Derywat synchroniczny - wyraz, który znaczeniowo i formalnie wywodzi się od innego wyrazu, np. mówienie - mówić.
Podstawa słowotwórcza (baza słowotwórcza) - wyraz, od którego wywodzi się derywat.
Człony derywatów
Temat słowotwórczy - część derywatu wspólna z podstawą słowotwórczą.
Formant słowotwórczy - część derywatu różniąca go od bazy.
Derywaty proste - utworzone są od jednego wyrazu, np. domek - dom.
Derywaty złożone - utworzone są od dwóch lub więcej wyrazów, np. bajkopisarz, wiarygodny.
Uniwerbizacje - derywaty znaczeniowo motywowane dwoma wyrazami, ale mającymi odniesienie w swej budowie do jednego wyrazu, np. wiśniówka, żaglówka, starówka.
Rodzaje formantów słowotwórczych
Formant - wykładnik formalny derywacji. W języku polskim formantami są najczęściej morfemy słowotwórcze (afiksy).
Sufiks - występuje po temacie słowotwórczym, np. pal-acz.
Prefiks - występuje przed tematem słowotwórczym, np. arcy-śmieszny.
Interfiks - występuje między dwoma tematami słowotwórczymi, np. bajk-o-pisarz.
Rodzaje derywacji
Derywacja sufiksalna, np. palić - pal-acz.
Derywacja prefiksalna, np. nieść - prze-nieść.
Derywacja interfiksalna, żyw-o-płot.
Derywacja paradygmatyczna, np. bez drogi - bezdroże.
Derywacja alternacyjna: Stach - Staś.
Derywacja ujemna/dezintegracyjna, np. butla - butelka.
Rodzaje derywacji
1. Derywaty transpozycyjne:
Nazwy czynności, np. bieganie, czytanie, chodzenie.
Nazwy cech abstrakcyjnych, np. biel, białość, próżniactwo.
2. Derywaty mutacyjne
Nazwy wykonawców czynności: biegacz, rybak.
Nazwy narzędzi: czerpak, czernidło.
Nazwy nosicieli cech: szarak, cytrynek, rudzielec.
Nazwy miejsc: kartoflisko, kawiarnia, palarnia.
Nazwy zbiorów: cyganeria, ptactwo.
Nazwy mieszkańców: warszawiak, olsztynianin.
Nazwy pokrewieństw: stolarzówna.
3. Derywaty modyfikacyjne
Nazwy żeńskie: studentka, pracownica, dyrektorka.
Nazwy deminutywne: trawka, stolik.
Nazwy augmentatywne: babsztyl, piśmidło, psina, dziecina.
Nazwy istot młodych: kocię, szczenię, źrebię.
4. Derywaty czasownikowe są motywowane przez czasowniki i dwie imienne części mowy: przymiotniki i rzeczowniki. Wykładnikami derywacji są przede wszystkim formanty prefiksalne, charakterystyczne zwłaszcza dla formacji odczasownikowych: przy - lecieć, od - powiedzieć. Ale derywaty typu - głuch - ną - ć [stawać się głuchym].
5. Derywatów aspektowe stanowią człony, tzw. czystych par aspektowych: napisać - pisać. Są one bliskie derywatom modyfikacyjnym; różnią się od nich tym, że formanty nie są wykładnikami nowych predykatów, lecz aktualizują dwa różne stadia akcji telicznych, tj. procesów i działań.
6. Derywaty niepredyspozycyjne (czynnościowe).
Przykłady: dokuczliwy (wiatr), zwycięski (wódz), uprawne (pole), szanowany (obywatel), (papier) ścierny, (leki) wykrztuśne, (dom) poprawczy, (sala) jadalna, pożądliwe (spojrzenie), (mowa) pożegnalna.
7. Derywaty predyspozycyjne:
Potencjalne, np. wymienialna (waluta), poznawalna (rzeczywistość).
Habitualne, np. wywrotna (łódź), marudny (klient).
Oceniające, np. życzliwy (człowiek), bitny (żołnierz).
Kwantytatywne, np. wytrzymały (piechur), chorowite (dziecko).