zdrowym
ś

rodowisku rówieśniczym, ograniczają dostęp do informacji, narażają na długotrwałą z

najbliższymi, uzależniają dziecko od pomocy otoczenia, wymagają trwałej zmiany trybu życia
dziecka i jego rodziny (Góralczyk, 1996). Generują wysoki poziom lęku - emocji wysoce
niekorzystnej dla prawidłowego rozwoju osobowości. Przewlekle chore dziecko, szczególnie
starsze, potrafiące antycypować przyszłość, doświadcza niepokoju i lęku przed: bólem,
cierpieniem, śmiercią, niesprawnością, okaleczeniem, zmianą wyglądu, rozstaniem,
samotnością, utratą kontaktu z otoczeniem, utratą kontaktu z bliskimi , odrzuceniem, utratą
miłości, napiętnowaniem społecznym, uzależnieniem od innych /fizycznym i psychicznym/,
utratą kontroli, ubezwłasnowolnieniem, ograniczeniem swobody poruszania się, nowym
ś

rodowiskiem, obniżeniem jakości życia, nieznanym i znanym (Góralczyk, 1996)

Można zatem powiedzieć, że choroby przewlekłe mogą realnie obniżać poziom poczucia
bezpieczeństwa, prowadzić do frustracji potrzeb emocjonalnych, społecznych i poznawczych,
zawężać zakres życiowych doświadczeń dziecka. Niektóre z nich, np.: schorzenia układu
krążenia, choroby krwi, zaburzenia przemiany materii, endokrynopatie, mogą powodować
różnego stopnia zmiany w czynnościach ośrodkowego układu nerwowego, prowadzące do
nieprawidłowego rozwoju funkcji poznawczych, emocjonalnych i ruchowych (Golczyk -
Wojnar 1989), co wtórnie obniża możliwości adaptacyjne, czyniąc dziecko bardziej podatnym
na wszelkiego typu stresy i frustracje.
Ważnym czynnikiem określającym psychologiczne następstwa choroby przewlekłej jest

wiek, w którym się ona rozpoczęła. Z pojawieniem się symptomów we wczesnym okresie
ż

ycia łączy się najbardziej burzliwy przebieg choroby i bardziej rozległe spustoszenia w

strukturach psychicznych i fizycznych. Związane jest to z większą dynamicznością wszystkich
procesów przebiegających w rozwijającym się organizmie oraz silniejszym wpływem
ś

rodowiska na kształtowanie się i dojrzewanie psychiki. Szczególne niebezpieczeństwa dla

zdrowia dla zdrowia psychicznego dziecka przewlekle chorego pojawiają się w okresie
adolescencji, gdyż choroba 'wikła' typowe dla tego okresu zagrożenia związane z labilnością
emocjonalną i skłonnością do reakcji depresyjnych, niepokojem wynikającym z kształtowania
się własnej tożsamości, ambiwalencją w określeniu własnego miejsca w życiu, itp. Może to
utrudniać rozwiązywanie problemów specyficznych dla tego okresu życia, np.: osiągnięcie
niezależności emocjonalnej, społecznej, zawodowej, itp. i przejście na kolejny etap rozwoju
osobowego. Istotny jest także stopień ciężkości choroby i upośledzenia fizycznego nią
spowodowanego - im większy, tym zmiany w cechach osobowości chorego mogą być
poważniejsze, a jego przystosowanie mniej korzystne.
Wielu badaczy wskazuje także na niebezpieczeństwo dla prawidłowego rozwoju
osobowości dziecka przewlekle chorego wynikające z nieprawidłowych postaw i błędnych
oddziaływań jego najbliższych - rodziców, opiekunów. Stawianie dziecku zbyt minimalnych
wymagań, otaczanie nadmiernym parasolem ochronnym - "gdyż cierpi, gdyż jest chore'',
uleganie i chronienie przed wysiłkiem podejmowanym dla osiągnięcia celu może prowadzić
do niedorozwoju woli. Konsekwencją tego mogą być: trudności w podejmowaniu decyzji,
emocjonalna niestałość, poczucie bezsilności, poczucie zmniejszonej odpowiedzialności za
siebie i innych oraz pozbawienie dziecka wielu pozytywnych przeżyć związanych z poczuciem
tryumfu gdy przezwyciężyło przeszkody, osiągnęło zamierzony cel (Kowalczykowska, 1975).
Odrzucenie chorego dziecka, obarczanie go odpowiedzialnością i winą za zmartwienia i troski
jakich dostarcza rodzicom, za obniżenie poziomu materialnego w związku z koniecznością
zakupu drogich leków i opłaceniem kosztownych zabiegów oraz podkreślanie wyrzeczeń, na
jakie jego choroba naraziła rodzinę, prowadzi najczęściej do trwałych i głębokich zaburzeń
emocjonalnych (Góralczyk, 1996). Postawy te niekoniecznie muszą mieć charakter
ś

wiadomych manifestacji, lecz mogą być sygnalizowane dziecku w postaci metakomunikatów.

Z kolei stawianie dziecku choremu zbyt wysokich, przekraczających jego możliwości
wymagań /szczególnie w nauce/, karanie, poniżanie, porównywanie dziecka ze zdrowym
rodzeństwem, utrwala u niego poczucie winy, mniejszej wartości i krzywdy, co prowadzi do
wzrostu poziomu agresji, często ujawnianej poza środowiskiem rodzinnym (Adamska, 1981).
Dokładne omówienie stanu wiedzy i wyników badań prowadzonych wśród dzieci i
młodzieży przewlekle chorych somatycznie przekracza możliwości tego artykułu. Na
podstawie obszernej literatury stwierdzić można, że w następstwie przewlekłej choroby,
podobnie jak w każdej innej dłużej trwającej trudnej sytuacji, wystąpić mogą różne formy
dezorganizacji funkcjonowania psychicznego dziecka, od drobnych nieprawidłowości do
wyraźnej patologii - ukształtowanie się negatywnych z punktu widzenia przystosowania cech i
mechanizmów obronnych, manifestowanie zaburzeń w zachowaniu, wystąpienie symptomów
psychiatrycznych. W niektórych przypadkach zmiany w psychice uwarunkowane są
patologicznym wpływem choroby somatycznej na funkcjonowanie ośrodkowego układu
nerwowego /tzw. zespoły cerebrasteniczne/.
Badania empiryczne prowadzone wśród dzieci nie ujawniły typowego modelu osobowości
dziecka przewlekle chorego, wykazały jednak pewne charakterystyczne cechy osobowości i
zaburzenia emocjonalne, będące wynikiem silnych i nawracających stresów związanych z
diagnozowaniem, leczeniem, rokowaniem, itd. (Popielarska, 1989). Wskazują , ze dzieci chore
charakteryzują się wyższym nasileniem intrawersji i cech schizoidalnych, przejawiają
skłonność do zamykania się w sobie, mają trudności w nawiązywaniu i podtrzymaniu
satysfakcjonujących kontaktów z rówieśnikami, są mało towarzyskie, odnoszą się do innych z

rezerwą, trzymają na uboczu, lub ręcz izolują od otoczenia, unikają współzawodnictwa w
zabawach, są nieśmiałe, niepewne siebie, pozbawione inicjatywy, pasywne, i przyhamowane,
submisyjne, napięte, gdyż nie potrafią odprężyć się i zrelaksować. Są częściej, w porównaniu
ze zdrowymi rówieśnikami, neurotyczne - niestałe uczuciowo, drażliwe, niespokojne.
Dominującą emocją u tych dzieci jest lęk, poczucie winy i krzywdy. Samoocena ich jest
najczęściej zaniżona, niestabilna. Cechuje je uogólnione poczucie niższej wartości, nierzadko
negatywna ocena własnego wyglądu fizycznego. Świat, w którym żyją postrzegają jako
zagrażający, źle urządzony, nieprzewidywalny. Niektóre z dzieci przewlekle chorych
ujawniają różnego typu zaburzenia zachowania - negatywizm, kłamliwość, nasilony
egocentryzm, agresję, utrwalone postawy aspołeczne, inne wykazują symptomy
psychiatryczne w postaci reakcji depresyjnych, reakcji nerwicowych /postać lękowa,
histeryczna/, zespołów natręctw i astenicznych /zaburzenia pamięci, rozproszenia uwagi,
drażliwość, wybuchowość, męczliwość, dolegliwości ze strony układu autonomicznego: bóle i
zawroty głowy, zaburzenia snu i łaknienia, potliwość, itp./. Dzieci przewlekle chore stosują
najczęściej mechanizmy obronne fantazjowania i uciekania w marzenia /np. o miłości, o
ż

yciowych sukcesach/, tłumienia, zaprzeczania problemom i chorobie /mechanizm ten

występuje szczególnie często u młodzieży/ lub też kompensacji np. w postaci wysokiej
motywacji do nauki. Gdy w wyniku choroby dochodzi do trwałego, widocznego kalectwa
często u dziecka pojawia się poczucie wstydu i upokorzenia spowodowanego własnym
wyglądem, nadmierna wrażliwość na sądy innych osobie i przejawy odrzucenia, skłonność do
podejrzliwości, nieufność i ksobność. Dzieci chore mają zazwyczaj bardzo rozwiniętą potrzebę
bezpieczeństwa, unikania urazu fizycznego i psychicznego, przynależności i miłości, wsparcia
moralnego, pocieszenia i otuchy, uznania, osiągnięć i prestiżu, autonomii i samodzielności.
Niektóre z nich, dysponujące dużymi możliwościami intelektualnymi, w sprzyjających
warunkach wychowawczych i środowiskowych dążą do rozwoju swoich potencjalnych
możliwości i samorealizacji. Dzieci z niezadowalającym stanem zdrowia, znacznie częściej w
porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami, odczuwają negatywne nastawienie i brak akceptacji
ze strony kolegów, sądzą, że nie są lubiane przez rówieśników z klasy, nie są dla nich
partnerami w zabawie. Niekorzystnie układające się stosunki koleżeńskie stanowią obok
problemów w nauce szkolnej poważną przyczynę przeżywanych przez nie negatywnych
odczuć, stanów rozdrażnienia i smutku. Co charakterystyczne, badania socjometryczne nie
zawsze potwierdzają niższą pozycję uczniów chorych. Niekorzystna percepcja własnej pozycji
w grupie rówieśniczej ma często charakter subiektywny. Sądzić można, że znaczna grupa
dzieci chorych nie zaspakaja w środowisku szkolnym istotnych potrzeb psychologicznych,
takich jak potrzeba afiliacji przynależności grupowej, uznania społecznego, itp. (Oleńska-
Pawlak, 1984). Wskazuje się w nielicznych niestety badaniach, aspiracje i plany życiowe
dzieci chorych wiązane są z rodzajem samooceny i istotnie różnią się od dążeń zawodowych
ich zdrowych rówieśników. Dzieci chore preferują na ogół prace spokojne, w których panują
ż

yczliwe stosunki międzyludzkie, bez napięć , dające dużo wewnętrznej satysfakcji i

stwarzające możliwości dalszego kształcenia; dzieci zdrowe - prace samodzielne, dające
możliwość wysokich zarobków oraz wysoki prestiż społeczny.

Udzielając porady zawodowej dziecku przewlekle choremu doradca zawodu, powinien
naszym zdaniem, odpowiedzieć na następujące pytania:

1.

Jaki jest obraz / struktura / kształtującej się osobowości badanego dziecka ?

2.

Które zawody, z uwagi na ujawnione przez dziecko cechy osobowości stwarzają szansę
optymalnego przystosowania, a które mogą nasilić występujące nieprawidłowości ? /
niezbędna jest tutaj dokładna znajomość charakterystyk zawodowych i parametrów
obciążenia psychicznego w różnych zawodach /.

3.

Czy stan emocjonalny dziecka wpływa niekorzystnie na możliwość ujawnienia w pełni
walorów intelektualnych i posiadanych wiadomości szkolnych na egzaminie wstępnym
do szkoły ponadpodstawowej ? / dzieci takie powinny być, naszym zdaniem
szczególnie przygotowane do egzaminu wstępnego i otrzymać wsparcie poradni
psychologiczno-pedagogicznej /.

4.

Które szkoły podstawowe, znane doradcy zawodowemu, zapewniają dziecku choremu
optymalną opiekę i pomoc ? / pod tym względem istnieje duże zróżnicowanie
nastawienia rad pedagogicznych /.

Aby to mogło być możliwe doradca zawodu powinien dysponować podstawową przynajmniej
wiedzą z zakresu psychologii klinicznej dziecka przewlekle chorego oraz odpowiednim
zestawem metod diagnostycznych. W tym miejscu wspomnieć warto, że Centrum Medyczne
Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Warszawie organizuje w bieżący roku szkolenia na
ww. temat. Krajowa oferta szkoleń w tym zakresie jest niestety uboga.
Z praktyki autorów artykułu wynika, że przydatne do celów diagnozy psychologicznej, w
odniesieniu do uczniów przewlekle chorych, w poradnictwie zawodowym są następujące
narzędzia:

•

Do badania obrazu własnej choroby - "Karta Zdrowia i Stanu Fizycznego" W. Grzelaka
i H. N. Nowickiego, "Karta Obrazu Choroby'' G. Gwisa, różnego typu projekcyjne, np.:
"narysuj swoją chorobę'', "narysuj dziecko zdrowe i chore".

•

Do badania struktury osobowości - projekcyjny Test Drzewa Ch. Koch'a, Inwentarz
Osobowości H. J. Eysencka, 14-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości R. B.
Cattella /HSPQ/ przeznaczony do badania dzieci w wieku 12-17 lat, a w przypadku
młodzieży starszej - Test Osobowości i Zainteresowań E. Mitteneckerta i W. Tomana,
Inwentarz Osobowości Gougha, 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości r. B.
Cattella, raz w niektórych sytuacjach MMPI.

•

Do badania poziomu lęku - Kwestionariusz "Jaki jesteś?'' M. Choynowskiego i E.
Skrzypek /dla dzieci w wieku 9-16 lat/ do badania poziomu jawnego niepokoju,
"Nowoczesne malarstwo'' R. B. Cattella, w opracowaniu J. Kostrzewskiego, do badania
poziomu niepokoju ukrytego. W celu określenia poziomu lęku u młodzieży starszej -
ISCL /Inwentarz Stanu i Cechy Lęku/ C. D. Spilbergera, w opracowaniu J. Strelaua, M.
Tysarczyk i K. Wrzesińskiego, Test Piramid Barwnych R. Heiss'a, P. Haldera, D.
Hogera

•

Do badania samooceny - Kwestionariusz "Jaki jesteś'' L. Niebrzydowskiego, Karta
Cech Charakteru W. Grzelaka i H. Nowackiego.

Przydatna być może także Skala Pesymizmu A. E. Kazdina oceniającą stopień nasilenia
pesymizmu, rozumianego jako negatywne odniesienie w stosunku do siebie i przyszłości oraz
Skala Depresji P. Birlesona mierzącą tendencje depresyjne ujawniające się w uczuciach,
zachowaniach i kontaktach społecznych.
Kliniczne podejście do poradnictwa zawodowego dla młodzieży z odchyleniami w stanie
zdrowia wymaga oczywiście czasu i wszelkie limitowanie go na przypadek, jak często dzieje
się to w praktyce, wyklucza wszechstronną diagnozę uwzględniającą wszystkie aspekty, w tym
szczególnie osobowość.