osoby z ograniczeniem sprawności na rynku pracy Tom 6

Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

Redakcja naukowa serii:
Anna Izabela Brzeziƒska

Tom 1

Anna Izabela Brzeziƒska
i Konrad Piotrowski
AktywnoÊç zawodowa osób
z ograniczeniem sprawnoÊci:
wyznaczniki spo∏eczno-demograficzne
i osobowoÊciowe

Tom 2

Anna Izabela Brzeziƒska
i Konrad Piotrowski
Wyznaczniki satysfakcji
z wykonywanej pracy osób
z ograniczeniem sprawnoÊci:
kompetencje i relacje

Tom 3

Anna Izabela Brzeziƒska
i Rados∏aw Kaczan
Wychowanie do samodzielnoÊci:
kluczowy czynnik sukcesu zawodowego
osób z ograniczeniem sprawnoÊci

Tom 4

Rados∏aw Kaczan i Kamil Sijko
Psychospo∏eczne skutki transformacji
ustrojowej a radzenie sobie osób
z ograniczeniem sprawnoÊci
na rynku pracy

Tom 5

Iwona Bàbiak, Rados∏aw Kaczan
i Karolina Smoczyƒska
Jaka pomoc i dla kogo?
Wsparcie indywidualne
i instytucjonalne a aktywizacja
zawodowa osób z ograniczeniem
sprawnoÊci

Tom 6

Dorota Wiszejko-Wierzbicka
Od samoakceptacji do aktywnoÊci?
Postawy wobec w∏asnej
niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊç
zawodowa

Tom 7

Wojciech ¸ukowski
i Dorota Wiszejko-Wierzbicka
Wizerunek aktywnoÊci zawodowej
osób z ograniczeniami sprawnoÊci.
Perspektywa biograficzna

Tom 8

Anna Ma∏gorzata Chodynicka,
Piotr Rycielski
Inni czy podobni?
Charakterystyka osób
z ograniczeniem sprawnoÊci

Tom 9

Anna Resler-Maj i Konrad Maj
Funkcjonowanie biura do spraw osób
z ograniczeniem sprawnoÊci
na uczelniach wy˝szych:
diagnoza i rekomendacje

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 2

Dorota Wiszejko-Wierzbicka

Od samoakceptacji do aktywnoÊci?

Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

a aktywnoÊç zawodowa

Seria

Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

tom 6

Warszawa 2008

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 3

Dorota Wiszejko-Wierzbicka – Od samoakceptacji do aktywnoÊci? Postawy wobec w∏asnej
niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊç zawodowa

Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w ca∏oÊci lub we fragmentach
jakàkolwiek technikà bez pisemnej zgody wydawcy zabronione.

Recenzenci:

prof. dr hab. Stanis∏aw Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu
dr Krzysztof Puchalski, Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w ¸odzi

Redaktor prowadzàcy: Andrzej ¸ab´dzki
Korekta j´zykowa: Maria Laskowska
Korekta: Mariola Niedba∏
Redakcja techniczna: Ma∏gorzata Chmielewska
Sk∏ad, ∏amanie, przygotowanie do druku: Mater
Projekt ok∏adki: Pawe∏ Roso∏ek

Publikacja powsta∏a w ramach projektu
finansowanego przez Europejski Fundusz
Spo∏eczny i Szko∏´ Wy˝szà Psychologii
Spo∏ecznej w Warszawie nr WUE/0041/IV/05
pt: Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊci
zawodowej osób niepe∏nosprawnych

Serie wydawnicze przygotowane w ramach projektu pod redakcjà prof. dr hab. Anny
Izabeli Brzeziƒskiej – kierownika projektu:
Seria I

Osoby niepe∏nosprawne

Seria II Przeciw wykluczaniu z rynku pracy
Seria III Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy
Wszystkie publikacje dost´pne pod adresem: www.swps.edu.pl/new_www/efs/

ISBN 978-83-89281-49-4

Wydanie I

Wydawca:
Wydawnictwo Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej „Academica”
ul. Chodakowska 19/31
03-815 Warszawa
tel. (+ 48 22) 870 62 24
e-mail: academica@swps.edu.pl

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 4

Spis treÊci

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Postawa wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci jako element obrazu

samego siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Wyró˝nione typy postaw wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . .

1.4.1. Postawa akceptacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4.2. Postawa ambiwalentna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4.3. Postawa braku akceptacji w stosunku do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

1.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Uwarunkowania postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . .

2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Czynniki wp∏ywajàce na kszta∏towanie si´ postawy wobec w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.1. Zmienne demograficzne a postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

2.2.2. Cechy niepe∏nosprawnoÊci a postawy wobec w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.3. Wychowanie jako êród∏o kszta∏towania si´ postaw wobec w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.4. Kompetencje osobiste a postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci .

2.2.5. Aspiracje i ch´ç rozwoju a postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

2.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊç zawodowa . . . .

3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Obraz samego siebie jako êród∏o motywacji . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. AktywnoÊç zawodowa a zadowolenie z ˝ycia . . . . . . . . . . . . . . .

3.4. Przyczyny niepodejmowania pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Zalecenia dla rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.3. Zalecenia dla lekarzy, psychologów, terapeutów . . . . . . . . . . . . . .

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 5

4.4. Zalecenia dla doradców zawodowych i rehabilitantów . . . . . . . . . . .

4.5. Zalecenia dla doradców ˝yciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.6. Zalecenia dla osób z ograniczonà sprawnoÊcià . . . . . . . . . . . . . . .

Zakoƒczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneks: Podstawowe dane na temat projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SPIS TREÂCI

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 6

Samoakceptacja mo˝e oznaczaç zgod´ na siebie takim, jakim si´ jest. Mo˝e tak-

˝e Êwiadczyç o znajomoÊci w∏asnych mocnych i s∏abych stron. Wiedza ta jednak
nie jest dana jednostce „z góry”. Wa˝nym jej êród∏em jest otoczenie spo∏eczne.
Mo˝na powiedzieç, ˝e cz∏owiek poznaje siebie w toku codziennych interakcji,
w kontaktach z innymi ludêmi. Przyjaciele, rodzina, znajomi sà niczym lustro,
w którym widzimy w∏asne odbicie. Zdobywana w ten sposób wiedza, wzbogaca-
na o autorefleksj´, staje si´ fundamentem konstrukcji obrazu samego siebie. Po-
wstawanie tego obrazu oraz jego podtrzymywanie jest ciàg∏ym procesem definio-
wania w∏asnego „ja”. Proces ten wiedzie przez meandry kryzysów oraz punktów
zwrotnych, jakie napotykamy na drodze w∏asnego rozwoju.

„To˝samoÊç jest projektem refleksyjnym, za który jednostka jest odpo-

wiedzialna (…). JesteÊmy nie tym, czym jesteÊmy, ale tym, co z siebie zro-
bimy (podkreÊlenie moje – D.W-W.). (…) istniejà psychologiczne procesy
kszta∏towania w∏asnej osobowoÊci i potrzeby psychologiczne, które dostar-
czajà kryteriów reorganizacji osobowoÊci. Jednak˝e poza tym to, kim stanie
si´ jednostka, wynika ze staraƒ zmierzajàcych do jej rekonstrukcji. Oznacza
to wi´cej ni˝ po prostu «lepsze poznanie samego siebie». Samopoznanie jest
podporzàdkowane szerszemu i bardziej funkcjonalnemu celowi, jakim jest
wytwarzanie i odtwarzanie spójnego i satysfakcjonujàcego poczucia to˝sa-
moÊci.”

Giddens, 2006, s. 106

Wa˝nym kontekstem, na tle którego mo˝e byç kszta∏towany, a tak˝e podtrzy-

mywany obraz samego siebie, jest Êrodowisko pracy. Praca w ˝yciu wspó∏czesne-
go cz∏owieka odnosi si´ do wielu sfer codziennego funkcjonowania. Zaspokaja
potrzeby – zarówno te, które sà uwa˝ane za podstawowe, np. bezpieczeƒstwo,
potrzeba przynale˝noÊci (por. Maslow, 2007), jak i „wy˝sze”, np. zdobywanie sza-
cunku czy mo˝liwoÊç rozwoju osobistego.

AktywnoÊç zawodowa, jako wa˝na sfera ˝ycia cz∏owieka, doceniana jest rów-

nie˝ w procesie rehabilitacji osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Zatrudnienie
w przypadku tych osób, a zw∏aszcza, jak akcentujà niektórzy (m.in. Saunders, Le-
ahy, Frank, 2000) – towarzyszenie im w zdobywaniu i utrzymaniu pracy mo˝e
byç traktowane jako g∏ówne êród∏o sukcesu rehabilitacji.

Wst´p

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 7

Podj´cie aktywnoÊci zawodowej w przypadku osób z niepe∏nosprawnoÊcià

wrodzonà lub nabytà w dzieciƒstwie czy w okresie dorastania pozwala (zw∏asz-
cza jeÊli odnosi si´ ona do otwartego rynku pracy) na realizacj´ postulatu integra-
cji spo∏ecznej oraz budowanie w∏asnej to˝samoÊci. Z kolei w odniesieniu do osób,
które póêniej sta∏y si´ niepe∏nosprawne i majà ju˝ za sobà doÊwiadczenie zawo-
dowe, powrót do pracy (chocia˝ cz´sto na innych ni˝ wczeÊniej warunkach)
umo˝liwia rekonstrukcj´ w∏asnej to˝samoÊci.

Co osoba niepe∏nosprawna zyskuje dzi´ki aktywnoÊci zawodowej i cze-

go mo˝e dowiedzieç si´ o sobie samej podejmujàc prac´?

To chyba to, ˝e… jeÊli chodzi o ewaluacj´ (praca respondentki polega na prze-

prowadzaniu ewaluacji programów unijnych – przyp. autorki), to to, ˝e ktoÊ tak
naprawd´ docenia to, co robi´, i uwa˝a, ˝e robi´ to dobrze, prawda. To jest dla
mnie taka satysfakcja, ˝e nie majàc doÊwiadczenia w zakresie ewaluacji potra-
fi∏am zrobiç ewaluacj´ (Êmiech), krótko mówiàc, bo to by∏ dla mnie sprawdzian,
no i tak jak mówi´, w tej chwili zdoby∏am doÊwiadczenie, i w przysz∏oÊci, no
wiadomo, w momencie, kiedy wyka˝´, ˝e mam… (…). No, bo przy ˝adnej pracy
nie mia∏am doÊwiadczenia, to by∏o wyzwanie dla mnie, ˝eby si´ sprawdziç…,
˝eby si´ móc…, ˝eby pokazaç… ˝eby zdobyç raz – doÊwiadczenie, a dwa – po-
kazaç sobie samej, ˝e mog´ (…) Informacja dla mnie, ˝e nie ma rzeczy nie-
mo˝liwych, ˝e wszystkiego si´ mo˝na nauczyç w ˝yciu, je˝eli si´ tego bar-
dzo chce.

Fragment wypowiedzi z wywiadu indywidualnego,

przeprowadzonego podczas badania.

Kobieta, lat 27, wykszta∏cenie wy˝sze,

osoba z ograniczonà sprawnoÊcià ruchowà

W takim rozumieniu aktywnoÊç zawodowa mo˝e odgrywaç wa˝nà rol´

w kszta∏towaniu si´ i podtrzymywaniu wizerunku w∏asnego „ja”. Aktywizacj´
zawodowà mo˝na zatem rozpatrywaç jako „dobry kontekst” do tego, aby osoba
z ograniczonà sprawnoÊcià mia∏a mo˝liwoÊç zbudowania pozytywnego wizerun-
ku w∏asnej osoby, przekonujàc si´ o w∏asnych umiej´tnoÊciach czy zaradnoÊci.
Idàc zaÊ dalej tym tropem – byç mo˝e nawet ∏atwiej jej zaakceptowaç w∏asnà nie-
pe∏nosprawnoÊç wtedy, gdy pracuje.

W wyniku przeprowadzonego badania

okaza∏o si´, ˝e ponad po∏owa osób,

które pracujà zawodowo, akceptuje swojà niepe∏nosprawnoÊç, podczas gdy
wÊród osób biernych zawodowo jest to tylko 19%.

W opracowaniu tym zamierzam skoncentrowaç si´ na przedstawieniu zwiàz-

ków, jakie zachodzà pomi´dzy ró˝nymi postawami wobec w∏asnej niepe∏no-
sprawnoÊci a niektórymi w∏asnoÊciami obj´tych badaniem osób z ograniczeniem
sprawnoÊci.

WST¢P

1 Opis wszystkich etapów naszych badaƒ zawiera Aneks. Patrz tak˝e: nasza strona internetowa

www.swps.edu.pl/new_www/efs/

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 8

Zanim przejd´ do omówienia planu niniejszej ksià˝ki, chcia∏abym zaznaczyç,

˝e jest ona adresowana do osób profesjonalnie zajmujàcych si´ problematykà nie-
pe∏nosprawnoÊci: personelu medycznego, rehabilitantów, doradców zawodo-
wych, ale tak˝e do osób z ograniczonà sprawnoÊcià oraz ich otoczenia: rodzin,
partnerów, bliskich. Przedstawione zaÊ w niej wyniki sà punktem wyjÊcia do sfor-
mu∏owania konkretnych zaleceƒ praktycznych.

Na poczàtku odnios´ si´ do czynników, które mogà mieç wp∏yw na powsta-

wanie oraz charakterystyk´ obrazu samego siebie:

a) czynniki demograficzne: wiek, wykszta∏cenie, stan cywilny,
b) cechy niepe∏nosprawnoÊci: moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci, jej ro-

dzaj i stopieƒ – umiarkowany lub znaczny,

c) cechy osobowoÊci: umiejscowienie kontroli, impulsywnoÊç, wytrzyma∏oÊç

oraz aspiracje i ch´ç rozwoju.

Analizie poddam równie˝ pewne aspekty wychowania, które mogà, jak sàdz´,

mieç wp∏yw na ukszta∏towanie si´ okreÊlonej postawy wzgl´dem w∏asnej niepe∏-
nosprawnoÊci.

Wszystkie te czynniki wydajà si´ wa˝ne w procesie kszta∏towania si´ wizerun-

ku w∏asnego „ja”. Mimo ˝e w indywidualnych przypadkach ró˝ne kombinacje
powy˝szych czynników prowadzà do powstania niepowtarzalnej konstrukcji ob-
razu samego siebie, postaram si´ uwydatniç pewne prawid∏owoÊci, które wa˝à na
pojawieniu si´ takiej, a nie innej postawy wzgl´dem siebie i w∏asnej niepe∏no-
sprawnoÊci (rozdzia∏y 1 i 2).

W rozdziale 3 odnios´ si´ do aktywnoÊci zawodowej i w tym kontekÊcie b´d´

chcia∏a sprawdziç, w jakim stopniu okreÊlone postawy wobec w∏asnej niepe∏no-
sprawnoÊci korespondujà z takimi zmiennymi, jak: aspiracje, ch´ci rozwoju i pra-
cy. Przedstawi´ tak˝e najcz´Êciej wymieniane powody, dla których osoby z ogra-
niczonà sprawnoÊcià nie podejmujà aktywnoÊci zawodowej.

Na koniec zaÊ b´d´ chcia∏a sprawdziç, jaki jest zwiàzek mi´dzy postawà akcep-

tacji oraz aktywnoÊcià zawodowà a zadowoleniem z ˝ycia:

• czy zatrudnienie i aktywnoÊç w sferze zawodowej jest koniecznym warun-

kiem szcz´Êcia i akceptacji samego siebie?

• czy osobom, które akceptujà siebie takimi, jakimi sà, ∏atwiej jest odnaleêç si´

na rynku pracy?

• a mo˝e to fakt zatrudnienia powoduje, ˝e ∏atwiej jest zaakceptowaç w∏asnà

niepe∏nosprawnoÊç?

Na te i inne pytania, jakie wy∏oni∏y si´ w trakcie prezentowanych analiz, posta-

ram si´ odpowiedzieç w niniejszej pracy.

Dorota Wiszejko-Wierzbicka

Warszawa, styczeƒ 2008 roku

WST¢P

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 9

1.1. Wprowadzenie

Niepe∏nosprawnoÊç przyczynia si´ do okreÊlonego postrzegania w∏asnego cia-

∏a, co w sposób bezpoÊredni wp∏ywa na kszta∏towanie ja-cielesnego (szerzej: Ko-
walik, 2007). Choroba bàdê uszkodzenie cia∏a wià˝e si´ jednak nie tylko ze specy-
ficznà percepcjà organizmu. Przyczynia si´ do kszta∏towania bardziej
uogólnionego poj´cia w∏asnego „ja”. Jest to zarówno wiedza na temat w∏asnych
mo˝liwoÊci, jak i emocjonalny stosunek do samego siebie. Fakt ograniczenia
sprawnoÊci mo˝e byç „oswojonym” i akceptowanym elementem tej wiedzy.
Z drugiej natomiast strony – niechcianym i odrzucanym. Te dwie bardzo ró˝ne sy-
tuacje stanowià przejaw odmiennych postaw wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.

Definicje „ja”
W literaturze przedmiotu terminologia zwiàzana z „ja” obejmuje: kon-

cepcj´ „ja” (self concept), wizerunek „ja” (self image), samoocen´ (self-esteem),
obraz samego siebie (self-representation), schematy „ja” (self-schemas) oraz sa-
mooakceptacj´ i jeszcze kilka innych terminów, które nie zosta∏y tutaj wy-
mienione. Niektóre z nich stosowane sà zamiennie, jak na przyk∏ad – obraz
samego siebie oraz wizerunek „ja”. Inne znów odnoszà si´ do koncepcji,
z których si´ wy∏oni∏y (np. koncepcja possible selves Markus).

WieloÊç definicji tych terminów prowadzi niekiedy do dezorientacji, jak

pisze Susan Hunter (Hunter, 1999, s. 3), jedna z badaczek przedmiotu. Jej
propozycja dotyczy rozró˝nienia pomi´dzy terminami odnoszàcymi si´ do
opisu „ja” (kim jestem) oraz tymi, które stosowane sà w kategoriach oceny
(jaki/jaka jestem, np. na ile „w czymÊ dobry/dobra”).

Odnoszàc si´ do powy˝szego rozró˝nienia (opis versus ocena), chcia∏a-

bym zaznaczyç, ˝e w dalszej cz´Êci tego opracowania terminy: obraz same-
go siebie, wizerunek „ja” oraz postrzeganie samego siebie – jako terminy

Rozdzia∏ 1

Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 11

opisujàce „ja” – b´d´ stosowa∏a zamiennie, podobnie jak poj´cia: samoak-
ceptacja, akceptacja samego siebie, które dotyczà oceny, czyli stosunku
emocjonalnego do samego siebie.

1.2. Postawa wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

jako element obrazu samego siebie

Obraz samego siebie mo˝na scharakteryzowaç jako system poglàdów i zbiór

informacji o posiadanych cechach, mo˝liwoÊciach, zdolnoÊciach czy umiej´tno-
Êciach, któremu towarzyszà: samoocena, poczucie w∏asnej wartoÊci oraz informa-
cje tworzàce idea∏ w∏asnej osoby – „ja idealne” (por. Majewicz, 2002). Z przytoczo-
nego opisu wynika, ˝e obok „ja realnego”, czyli zasobu wiedzy na temat w∏asnej
osoby, jednostka konstruuje jeszcze jeden, wyidealizowany obraz siebie, nazywa-
ny „ja idealne”. Odnosi si´ ono do tego, kim osoba chcia∏aby byç – jakie cechy po-
siadaç, w jaki sposób wyglàdaç i jak si´ zachowywaç (rys. 1.).

W jaki sposób dochodzi do wy∏onienia si´ „ja idealnego”?
W trakcie socjalizacji dziecko internalizuje, czyli w∏àcza do systemu „ja”

oczekiwania wa˝nych osób bliskich. Stajà si´ one czymÊ w rodzaju „prze-
wodnika”, który umo˝liwia porównania pomi´dzy tym, jakim si´ jest,
a tym, jakim chce si´ byç. Bioràc pod uwag´ ów mechanizm ∏atwo sobie wy-
obraziç, ˝e zbyt wysokie oczekiwania rodziców w stosunku do dziecka mo-
gà skutkowaç ukszta∏towaniem si´ wysokich standardów „ja idealnego”,
przy równoczesnym poczuciu bezradnoÊci dziecka wobec niskich mo˝liwo-
Êci ich realizacji. Owe standardy mogà ukszta∏towaç si´ tak˝e pod wp∏y-
wem oczekiwaƒ ze strony szerzej rozumianego otoczenia spo∏ecznego.

Z badaƒ Susan Harter (1993) wynika, ˝e wysokie oczekiwania kulturowe

co do atrakcyjnoÊci wyglàdu zewn´trznego przyczyniajà si´ do powstania
du˝ego dystansu pomi´dzy „ja realnym” i „ja idealnym”, co z kolei mo˝e
obni˝yç poczucie w∏asnej wartoÊci i doprowadziç do wystàpienia negatyw-
nych reakcji emocjonalnych (za: Harter, 1999, s. 144).

Zwykle „ja realne” i „ja idealne” dzieli pewna odleg∏oÊç. Dystans pomi´dzy ty-

mi dwoma obrazami u ró˝nych osób jest inny. Im rozbie˝noÊç pomi´dzy „ja real-
nym” i „ja idealnym” jest wi´ksza, tym mniejszej mo˝na spodziewaç si´ samoak-
ceptacji oraz ni˝szej samooceny. Niski poziom akceptacji samego siebie mo˝e
zatem wskazywaç na du˝à rozbie˝noÊç pomi´dzy „ja realnym” i „ja idealnym”.
Innymi s∏owy – niezadowoleniu z obrazu w∏asnej osoby zwykle towarzyszy wy-
obra˝enie na temat tego, jakim chcia∏oby si´ byç. Po˝àdany obraz siebie samego

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 12

mo˝e staç si´ wyzwaniem dla jednostki, która formu∏ujàc cele i podejmujàc ak-
tywnoÊç, nakierowanà na ich realizacj´, zbli˝a si´ do jego spe∏nienia.

Mo˝na zatem mówiç o regulacyjnym aspekcie samoakceptacji (Reykowski,

1986). Poziom samoakceptacji mo˝e wyzwalaç motywacj´ do dzia∏aƒ, majàcych
na celu popraw´ w∏asnego wizerunku. Przeprowadzone badania w tym zakresie
wskazujà:

Zarówno zbyt du˝a, jak i zbyt ma∏a rozbie˝noÊç pomi´dzy „ja real-

nym” a „ja idealnym” hamuje motywacj´ do dzia∏ania, zmieniajàcego
w∏asny wizerunek na bardziej korzystny ze wzgl´du na nieoptymalne na-
pi´cie, jakie ta ró˝nica wyzwala.

W pierwszym wypadku mo˝na powiedzieç, ˝e „poprzeczka” stawiana jest

zbyt wysoko, co powoduje, ˝e szanse na sukces i oczekiwanà zmian´ obrazu sa-
mego siebie oceniane sà nisko. W sytuacji zaÊ zbyt ma∏ej rozbie˝noÊci pomi´dzy
„ja realnym” a „ja idealnym”, czyli w przypadku wysokiej samooceny i du˝ej ak-
ceptacji samego siebie, napi´cie jest za s∏abe, aby wyzwoliç aktywnoÊç jednostki.
T´ krzywoliniowà zale˝noÊç przedstawia rys. 2.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

Postawa

wzgl´dem

samego siebie

„ja realne”

„ja idealne”

Obraz

w∏asnej osoby

Rys. 1. Elementy sk∏adajàce si´ na obraz samego siebie
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 13

Z powy˝szych rozwa˝aƒ wynika, ˝e zbyt niski lub za wysoki poziom samoak-

ceptacji mo˝e przyczyniç si´ do zmniejszenia bàdê zaniechania aktywnoÊci jed-
nostki w kierunku jej dalszego rozwoju.

Reasumujàc, mo˝na powiedzieç, ˝e ka˝dy ma okreÊlony obraz samego siebie,

do którego ma stosunek emocjonalny – mo˝e si´ akceptowaç bàdê nie. Obraz ten
kszta∏tuje si´ od najm∏odszych lat w kontekÊcie zdobywania kolejnych doÊwiad-
czeƒ oraz interakcji interpersonalnych, które dostarczajà nam wiedzy na temat sa-
mych siebie. Od tego, w jaki sposób spostrzegamy siebie i czy to, co wiemy na
swój temat, daleko odbiega od tego, jakimi chcielibyÊmy byç, zale˝y, jak wiele
wk∏adamy trudu w swój rozwój.

Do tego, by nasz rozwój przebiega∏ bez zak∏óceƒ, najbardziej po˝àdany jest

optymalny (czyli nie za wysoki ani te˝ nie za niski) poziom samoakceptacji. Skàd
wiadomo jednak, jaki poziom samoakceptacji jest optymalny? Zapewne w po-
szczególnych wypadkach wyglàda to odmiennie, ogólnie jednak mo˝na przy-
puszczaç, ˝e „optymalny” w tym wypadku oznacza taki, który wyzwala motywa-
cj´ do dzia∏ania. Ponadto nale˝a∏oby zastanowiç si´, jakie cechy powinien
zawieraç obraz samego siebie, do którego dà˝ymy, owo „idealne ja”, aby z jednej
strony nie wydawa∏ si´ on nieosiàgalny, z drugiej zaÊ – zbyt banalny.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

samoakceptacja

motywacja do dzia∏ania

Rys. 2. Poziom samoakceptacji a motywacja do dzia∏ania
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 14

idealne

realne

idealne

realne

idealne

realne

idealne

realne

Rozbie˝noÊç pomi´dzy „ja realnym” a „ja idealnym”

Obraz samego siebie odnosi si´ zarówno do stanu obecnego „ja”, opisywanego w katego-

riach posiadanych przez podmiot atrybutów, jak i wyobra˝enia stanu po˝àdanego „ja”, czyli do
tego, jakà jednostka chcia∏aby byç. Odleg∏oÊç pomi´dzy obecnym a po˝àdanym stanem mo˝e
byç ró˝na w indywidualnych przypadkach. Ogólnie mo˝na mówiç o „ró˝nych odleg∏oÊciach”
rozciàgajàcych si´ pomi´dzy stanem braku takiej ró˝nicy, czyli: „jestem jaki jestem i nie zamie-
rzam nic zmieniaç” (wysoka samoakceptacja), a sytuacjà, gdzie ró˝nica ta jest du˝a: „chc´ byç
zupe∏nie inny, ni˝ jestem obecnie”, co implikuje brak akceptacji dla siebie takiego, jakim si´ jest
w czasie teraêniejszym. Z opisu tego mo˝na wnioskowaç, ˝e osoba, która mog∏aby wypowie-
dzieç pierwsze zdanie, nie zamierza nic zmieniaç w obrazie samego siebie. Wydaje si´ nato-
miast, ˝e osoba wypowiadajàca drugie zdanie chcia∏aby zmieniç w sobie wszystko. Obydwie
sytuacje mo˝na odczytaç jako swego rodzaju skrajnoÊci. W pierwszej bowiem trudno mówiç
o jakiejkolwiek rozbie˝noÊci, podczas gdy w drugiej – jest ona bardzo du˝a. Ma to swoje impli-
kacje w motywacji do dzia∏ania. „Zupe∏ny brak «rozbie˝noÊci» daje w efekcie stan, który znamy
jako monotoni´ czy nud´. (…) Cz∏owiek jest tak urzàdzony, ˝e dla prawid∏owego funkcjonowa-
nia musi pozostawaç w stanie pewnego pobudzenia, a takie pobudzenie powstaje dzi´ki «roz-
bie˝noÊci»”. (Reykowski, 1970, s. 100). Przytoczony cytat odnosi si´ wprawdzie do powstawa-
nia motywacji w kontekÊcie potrzeb, wydaje si´ jednak, ˝e brak rozbie˝noÊci w przypadku
obecnego i po˝àdanego stanu „ja” mo˝e przyczyniaç si´ do braku motywacji w kierunku w∏a-
snego rozwoju. Z drugiej strony, zbyt du˝a odleg∏oÊç pomi´dzy „ja realnym” a „ja idealnym”
mo˝e zniech´caç do podj´cia jakiegokolwiek dzia∏ania. W jaki sposób dochodzi do ustalenia si´
owych ró˝nic i jaka mo˝e byç ich geneza w poszczególnych przypadkach? Hipotetyczne kierun-
ki w zakresie wychowania, które – jak wynika z literatury przedmiotu (np. Harter, 1999) – prze-
k∏ada si´ na formowanie obrazu samego siebie oraz konsekwencje ró˝nych konfiguracji na
p∏aszczyênie relacji „ja realne”/„ja idealne”, przedstawia poni˝szy schemat:

Fundamenty

Obraz samego siebie

Konsekwencje

– nadopiekuƒczoÊç

– brak motywacji

rodziców

– wysoka samoocena

– brak wzorców,

– niech´ç do zmiany

mogàcych stanowiç

Ma∏a ró˝nica

wyzwanie

pomi´dzy „ja realne” a „ja idealne”

– zach´canie przez

– wysoka motywacja

rodziców do podej-

– umiarkowana samo-

mowania wyzwaƒ

Optymalna ró˝nica

ocena

pomi´dzy „ja realne” a „ja idealne”

– krytyczni rodzice

– niska motywacja

– zawy˝one standardy,

(w skrajnych przypad-

którym trudno

Zbyt du˝a ró˝nica

kach – depresja)

sprostaç

pomi´dzy „ja realne” a „ja idealne”

– niska samoocena

– brak wsparcia

– nieadekwatnoÊç

ze strony otoczenia

– „sztuczne” podtrzy-

– deprecjacja/niech´ç

mywanie samo-

do kszta∏towanego

Zadowolenie z „ja realnego”

akceptacji

wizerunku „ja”

przewy˝sza „ja idealne”

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 15

Obraz samego siebie zmienia si´ w ciàgu ˝ycia, podobnie jak zmienia si´ oto-

czenie, a tak˝e sam cz∏owiek w toku indywidualnego rozwoju.

Postawa wzgl´dem samego siebie mo˝e zmieniaç si´ w zale˝noÊci

od nabywanych przez jednostk´ indywidualnych doÊwiadczeƒ.

DoÊwiadczenia te mogà zrodziç si´ w relacjach z rodzinà, rówieÊnikami, part-

nerem, Êrodowiskiem zawodowym, otoczeniem spo∏ecznym itp. Na definiowanie
obrazu samego siebie mogà oddzia∏ywaç tak˝e szeroko rozumiane zmiany spo-
∏eczne oraz kulturowe. Ogólnie rzecz bioràc mo˝na powiedzieç, ˝e na kszta∏towa-
nie si´ oraz podtrzymanie obrazu w∏asnej osoby oddzia∏ujà czynniki zwiàzane
z mikrosystemem, mezosystemem oraz makrosystemem, w jakich funkcjonuje
jednostka (rys. 3).

Z rysunku 3. wynika, ˝e na kszta∏towanie si´ obrazu samego siebie oddzia∏uje

wiele ró˝nych czynników, które, mimo ˝e nazwane wspólnà etykietà, np. „rodzi-
na” czy „wartoÊci kulturowe”, mogà oddzia∏ywaç w bardzo indywidualny spo-
sób. Ich dzia∏anie w poszczególnych przypadkach przyczynia si´ do powstania
niepowtarzalnego obrazu „ja”.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Postawa

wzgl´dem

samego siebie

Obraz

w∏asnej osoby

„ja realne”

„ja idealne”

Mikrosystem

Fazy rozwoju oraz
cechy osobowoÊci

WartoÊci kulturowe

Otoczenie
spo∏eczne:
• rodzina
• rówieÊnicy
• sàsiedzi

Mezosystem

Makrosystem

Rys. 3. Czynniki wp∏ywajàce na kszta∏towanie si´ obrazu samego siebie
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 16

Obraz „JA” to zbiór uporzàdkowanych informacji, przekonaƒ i poglà-

dów na w∏asny temat, zawierajàcy równie˝ komponent emocjonalnego
stosunku do siebie samego.

Na kszta∏towanie si´ obrazu samego siebie obok czynników wymienionych

powy˝ej mogà mieç wp∏yw tak˝e indywidualne doÊwiadczenia jednostki. Takim
doÊwiadczeniem mo˝e byç pojawienie si´ w jej ˝yciu niepe∏nosprawnoÊci. Fakt
ograniczenia sprawnoÊci mo˝na wpisaç w kràg zmiennych, przynale˝àcych do
obszaru mikrosystemu, który w sposób bezpoÊredni wp∏ywa na kszta∏towanie si´
obrazu samego siebie. PoÊrednio zaÊ rzutuje na charakter relacji z pozosta∏ymi
dwoma obszarami: mezo- i makrosystemem. Mo˝na tu mówiç o swego rodzaju
„sprz´˝eniu zwrotnym”. Z jednej strony jednostka czerpie z wymienionych
dwóch systemów wiedz´ na temat samej siebie, by zbudowaç obraz w∏asnego
„ja”. Z drugiej strony ów obraz powoduje, ˝e w okreÊlony sposób postrzega ona
to, co jà otacza. To z kolei determinuje sposób, w jaki funkcjonuje w Êwiecie.

Przyk∏adowo, je˝eli osoba otrzymuje w przewa˝ajàcej cz´Êci pozytywne infor-

macje na swój temat, taki te˝ buduje swój wewn´trzny wizerunek. Powoduje to,
˝e jej stosunek do Êwiata jest równie˝ pozytywny, co pozwala jej podejmowaç
dzia∏ania i w ich efekcie spodziewaç si´ raczej pozytywnych wyników. Postawa
wzgl´dem samego siebie jest zatem po cz´Êci efektem oddzia∏ywania otoczenia,
które jà w nas kszta∏tuje i umacnia.

1.3. Stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià w ró˝ny sposób odnoszà si´ do swojej sytu-

acji zdrowotnej. Ich stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci zwykle jest wypad-
kowà wielu czynników. Pytajàc o poziom samoakceptacji trzeba mieç na uwadze
zarówno sytuacj´ zwiàzanà z ogólnymi prawami, np. rozwojowymi, które doty-
czà zarazem pe∏nosprawnych i niepe∏nosprawnych (np. w okresie dojrzewania
mo˝na spodziewaç si´ ogólnie niskiego poziomu samoakceptacji), jak i kwestie
zwiàzane z samà niepe∏nosprawnoÊcià, np. momentem nabycia niepe∏nospraw-
noÊci (byç mo˝e osoba niedawno naby∏a niepe∏nosprawnoÊç i jeszcze nie zaadap-
towa∏a si´ do nowej sytuacji).

Tematyka akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci nie jest szczególnie bogato

opisywana w literaturze przedmiotu. „W ramach psychologii rehabilitacji nie pro-
wadzono zbyt wielu badaƒ empirycznych nad problemem akceptacji siebie i samo-
ocenà osób niepe∏nosprawnych. Wi´kszoÊç z nich wykonano w latach szeÊçdzie-
siàtych, a wnioski, jakie z nich wynika∏y, okaza∏y si´ niejednoznaczne” – pisze
Stanis∏aw Kowalik (2007, s. 86). Z pracy tego autora mo˝na dowiedzieç si´ tak˝e,
˝e badania wykazywa∏y, i˝ osoby niepe∏nosprawne posiadajà czasem ni˝szy, a in-
nym razem znów wy˝szy poziom samoakceptacji w porównaniu z populacjà osób

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 17

pe∏nosprawnych. WyjaÊnieniem tej niejednoznacznoÊci w doniesieniach z badaƒ
mo˝e byç fakt ulegania obrazu „ja” ciàg∏ym modyfikacjom (np. pod wp∏ywem no-
wo nabytych doÊwiadczeƒ czy dynamiki zmian osobowoÊciowych).

Obraz samego siebie powstaje w procesie ciàg∏ych zmian, jakie zachodzà

na styku zewn´trznych doÊwiadczeƒ i wewn´trznej ewolucji jednostki.

DoÊwiadczenie niepe∏nosprawnoÊci zastaje jednostk´ w ró˝nych sytuacjach, na

ró˝nych etapach jej ˝ycia (rys. 4).

Wp∏yw ró˝nych czynników powoduje ukszta∏towanie si´ specyficznej posta-

. Zawiera ona komponent emocjonalny, poznawczy oraz behawioralny. Sto-

sunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci mo˝e zatem przejawiaç si´ na trzech ró˝-
nych p∏aszczyznach odnoszàcych si´ do tego, co osoba czuje w zwiàzku ze swojà
niepe∏nosprawnoÊcià, co na ten temat myÊli, czyli jakie formu∏uje osobiste przeko-
nania, a tak˝e, w jaki sposób wp∏ywa to na jej zachowanie i dzia∏ania.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

2 Wed∏ug definicji G. W. Allporta postawa jest „umys∏owym i nerwowym stanem gotowoÊci, zorga-

nizowanym przez doÊwiadczenie, a wywierajàcym kierowniczy czy te˝ dynamiczny wp∏yw na re-
akcj´ jednostki w stosunku do wszystkich przedmiotów i sytuacji, z którymi jest zwiàzana”. (Attitu-
des, w: G. Murchison (red.). (1935). Handbook of social psychology, Worcester, s. 810). Szersze
omówienie tego terminu mo˝na znaleêç w: Mika, 1984.

Postawa

wzgl´dem

samego siebie

„ja realne”

„ja idealne”

Obraz

w∏asnej osoby

DoÊwiadczenia

wewn´trzne

DoÊwiadczenia

zewn´trzne

Rys. 4. èród∏a doÊwiadczeƒ oddzia∏ujàcych na kszta∏towanie si´ obrazu samego siebie
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 18

Postawy w takim rozumieniu mo˝na traktowaç jako uwewn´trzniony mecha-

nizm reagowania na okreÊlone sytuacje zewn´trzne, zbiór cech psychicznych, któ-
re predysponujà osob´ do okreÊlonego stylu reagowania w ró˝nych sytuacjach.
To, w jaki sposób osoba myÊli na temat swojej niepe∏nosprawnoÊci, co odczuwa,
wp∏ywa na jej funkcjonowanie: „Przystosowanie si´ jednostki do ˝ycia z niepe∏no-
sprawnoÊcià ∏àczy si´ ÊciÊle z wytyczaniem przez nià odpowiednich celów i po-
dejmowaniem dzia∏aƒ dla ich osiàgni´cia. To, jakie cele jednostka przyjmie, do
czego b´dzie dà˝yç, zale˝y przede wszystkim od tego, jakie jest jej poj´cie o sobie
i w∏asnych mo˝liwoÊciach.” (Drozd, 1999).

1.4. Wyró˝nione typy postaw wobec w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci

WÊród osób z ograniczeniem sprawnoÊci mo˝na zaobserwowaç trzy ró˝ne

postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci: postaw´ akceptacji, ambiwalencji
oraz braku akceptacji. Postawy te wy∏oni∏y si´ w wyniku przeprowadzonej ana-
lizy

w odniesieniu do bloku stwierdzeƒ poÊwi´conych ocenie swojego stanu

zdrowia.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

Trzy typy postaw wy∏oni∏y si´ na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej – za-
stosowano metod´ analizy skupieƒ wg procedury k-Êrednich.

Odczucia

(Komponent emocjonalny)

Przekonania

(Komponent poznawczy)

Zachowanie

(Komponent behawioralny)

Postawy

Rys. 5. Komponenty postaw
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 19

Pytanie zadawane wszystkim respondentom:

Osoby niepe∏nosprawne ró˝nie oceniajà swojà chorob´ i swój stan zdrowia. W ja-

kim stopniu zgadza si´ Pan(i) lub nie zgadza z nast´pujàcymi stwierdzeniami (Oce-
na dokonywana na 4-stopniowej skali, gdzie 1 – „Zdecydowanie si´ nie zgadzam”,
natomiast 4 – „Zdecydowanie si´ zgadzam”):

• Wstydz´ si´ swojej choroby, niepe∏nosprawnoÊci.
• Moja rodzina/najbli˝si traktujà mnie jak kalek´, która nic nie mo˝e sama

zrobiç.

• Jako osoba niepe∏nosprawna nie mam w Polsce ˝adnych praw.
• Obawiam si´ kontaktów z osobami pe∏nosprawnymi.
• Moja rodzina/najbli˝si dobrze rozumiejà moje potrzeby wynikajàce z nie-

pe∏nosprawnoÊci.

• Nie ma barier, których nie mog´ pokonaç.
• Jako osoba niepe∏nosprawna czuj´ si´ obywatelem drugiej kategorii.
• Moja rodzina/najbli˝si nie mogà pogodziç si´ z mojà niepe∏nosprawnoÊcià.
• Mimo niepe∏nosprawnoÊci mog´ normalnie ˝yç.
• Czuj´ si´ przydatny i potrzebny w spo∏eczeƒstwie.
• Uwa˝am, i˝ jako osobie niepe∏nosprawnej nale˝y mi si´ du˝o wi´ksza, ni˝

obecnie, opieka i wsparcie od paƒstwa.

• Moja rodzina, najbli˝si robià wszystko za mnie.
• Nie chc´ nic od paƒstwa, wol´ sam(a) wszystko zawdzi´czaç sobie.
• Dla mnie nie ma ju˝ szans i nadziei na normalne ˝ycie.
• Obawiam si´ kontaktów z innymi, ˝e ktoÊ si´ b´dzie ze mnie Êmia∏, drwi∏.
• Moja choroba daje mi si∏´, jakiej nie majà osoby zdrowe.
• Obawiam si´ reakcji ludzi na mojà niepe∏nosprawnoÊç.
• Jako osoba niepe∏nosprawna mog´ zrobiç du˝o dobrego dla innych.
• Nie czuj´ si´ osobà niepe∏nosprawnà.
• Nie mog´ pogodziç si´ ze swojà chorobà, niepe∏nosprawnoÊcià.
• Moja rodzina, najbli˝si wstydzà si´ mojej niepe∏nosprawnoÊci.
• Akceptuj´ siebie takim, jakim jestem.

Powy˝sze stwierdzenia mo˝na uporzàdkowaç w odniesieniu do trzech

wymienionych wczeÊniej obszarów, które konstytuujà postaw´: emocjonalnego,
poznawczego oraz behawioralnego. W celu lepszego opisania ka˝dej z wyró˝nio-
nych trzech postaw sporzàdzony zosta∏ schemat przyporzàdkowania

poszcze-

gólnych stwierdzeƒ do obszaru odczuç, myÊli oraz zachowaƒ, jakie deklarowali
respondenci (patrz rys. 6).

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Przedstawione przyporzàdkowanie opracowa∏am na potrzeby niniejszej analizy post fac-
tum, co oznacza, ˝e w momencie przeprowadzania badania blok zadawanych pytaƒ nie
zosta∏ u∏o˝ony pod kàtem wspomnianych 3 komponentów (poznawczego, emocjonalnego
oraz behawioralnego). Stàd zbiory stwierdzeƒ nie sà równoliczne. Dla ka˝dego zbioru zo-
sta∏ przeprowadzony test rzetelnoÊci (Alfa-Cronbacha). Dla komponentu „odczucia” wy-
nosi: 0,874; dla „przekonaƒ”: 0,574, oraz dla „zachowania”: 0,633.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 20

Jak widaç z rys. 6, wÊród stwierdzeƒ znajdujà si´ zarówno stwierdzenia pozy-

tywne, jak i negatywne. Odnoszà si´ do tego, w jaki sposób osoba spostrzega swo-
jà niepe∏nosprawnoÊç oraz co z faktu ograniczonej sprawnoÊci wynika dla niej
w relacjach z otoczeniem spo∏ecznym i rodzinà. Respondenci w ró˝nym stopniu
zgadzali si´ z powy˝szymi stwierdzeniami, co pozwoli∏o wy∏oniç wspomniane
wczeÊniej postawy (tab. 1).

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

Rys. 6. Stwierdzenia u˝yte w badaniu pogrupowane wed∏ug trzech komponentów postawy
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

ciia

• Wstydz´ si´ swojej choroby, niepe∏nosprawnoÊci.
• Obawiam si´ kontaktów z osobami pe∏nosprawnymi.
• Jako osoba niepe∏nosprawna czuj´ si´ obywatelem drugiej kategorii.
• Moja rodzina/najbli˝si nie mogà pogodziç si´ z mojà niepe∏nospraw-

noÊcià.

• Czuj´ si´ przydatny i potrzebny w spo∏eczeƒstwie.
• Obawiam si´ kontaktów z innymi, ˝e ktoÊ si´ b´dzie ze mnie Êmia∏,

drwi∏.

• Moja choroba daje mi si∏´, jakiej nie majà osoby zdrowe.
• Obawiam si´ reakcji ludzi na mojà niepe∏nosprawnoÊç.
• Nie czuj´ si´ osobà niepe∏nosprawnà.
• Moja rodzina, najbli˝si wstydzà si´ mojej niepe∏nosprawnoÊci.
• Nie mog´ pogodziç si´ ze swojà chorobà, niepe∏nosprawnoÊcià.
• Akceptuj´ siebie takim, jakim jestem.

Prrz

niia

• Jako osoba niepe∏nosprawna nie mam w Polsce ˝adnych praw.
• Moja rodzina/najbli˝si dobrze rozumiejà moje potrzeby wynikajàce

z niepe∏nosprawnoÊci.

• Nie ma barier, których nie mog´ pokonaç.
• Uwa˝am, i˝ jako osobie niepe∏nosprawnej nale˝y mi si´ du˝o wi´k-

sza, ni˝ obecnie, opieka i wsparcie od paƒstwa.

• Dla mnie nie ma ju˝ szans i nadziei na normalne ˝ycie.

niie

• Moja rodzina/najbli˝si traktujà mnie jak kalek´, która nic nie mo˝e sa-

ma zrobiç.

• Mimo niepe∏nosprawnoÊci mog´ normalnie ˝yç.
• Moja rodzina/najbli˝si robià wszystko za mnie.
• Nie chc´ nic od paƒstwa, wol´ sam(a) wszystko zawdzi´czaç sobie.
• Jako osoba niepe∏nosprawna mog´ zrobiç du˝o dobrego dla innych.

stta

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 21

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Tabela 1. Wyró˝nione postawy wraz z odpowiadajàcymi im stwierdzeniami

Postawa akceptacji

Postawa ambiwalentna

Postawa braku akceptacji

Odczucia

• Czuj´ si´ przydatny i po-

• Jako osoba niepe∏nospraw- • Wstydz´ si´ swojej choro-

trzebny w spo∏eczeƒstwie.

na czuj´ si´ obywatelem

by, niepe∏nosprawnoÊci.

• Moja choroba daje mi si∏´,

drugiej kategorii.

• Obawiam si´ kontaktów

jakiej nie majà osoby

• Czuj´ si´ przydatny i po-

z osobami pe∏nosprawnymi.

zdrowe.

trzebny w spo∏eczeƒstwie.

• Jako osoba niepe∏no-

• Nie czuj´ si´ osobà nie-

• Moja choroba daje mi si∏´,

sprawna czuj´ si´ obywa-

pe∏nosprawnà.

jakiej nie majà osoby

telem drugiej kategorii.

• Akceptuj´ siebie takim,

zdrowe.

• Moja rodzina/najbli˝si nie

jakim jestem.

• Nie mog´ pogodziç si´ ze

mogà pogodziç si´ z mojà

swojà chorobà, niepe∏no-

niepe∏nosprawnoÊcià.

sprawnoÊcià.

• Obawiam si´ kontaktów

• Nie czuj´ si´ osobà nie-

z innymi, ˝e ktoÊ si´ b´dzie

pe∏nosprawnà.

ze mnie Êmia∏, drwi∏.

• Obawiam si´ reakcji ludzi

na mojà niepe∏nosprawnoÊç.

• Nie mog´ pogodziç si´

ze swojà chorobà, niepe∏-
nosprawnoÊcià.

• Moja rodzina/najbli˝si

wstydzà si´ mojej niepe∏-
nosprawnoÊci.

Przekonania

• Nie ma barier, których

• Moja rodzina/najbli˝si

• Jako osoba niepe∏no-

nie mog´ pokonaç.

dobrze rozumiejà moje

sprawna nie mam w Pol-

• Moja rodzina/najbli˝si

potrzeby wynikajàce

sce ˝adnych praw.

dobrze rozumiejà moje

z niepe∏nosprawnoÊci.

• Dla mnie nie ma ju˝ szans

potrzeby wynikajàce

• Uwa˝am, i˝ jako osobie nie-

i nadziei na normalne

z niepe∏nosprawnoÊci.

pe∏nosprawnej nale˝y mi si´

˝ycie.

du˝o wi´ksza, ni˝ obecnie,
opieka i wsparcie od paƒ-
stwa.

• Dla mnie nie ma ju˝ szans

i nadziei na normalne ˝ycie.

Zachowanie

• Mimo niepe∏nosprawnoÊci • Mimo niepe∏nosprawnoÊci • Moja rodzina/najbli˝si

mog´ normalnie ˝yç.

traktujà mnie jak kalek´,

• Nie chc´ nic od paƒstwa,

która nic nie mo˝e sama

wol´ sam(a) wszystko

zrobiç.

zawdzi´czaç sobie.

• Moja rodzina/najbli˝si

• Jako osoba niepe∏nospraw-

robià wszystko za mnie.

na mog´ zrobiç du˝o
dobrego dla innych.

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 22

1.4.1. Postawa akceptacji

Postawa, którà charakteryzuje akceptacja w stosunku do w∏asnej niepe∏no-

sprawnoÊci, generuje równie˝ pozytywne nastawienie do otoczenia. Osoby, któ-
re zosta∏y wyodr´bnione w ramach tej grupy, deklarowa∏y, ˝e akceptujà si´ taki-
mi, jakimi sà. Ponadto, w odró˝nieniu od osób wykazujàcych postaw´ braku
akceptacji, nie akcentowa∏y faktu ograniczonej sprawnoÊci. Wr´cz przeciwnie,
zgadza∏y si´ ze stwierdzeniem, ˝e nie czujà si´ osobami niepe∏nosprawnymi. Cho-
roba, w ich przypadku, traktowana jest jako jedna z charakterystyk ich obrazu sa-
mego siebie (jednak nie najwa˝niejsza) bàdê jest uwa˝ana za pozytywny aspekt
„ja”, doÊwiadczenie, które odró˝nia je od osób pe∏nosprawnych – „Moja choroba
daje mi si∏´, jakiej nie majà osoby zdrowe”. Wydaje si´, ˝e te osoby wcieli∏y ele-
ment niepe∏nosprawnoÊci do obrazu samego siebie i traktujà go jako integralnà
cz´Êç w∏asnego „ja”. W ich przypadku mo˝na powiedzieç, ˝e zasz∏a pozytywna
interpretacja faktu nabycia niepe∏nosprawnoÊci, która zosta∏a wpisana w szer-
sze spectrum wartoÊci (za: Kowalik, 2007, s. 86).

Osoby reprezentujàce postaw´ akceptujàcà deklarowa∏y samodzielnoÊç i nieza-

le˝noÊç. Ponadto twierdzi∏y, ˝e mogà zrobiç wiele dobrego dla innych. Mo˝na zatem
powiedzieç, ˝e ich postawa, poza akceptacjà samego siebie, predysponuje je do dzia-
∏ania na rzecz innych. Nie jest pasywna i wyczekujàca, ale aktywna i allocentryczna.

1.4.2. Postawa ambiwalentna

Kolejna z wyró˝nionych postaw zosta∏a nazwana ambiwalentnà, ze wzgl´du

na niekiedy sprzeczne odczucia, przekonania czy zachowania, jakie jà charakte-
ryzujà. Osoby, które jà prezentowa∏y, z jednej strony twierdzi∏y, ˝e choroba daje
im si∏´, jakiej nie majà osoby zdrowe. Z drugiej zaÊ deklarowa∏y, ˝e nie czujà si´
osobami niepe∏nosprawnymi i nie mogà pogodziç si´ z faktem ograniczenia swej
sprawnoÊci. Twierdzi∏y tak˝e, i˝ czujà si´ przydatne i potrzebne innym, jednak
spo∏eczeƒstwo odsuwa je i traktuje jako „obywateli drugiej kategorii”.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

Pozytywne nastawienie
do siebie i otoczenia

Emocje

Akceptacja faktu
ograniczenia sprawnoÊci

Poznanie

Ch´ç aktywnoÊci i dzia∏ania
na rzecz innych

Dzia∏anie

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 23

Podsumowujàc, mo˝na powiedzieç, ˝e doÊwiadczenie zwiàzane z niepe∏no-

sprawnoÊcià jest dla nich êród∏em si∏y, którà kierujà na walk´ z nià. Osoby te, jak
si´ wydaje, oczekujà wsparcia ze strony paƒstwa i najbli˝szego otoczenia, chocia˝,
jak deklarujà, mimo niepe∏nosprawnoÊci mogà normalnie ˝yç i wola∏yby wszyst-
ko zawdzi´czaç wy∏àcznie sobie.

Wydaje si´, ˝e w grupie tej znalaz∏y si´ osoby, które jeszcze nie zaakceptowa∏y (byç

mo˝e nie zaakceptujà nigdy) faktu niepe∏nosprawnoÊci, ale w zwiàzku z tym nie ma-
jà jeszcze ugruntowanego obrazu samego siebie. Ich postawa mo˝e zmieniç si´
w kierunku samoakceptacji bàdê jej braku. Warto zwróciç uwag´ na jeszcze jeden
aspekt uzyskanych wyników. Osoby wykazujàce t´ postaw´, mimo ˝e majà ambiwa-
lentny stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, raczej pozytywnie oceniajà swoje
relacje z otoczeniem i rodzinà (a przynajmniej brak jest negatywnych stwierdzeƒ).
Ich pesymizm, jeÊli si´ pojawia, dotyczy g∏ównie obrazu samego siebie, w∏asnej nie-
pe∏nosprawnoÊci oraz niedostatecznych dzia∏aƒ ze strony paƒstwa. Formu∏owane
przez te osoby roszczenia skierowane sà przede wszystkim pod jego adresem.

1.4.3. Postawa braku akceptacji w stosunku do w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci

Postaw´ charakteryzujà dwa dominujàce czynniki – izolacja i wycofanie z rela-

cji spo∏ecznych oraz niepogodzenie si´ z faktem ograniczenia sprawnoÊci. Osoby
wykazujàce t´ postaw´ wstydzà si´ swojej niepe∏nosprawnoÊci. Ich negatywny sto-
sunek do samych siebie znajduje odzwierciedlenie w relacjach z innymi. Osoby te
obawiajà si´ kontaktów z otoczeniem. Przypisujà innym ludziom postawy nie-
przychylne i nie oczekujà od nich niczego pozytywnego. Kontakty z otoczeniem
napawajà osoby reprezentujàce t´ postaw´ strachem, niech´cià oraz niepewnoÊcià.
Dotyczy to zarówno rodziny, która – wed∏ug nich – „wstydzi” si´ ich jako osób nie-
pe∏nosprawnych, jak i ludzi obcych, b´dàcych potencjalnym zagro˝eniem dla ich
samooceny. Inni spostrzegani sà jako êród∏o przykroÊci i niezrozumienia.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Pozytywne nastawienie
do otoczenia oraz ambiwa-
lentne odczucia wobec siebie

Emocje

Brak ugruntowanego
obrazu samego siebie

Poznanie

Oczekiwanie dzia∏aƒ
ze strony paƒstwa

Dzia∏anie

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 24

Rozgoryczenie i negatywizm, jaki mo˝na zaobserwowaç w ramach opisywanej

postawy, dotyczà zarówno odczuç, przekonaƒ, jak i zachowaƒ. Ponadto dotykajà
wielu p∏aszczyzn: obrazu samego siebie, rodziny, osób najbli˝szych oraz spo∏e-
czeƒstwa. Mo˝na przypuszczaç, ˝e dzia∏a tutaj mechanizm samozwrotny, który
powoduje zap´tlenie pomi´dzy tym, co wewn´trzne i zewn´trzne, czyli postawà
osoby a jej stosunkiem do otoczenia. Mo˝na wnioskowaç, ˝e w sytuacji, kiedy ro-
dzina i najbli˝si nie mogà pogodziç si´ z faktem niepe∏nosprawnoÊci jej cz∏onka,
równie˝ i jemu samemu b´dzie trudno zaakceptowaç swojà sytuacj´. Sposób spo-
strzegania niepe∏nosprawnoÊci przez najbli˝sze otoczenie nie jest zapewne bez
znaczenia dla kszta∏towania si´ obrazu samego siebie. Ten zaÊ powoduje utrwa-
lenie si´ postawy nacechowanej negatywnymi przekonaniami i odczuciami na
swój temat, która przejawia si´ w relacjach z innymi.

Osoba przejawiajàca postaw´ braku akceptacji w stosunku do samej siebie, wcho-

dzàc w kontakt interpersonalny, prawdopodobnie tego samego spodziewa si´ od in-
nych. W j´zyku psychologii mo˝na mówiç o dzia∏aniu mechanizmu przeniesienia,
czyli przypisywaniu w∏asnych negatywnych odczuç innym. Postawa braku akcepta-
cji w swym wy∏àcznie negatywnym wyrazie mo˝e przypominaç chorob´ zakaênà –
osoba nià zara˝ona zara˝a innych bàdê wchodzàc w kontakt z innymi myÊli przede
wszystkim o tym, ˝e jest ci´˝ko chora. U osób tych fakt niepe∏nosprawnoÊci wyda-
je si´ centralnym elementem obrazu w∏asnego „ja”. Pe∏ni funkcj´ g∏ównego filtru,
przez który przep∏ywajà ich odczucia, przekonania, który ma wp∏yw na sposób spo-
strzegania otoczenia. Osoby reprezentujàce t´ postaw´ wydajà si´ skoncentrowane
na sobie i w∏asnych prze˝yciach. Negatywna postawa w ich przypadku dotyczy
wi´c zarówno samego siebie, jak i relacji z rodzinà oraz otoczeniem.

1.5. Podsumowanie

W wyniku przeprowadzonej analizy wy∏oni∏y si´ trzy rodzaje postaw: akceptujàca,

ambiwalentna oraz braku akceptacji wzgl´dem w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci (rys. 7).

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI

Wstyd oraz niech´ç wobec
siebie i otoczenia

Emocje

Niepogodzenie si´ z faktem
ograniczenia sprawnoÊci

Poznanie

Skoncentrowanie na sobie,
oczekiwanie dzia∏aƒ
ze strony innych

Dzia∏anie

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 25

Ogólnie mo˝na powiedzieç, ˝e postawy, jakie wy∏oni∏y si´ w wyniku badania,

przejawiajà si´ ró˝nym nasileniem akceptacji na p∏aszczyênie: odczuç, przekonaƒ
oraz zachowaƒ. Osoby reprezentujàce owe postawy znaczàco ró˝nià si´ mi´dzy
sobà w zakresie tego, co czujà i w jaki sposób myÊlà na w∏asny temat oraz swoje-
go otoczenia. Odmiennie spostrzegajà te˝ zachowanie najbli˝szych oraz dzia∏ania
paƒstwa i spo∏eczeƒstwa. Jak wynika z wykresu zamieszczonego na rys. 8, naj-
mniej pozytywnych odczuç i przekonaƒ odnajdujemy u osób nieakceptujàcych
w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci. SpoÊród trzech wymienionych postaw to w∏aÊnie
u tej grupy zdecydowanie najbardziej zaznaczajà si´ negatywne emocje, którym
wtórujà negatywne przekonania na temat siebie oraz otoczenia.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

36%

32%

100

postawa braku

akceptacji

postawa

ambiwalentna

postawa

akceptacji

Rys. 7. Rozk∏ad postaw w badanej próbie
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

2,20

2,40

2,60

2,80

3,00

3,20

3,40

3,60

akceptacja

brak akceptacji

ambiwalencja

odczucia

przekonania

zachowanie

Rys. 8. Ró˝nice mi´dzy postawami na p∏aszczyênie: odczuç, przekonaƒ oraz zachowania
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 26

2.1. Wprowadzenie

Ukszta∏towanie si´ okreÊlonej postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

mo˝na rozpatrywaç jako proces, na który wp∏ywa wiele ró˝nych czynników – za-
równo tych zwiàzanych z indywidualnymi w∏asnoÊciami podmiotu (czynniki
wewn´trzne, np. cechy osobowoÊci), jak i te, których êród∏o tkwi poza jednostkà,
takie jak: wychowanie, doÊwiadczenia zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià czy cechy
samej niepe∏nosprawnoÊci.

2.2. Czynniki wp∏ywajàce na kszta∏towanie si´

postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

W rozdziale tym b´d´ rozpatrywaç zwiàzki pomi´dzy trzema wymienionymi

rodzajami postaw wobec niepe∏nosprawnoÊci (postawà akceptacji, ambiwalencji
oraz braku akceptacji) a nast´pujàcymi czynnikami:

• zmiennymi demograficznymi, takimi jak: wiek, p∏eç, wykszta∏cenie, stan cy-

wilny,

• czynnikami zwiàzanymi z niepe∏nosprawnoÊcià, takimi jak: rodzaj niepe∏no-

sprawnoÊci, jej stopieƒ oraz moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci,

• niektórymi aspektami wychowania: charakterem relacji z rodzicami, mo˝li-

woÊcià podejmowania samodzielnych decyzji, swobodà,

• cechami osobowoÊci, takimi jak: impulsywnoÊç, wytrzyma∏oÊç, umiejscowie-

nie kontroli, a tak˝e aspiracje oraz ch´ç rozwoju.

Wszystkie analizy przeprowadzone zostanà w odniesieniu do danych, uzyska-

nych w wyniku przeprowadzonego badania (opis badania w Aneksie).

Rozdzia∏ 2

Uwarunkowania postawy
wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 27

2.2.1. Zmienne demograficzne a postawy wobec w∏asnej

niepe∏nosprawnoÊci

Okaza∏o si´, ˝e postawy nie majà istotnego zwiàzku z wiekiem oraz p∏cià.

Natomiast czynniki, które na nie wp∏ywajà, to stan cywilny i wykszta∏cenie.

A. Stan cywilny

Stan cywilny okaza∏ si´ wa˝nym czynnikiem ró˝nicujàcym

postawy. Jak wyni-

ka z rys. 9, postawa akceptujàca najcz´Êciej prezentowana by∏a przez osoby
pozostajàce w zwiàzkach ma∏˝eƒskich (47%). Wynik ten mo˝e wskazywaç na po-
zytywny wp∏yw, jaki ma obecnoÊç partnera na akceptacj´ w∏asnej niepe∏nospraw-
noÊci. Postawa ta dominowa∏a tak˝e (nieznacznie przewy˝szajàc postaw´ ambiwa-
lentnà) wÊród osób rozwiedzionych. Negatywne nastawienie w stosunku do
samego siebie oraz otoczenia, charakterystyczne dla postawy braku akceptacji,
mo˝na natomiast zaobserwowaç wÊród osób b´dàcych w separacji, owdowia∏ych
oraz kawalerów i panien.

Mo˝na przypuszczaç, ˝e osoby b´dàce w separacji sà przede wszystkim w z∏ej

kondycji emocjonalnej. Ich negatywne nastawienie w stosunku do siebie i otocze-
nia rozgrywa si´ g∏ównie na p∏aszczyênie odczuç (rys. 10). Ich przeciwieƒstwem
sà osoby pozostajàce w zwiàzku ma∏˝eƒskim. Na tle pozosta∏ych osób odznacza-

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Obliczenia przeprowadzone za pomocà testu Chi-kwadrat dla p < 0,001.

;;

38%

58%

43%

47%

25%

36%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Postawa
akceptacji

Postawa braku

akceptacji

Postawa

ambiwalentna

w wolnym zwiàzku

w separacji

;

rozwiedziony/a

wdowa/ wdowiec

m´˝atka/˝onaty

kawaler/panna

;;

;

Rys. 9. Rozk∏ad postaw ze wzgl´du na stan cywilny
èród∏o: opracowanie na podstawie przeprowadzonego badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 28

jà si´ one najbardziej pozytywnym stosunkiem wobec siebie oraz swojego oto-
czenia.

B. Wykszta∏cenie

Postawy sà zwiàzane tak˝e z wykszta∏ceniem. Jak wynika z badania, im wi´-

cej lat nauki, tym wi´ksze prawdopodobieƒstwo

, ˝e osoba b´dzie prezentowa∏a

postaw´ akceptacji dla w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci. Blisko 90% osób, prezentu-
jàcych postaw´ akceptacji, to osoby, które na w∏asnà edukacj´ poÊwi´ci∏y co naj-
mniej 11 lat. W przypadku postawy braku akceptacji jest to ju˝ tylko oko∏o 60%
(rys. 11).

W tym miejscu mo˝na by zatrzymaç si´ i zastanowiç, w jakim sensie wykszta∏-

cenie mo˝e „pomóc” w zaakceptowaniu niepe∏nosprawnoÊci. Wydaje si´, ˝e po
pierwsze, pomagajà w tym nabywane w trakcie edukacji kompetencje w zakresie
rozumienia otaczajàcego Êwiata, jak i interpretacji osobistych doÊwiadczeƒ. Po
drugie, mo˝liwoÊç kszta∏cenia si´, o ile odbywa si´ w Êrodowisku szkolnym czy
studenckim, oznacza sposobnoÊç do budowania relacji spo∏ecznych. Lepsze wy-
kszta∏cenie w przypadku osób niepe∏nosprawnych przyczynia si´ tak˝e do pod-
niesienia ich samooceny oraz zwi´kszenia szans na dobre funkcjonowanie w Êro-
dowisku zawodowym.

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

2,4

2,5

2,6

2,7

2,8

2,9

kawaler/panna m´˝atka/˝onaty

wdowa/wdowiec

rozwiedziony/a

w separacji

w wolnym zwiàzku

Odczucia

Przekonania

Zachowania

Rys. 10. Stan cywilny a odczucia, przekonania i zachowania
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

Obliczenie przeprowadzone za pomocà testu Chi-kwadrat dla p < 0,001.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 29

Badania pokaza∏y, ˝e postawy nie majà zwiàzku z wiekiem oraz p∏cià osób nie-

pe∏nosprawnych. Wa˝nymi natomiast czynnikami, które mogà mieç wp∏yw na
akceptacj´ w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, sà: stan cywilny oraz wykszta∏cenie (mie-
rzone liczbà lat poÊwi´conych nauce). Osoby wykazujàce pozytywne nastawienie
w stosunku do siebie i otoczenia to najcz´Êciej osoby lepiej wykszta∏cone i pozo-
stajàce w zwiàzku ma∏˝eƒskim.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

• M´˝atka/˚onaty
• Wy˝sze wykszta∏cenie

• W separacji
• Ni˝sze wykszta∏cenie

P∏eç

– brak zwiàzku

Stan cywilny

Wiek

– brak zwiàzku

Wykszta∏cenie

Rys. 12. Zmienne demograficzne a postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

;;

;

;;

11%

39%

23%

11%

39%

23%

57%

42%

57%

32%

19%

20%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Postawa

akceptacji

Postawa

braku akceptacji

Postawa

ambiwalentna

ponad 11 lat nauki

11 lat nauki

;

poni˝ej 11 lat nauki

Rys. 11. Rozk∏ad postaw ze wzgl´du na wykszta∏cenie
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 30

2.2.2. Cechy niepe∏nosprawnoÊci a postawy

wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

W niniejszym rozdziale zostanà przedstawione zwiàzki postaw, które zosta∏y

scharakteryzowane wczeÊniej (patrz rozdz. 1.1.), z cechami niepe∏nosprawnoÊci,
takimi jak: moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci, rodzaj oraz stopieƒ niepe∏no-
sprawnoÊci.

A. Moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci

Ograniczona sprawnoÊç mo˝e towarzyszyç osobie od jej narodzin (niepe∏no-

sprawnoÊç wrodzona) – wówczas ju˝ od poczàtku wpisana jest w obraz, jaki
kszta∏tuje jednostka na swój temat. W przypadku osób z wrodzonà niepe∏no-
sprawnoÊcià mo˝na powiedzieç, ˝e kszta∏towanie si´ postawy wzgl´dem w∏asnej
sytuacji zdrowotnej ma charakter ciàg∏y. Proces ten przeplata si´ z kolejnymi fa-
zami rozwoju indywidualnego, w którym „uwzgl´dniana” jest niepe∏nospraw-
noÊç. Stanowi sta∏y element obrazu samego siebie. Oddzia∏ywanie otoczenia wraz
z „wewn´trznym naciskiem” rozwojowym powoduje przekszta∏canie si´ ca∏ego
systemu „ja” w kluczowych momentach ˝ycia jednostki.

Inaczej wyglàda sytuacja w odniesieniu do osób z niepe∏nosprawnoÊcià naby-

tà. W ich przypadku fakt ograniczenia sprawnoÊci jest poczàtkowo czynnikiem
ca∏kowicie zewn´trznym. Dotychczasowy obraz samego siebie nie zawiera∏ bo-
wiem u tych osób elementu niepe∏nosprawnoÊci. Stàd wykszta∏cenie jakiejkol-
wiek postawy wzgl´dem w∏asnej sytuacji zdrowotnej wymaga wpierw w∏àczenia
go do systemu „ja”. Dalszà kwestià jest uformowanie nowego obrazu „ja idealne-
go”, który zapewne, jeÊli dotàd istnia∏, nie uwzgl´dnia∏ faktu niepe∏nosprawnoÊci.
W przypadku osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç, mo˝na zatem mówiç o po-
dwójnej trudnoÊci – jednej, zwiàzanej z w∏àczeniem niepe∏nosprawnoÊci do obra-
zu samego siebie i redefinicjà pod tym kàtem swojego „ja”; drugiej zaÊ, dotyczà-
cej skonstruowania nowego „ja idealnego”, w którym jednostka uwzgl´dni fakt
ograniczonej sprawnoÊci.

Koncepcja strefy utraconego rozwoju

Poj´cie „strefy utraconego rozwoju” nawiàzuje do teorii rozwoju Lwa

Wygotskiego (1971), który wyró˝ni∏ i opisa∏ „stref´ najbli˝szego rozwoju”
(ang. zone of proximal development – ZPD). ZPD odnosi si´ do potencjalnych
umiej´tnoÊci dziecka, których „przeb∏yski” jako zapowiedê rozwijanych
kompetencji odnajdujemy w „strefie aktualnego rozwoju”.

Strefa utraconego rozwoju dotyczy osób doros∏ych, które napotykajà

w swoim ˝yciu niepe∏nosprawnoÊç. Ograniczenie sprawnoÊci na jakimkol-
wiek etapie doros∏ego ˝ycia powoduje, ˝e dotàd podejmowane zadania
i plany zostajà przerwane. Posiadane zaÊ zasoby, które w niezak∏óconym
planie rozwojowym wykorzystane by∏yby na wsparcie rozwoju i realizacj´

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 31

zaplanowanych dzia∏aƒ, teraz muszà zostaç spo˝ytkowane w celu zabez-
pieczenia przed regresem, cofni´ciem si´ do wczeÊniejszych faz rozwojo-
wych. Im uszkodzenie i choroba sà g∏´bsze, tym wi´cej zasobów zostaje
uruchomionych i – w rezultacie – wyeksploatowanych. Zasobami tymi sà:
wi´zi spo∏eczne (rodzina, przyjaciele), posiadane dobra materialne, wy-
kszta∏cenie czy odpornoÊç na stres (za: Kowalik, 2007).

Obraz sytuacji, jaki napotyka osoba doros∏a dotkni´ta niepe∏nosprawno-

Êcià, S. Kowalik przedstawia jako obejmujàcy ró˝ne sfery funkcjonowania:
„Dalszy bieg doros∏ego ˝ycia uleg∏ gwa∏townej redukcji. Nastàpi∏o nag∏e
przejÊcie do stanu, który przypomina staroÊç. W wymiarze egzystencjalnym
w∏asne ˝ycie utraci∏o jakikolwiek sens. W wymiarze kondycjonalnym
dysfunkcje organizmu traktowane sà jako êród∏o dodatkowych, szybko po-
st´pujàcych zmian biologicznych, których nie mo˝na odwróciç. W posiada-
nym Êwiatopoglàdzie – na poziomie relacji wp∏ywów – zaczyna domino-
waç przekonanie o w∏asnej bezradnoÊci. W wymiarze poznawczym
deformacji podlega przede wszystkim koncepcja w∏asnej osoby. Poza tym
nast´puje redukcja wszelkich zainteresowaƒ i tendencja do wycofania si´
z normalnego ˝ycia. W wymiarze estetycznym mo˝na mówiç o pojawieniu
si´ stanu nazwanego «op∏akiwaniem powsta∏ej straty» oraz brakiem akcep-
tacji uszkodzonego organizmu”. (Kowalik, 2003)

Z literatury przedmiotu mo˝na dowiedzieç si´, ˝e proces „oswajania si´”

i przystosowania do niepe∏nosprawnoÊci prowadzi przez kolejne fazy: szoku, za-
przeczania, l´ku, depresji i z∏oÊci (Livneh, Antonak, 1997) (rys. 13).

We wszystkich pi´ciu poczàtkowych fazach osoba nie akceptuje siebie, odrzu-

ca fakt niepe∏nosprawnoÊci. Faza akceptacji opisywana jest przez Livneh i Anto-
naka (tam˝e) jako ta, w której dochodzi do redefinicji w∏asnej to˝samoÊci oraz in-
ternalizacji nowych elementów do koncepcji w∏asnego „ja”, zwiàzanych
z niepe∏nosprawnoÊcià. Autorzy przytaczanego modelu twierdzà tak˝e, i˝ zacho-
dzàce na tym etapie zmiany dotyczà trzech p∏aszczyzn: poznawczej, emocjonalnej

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Szok

Zaprzeczanie

Akceptacja

L´k

Depresja

Postawa braku akceptacji

Postawa ambiwalencji

Postawa akceptacji

Z∏oÊç

Rys. 13. Fazy adaptacji do nabytej niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: opracowanie na podstawie Livneh, Antonak, 1997

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 32

oraz behawioralnej (porównaj z rys. 5, rozdz. 1.3.). Na p∏aszczyênie emocjonalnej
pojawiajà si´ odczucia wskazujàce na akceptacj´ w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.
W sferze poznawczej dochodzi do pogodzenia si´ z ró˝nymi aspektami sytuacji
zdrowotnej oraz wynikajàcymi z niej konsekwencjami. W odniesieniu zaÊ do dzia-
∏ania jednostka stara si´ osiàgaç na nowo wytyczone cele osobiste, zawodowe
i spo∏eczne oraz pokonywaç zwiàzane z tym bariery.

Z naszego badania wynika, ˝e wiek, w którym osoba nabywa niepe∏nospraw-

noÊç, ma znaczenie dla kszta∏towania si´ okreÊlonej postawy.

Istniejà dwa momenty krytyczne dla kszta∏towania si´ negatywnej po-

stawy wzgl´dem w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci:

(1) niepe∏nosprawnoÊç towarzyszy osobie od urodzenia,
(2) niepe∏nosprawnoÊç zosta∏a nabyta w okresie dorastania.

Osoby, które urodzi∏y si´ z niepe∏nosprawnoÊcià, podobnie jak te, które naby-

∏y jà w wieku 16–20 lat, sà najbardziej podatne na brak samoakceptacji. W pierw-
szej sytuacji mo˝na powiedzieç, ˝e nowo narodzone dziecko „êle trafi∏o”, tzn.
prawdopodobnie ju˝ od momentu urodzenia nara˝one by∏o na destrukcyjne od-
dzia∏ywanie najbli˝szego otoczenia (rodziny), które nie pomog∏o zbudowaç
w nim pozytywnego wizerunku „ja”. Mo˝na przypuszczaç, ˝e w przypadku tych
osób rodzice nie byli przygotowani na wspieranie ich rozwoju bàdê nie mieli
w sobie odpowiednich zasobów, które by im na to pozwoli∏y. Osoby te, jak wyni-
ka z badania, w wieku doros∏ym przejawiajà brak akceptacji dla swojej niepe∏no-
sprawnoÊci (rys. 14).

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

2.60

2.65

2.70

2.75

2.80

2.85

2.90

2.95

od urodzenia

1–5 lat

6–10 lat

11–15 lat

16–20 lat

20+ lat

odczucia

przekonania

zachowanie

Rys. 14. Moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci a odczucia, przekonania i zachowania
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 33

Drugim krytycznym momentem dla ukszta∏towania si´ postawy jest okres doj-

rzewania (rys. 14.). Wkraczanie we wczesnà doros∏oÊç wià˝e si´ z prze˝ywaniem
kryzysu zwiàzanego z to˝samoÊcià. U m∏odzie˝y w tym wieku pojawiajà si´ py-
tania typu: „Kim jestem?”. Okres ten traktowany jest jako rodzàcy niepewnoÊç,
niekiedy l´k, co w oczywisty sposób wp∏ywa na poziom samooceny.

Wyniki przeprowadzonego badania pokazujà, ˝e w szczególnoÊci nabycie nie-

pe∏nosprawnoÊci w wieku dojrzewania skutkuje ukszta∏towaniem si´ postawy,
którà charakteryzujà negatywne odczucia i przekonania, zwiàzane z niesatysfak-
cjonujàcymi relacjami z otoczeniem. Zarówno pierwsze miesiàce ˝ycia, jak i okres
dojrzewania, przedstawiane sà w literaturze przedmiotu (patrz np. Bee, 2004) ja-
ko momenty krytyczne w uniwersalnym planie rozwoju jednostki. W obu tych
okresach kluczowà rol´ odgrywa otoczenie. PrzyjÊcie na Êwiat dziecka z wadà
wrodzonà mo˝e nie spotkaç si´ z akceptacjà najbli˝szych. Fakt niepe∏nosprawno-
Êci dziecka mo˝e wywo∏aç u rodziców szok i l´k przed trudnoÊciami zwiàzanymi
ze sprawowaniem opieki nad nim. Dziecko z wrodzonà niepe∏nosprawnoÊcià mo-
˝e zostaç odrzucone przez matk´

, staç si´ êród∏em jej poczucia winy. W warun-

kach braku akceptacji ze strony najbli˝szych, zw∏aszcza je˝eli towarzyszà one oso-
bie niepe∏nosprawnej od urodzenia, trudno jest mówiç o kszta∏towaniu si´
postawy akceptacji wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.

Studium przypadku osoby niepe∏nosprawnej (choç do koƒca nie wiado-

mo, na czym niepe∏nosprawnoÊç tej osoby polega, co równie˝ otwiera prze-
strzeƒ do dyskusji nad definicjà niepe∏nosprawnoÊci), która nie zosta∏a za-
akceptowana ju˝ od momentu pocz´cia, przedstawia autorka utworu:
„Piàte dziecko”.

Doris Lessing wnikliwie opisuje relacje dziecka z matkà oraz najbli˝szym

otoczeniem:

„Harriet czeka∏a na wymian´ spojrzeƒ ze stworzeniem, które, by∏a pew-

na, próbowa∏o jà skrzywdziç, ale mi´dzy matkà i dzieckiem nie przeskoczy-
∏a iskra rozpoznania. Serce Harriet skurczy∏o si´ z litoÊci do syna: biedna be-
styjka, rodzona matka tak go nie lubi…”.

Lessing, 2007, s. 54

Warto, jak si´ wydaje, zwróciç tak˝e uwag´ na fakt wysokiego prawdopodo-

bieƒstwa uformowania si´ pozytywnej postawy wzgl´dem w∏asnej niepe∏no-
sprawnoÊci, je˝eli utrata sprawnoÊci nastàpi∏a w wieku wczesnoszkolnym, a tak˝e
powy˝ej 20 roku ˝ycia. Mo˝e to wskazywaç na wag´ posiadania ukszta∏towanego
obrazu samego siebie w momencie nabycia niepe∏nosprawnoÊci. Zarówno dzieci,
funkcjonujàce w Êrodowisku przedszkolnym czy szkolnym, jak i m∏odzi doroÊli

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Warto pami´taç, ˝e respondentami by∏y osoby powy˝ej 18 roku ˝ycia, tote˝ w okresie,
kiedy si´ narodzi∏y, nie by∏y jeszcze popularne badania prenatalne, których wykonanie
mog∏oby przygotowaç psychicznie ich rodziców do przyjÊcia na Êwiat dziecka z ograni-
czonà sprawnoÊcià.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 34

(uczàcy si´ lub pracujàcy) majà mo˝liwoÊç ukszta∏towania obrazu samego siebie,
jako osób „sprawnie funkcjonujàcych” w otoczeniu spo∏ecznym.

Ów pozytywny obraz samego siebie w po∏àczeniu ze stabilnym momentem

rozwoju (wiek: 6–15 lat oraz powy˝ej 20 roku ˝ycia) wydaje si´ dobrym funda-
mentem, na którym osoba mo˝e nadal budowaç wizerunek samego siebie – „po
nabyciu niepe∏nosprawnoÊci”. Osoby, które „êle trafi∏y”, prawdopodobnie nie
majà mo˝liwoÊci stworzenia tych fundamentów. Nie majà do czego wróciç rów-
nie˝ ci, których niepe∏nosprawnoÊç zasta∏a w trakcie redefinicji w∏asnego „ja”,
czyli w okresie dojrzewania.

B. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci

Ograniczenie sprawnoÊci cz∏owieka mo˝e nastàpiç w wyniku uszkodzenia ró˝-

nych narzàdów, np. narzàdu ruchu, wzroku czy s∏uchu. Niepe∏nosprawnoÊç obej-
muje tak˝e choroby psychiczne, takie jak: nerwica, depresja czy schizofrenia. Spraw-
noÊç jednostki jest ograniczona równie˝ w wyniku przewlek∏ych chorób typu:
cukrzyca, choroby uk∏adu krà˝enia, choroby nowotworowe, o czym cz´sto si´ zapo-
mina. Wachlarz przyczyn niepe∏nosprawnoÊci jest szeroki. Mo˝na je pogrupowaç na
te bardziej widoczne (np. ruchowe) oraz ukryte (np. choroba nowotworowa). Sto-
pieƒ widocznoÊci niepe∏nosprawnoÊci, a tak˝e sposób jej odbioru przez otoczenie,
ma – wydaje si´ – du˝y wp∏yw na kszta∏towanie si´ obrazu w∏asnego „ja”.

Wyniki przeprowadzonego badania potwierdzajà ten kierunek myÊlenia. Ro-

dzaj niepe∏nosprawnoÊci ma zwiàzek z postawà wobec w∏asnej niepe∏nosprawno-
Êci

. Na rysunku 15 widzimy, ˝e postawa akceptacji najcz´Êciej prezentowana jest

wÊród osób z niepe∏nosprawnoÊcià ruchu, wzroku oraz s∏uchu. Najrzadziej zaÊ

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

Obliczenie przeprowadzone za pomocà testu Chi-kwadrat dla p < 0,001.

;;;

;;

;;;

yyy

;;

25%

22%

25%

22%

23%

18%

21%

18%

16%

13%

18%

16%

13%

11%

26%

15%

23%

15%

29%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Postawa

akceptacji

Postawa

braku akceptacji

Postawa

ambiwalentna

choroby somatyczne

choroby psychiczne

;;

narzàd s∏uchu

narzàd wzroku

narzàd ruchu

;;

Rys. 15. Rozk∏ad ró˝nych rodzajów niepe∏nosprawnoÊci a postawy
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 35

przejawiana jest przez osoby z chorobami psychicznymi. WÊród nich odnajduje-
my te˝ najwi´cej osób reprezentujàcych postaw´ braku akceptacji. Postawa ambi-
walentna najcz´Êciej wyst´powa∏a wÊród osób dotkni´tych przewlek∏à chorobà
somatycznà.

Istotne ró˝nice pomi´dzy osobami o ró˝nym rodzaju niepe∏nosprawnoÊci

odnajdujemy tak˝e w odniesieniu do tego, jak myÊlà, czujà i spostrzegajà za-
chowanie w∏asne oraz otoczenia. Najmniej pozytywnych emocji, zwiàzanych
z w∏asnà niepe∏nosprawnoÊcià, odczuwajà osoby dotkni´te chorobà psychicz-
nà, najgorzej te˝ postrzegajà one w∏asne mo˝liwoÊci dzia∏ania i najni˝ej ocenia-
jà wsparcie ze strony otoczenia. Najbardziej pozytywne nastawienie do siebie
oraz otoczenia majà natomiast osoby z niepe∏nosprawnoÊcià zwiàzanà ze
wzrokiem, s∏uchem oraz przewlek∏ymi chorobami somatycznymi. W przy-
padku tych ostatnich mo˝na powiedzieç, ˝e ich ambiwalentny bàdê negatyw-
ny stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci wynika przede wszystkim z nega-
tywnych przekonaƒ.

Szczególnego wsparcia w budowaniu pozytywnego obrazu samego

siebie na p∏aszczyênie emocji, przekonaƒ oraz zachowania wymagajà
osoby dotkni´te chorobà psychicznà.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

2,55

2,65

2,75

2,85

2,95

Narzàd

ruchu

Narzàd

wzroku

Narzàd

s∏uchu

Psychiczne

(nerwica, depresja,

schizofrenia)

Cukrzyca,

choroby

uk∏adu krà˝enia,

choroby

nowotworowe,

inne

odczucia

przekonania
zachowania

Rys. 16. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci a odczucia, przekonania oraz zachowania
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 36

C. Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci

Typ prezentowanej postawy – jak si´ okaza∏o – ma zwiàzek

ze stopniem nie-

pe∏nosprawnoÊci. W badaniu wzi´∏y udzia∏ osoby posiadajàce orzeczenie lekar-
skie o znacznym bàdê umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci (w próbie nie
uwzgl´dniano osób z lekkim stopniem niepe∏nosprawnoÊci). Wyniki wskazujà na
to, ˝e:

WÊród osób prezentujàcych postaw´ akceptacji jest najwi´cej osób

z umiarkowanym stopniem niepe∏nosprawnoÊci.

Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e istnieje istotny zwiàzek pomi´dzy

postawami a rodzajem, stopniem oraz typem niepe∏nosprawnoÊci. Postawy ak-
ceptacji najcz´Êciej przejawiane sà przez osoby o umiarkowanym stopniu niepe∏-
nosprawnoÊci, która ma widoczny charakter – dotyczy sprawnoÊci ruchowej,
wzrokowej bàdê s∏uchowej. Wa˝ne jest tak˝e to, czy niepe∏nosprawnoÊç jest wro-
dzona czy nabyta.

Najbardziej nara˝one na ukszta∏towanie negatywnej postawy wzgl´dem w∏a-

snej niepe∏nosprawnoÊci sà osoby, które si´ z nià urodzi∏y lub naby∏y jà w okresie
dorastania.

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

25%

39%

28%

75%

61%

72%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Postawa

akceptacji

Postawa

braku akceptacji

Postawa

ambiwalentna

Orzeczenie o umiarkowanym
stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Orzeczenie o znacznym
stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Rys. 17. Rozk∏ad postaw ze wzgl´du na stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

Obliczenia przeprowadzono za pomocà analizy wariancji jednoczynnikowej ANOVA dla
p < 0,005.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 37

2.2.3. Wychowanie jako êród∏o kszta∏towania si´

postaw wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

„Moje sportowe poczàtki zawdzi´czam tacie, który od maleƒkoÊci zach´-

ca∏ mnie do jazdy na nartach. Przed wypadkiem jeêdzi∏am i po wypadku oj-
ciec te˝ postawi∏ mnie na nartach. D∏ugo z tym zje˝d˝aniem nic konkretne-
go nie robi∏am, ale w okresie studiów, kiedy skoƒczy∏y si´ aktywnoÊci, które
wype∏nia∏y mi dzieƒ, zacz´∏am szukaç klubu narciarskiego. Us∏ysza∏am
o narciarstwie biegowym w Nowym Sàczu. Postanowi∏am spróbowaç i tak
si´ zacz´∏o. To sà zwyci´stwa tak naprawd´ nad samym sobà.”

fragment wywiadu z Katarzynà Rogowskà, paraolimpijkà,
êród∏o: portal internetowy www.niepelnosprawni.pl;
Êcie˝ka: http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/14075, dost´p gru-
dzieƒ, 2007

Wypowiedê przytoczona powy˝ej, a pochodzàca od osoby, która naby∏a niepe∏-

nosprawnoÊç we wczesnym dzieciƒstwie, uzmys∏awia dwie kwestie. Pierwsza od-
nosi si´ do niebagatelnej roli, jakà odgrywajà rodzice w formowaniu si´ osobowo-
Êci, w tym tak˝e stosunku do samego siebie. Druga natomiast dotyczy zach´cania
do aktywnoÊci i podejmowania wyzwaƒ. Wychowanie

w przypadku osób niepe∏-

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

• Choroba psychiczna
• Stopieƒ znaczny
• Niepe∏nosprawnoÊç wrodzona

bàdê nabyta w okresie
dorastania

• Niepe∏nosprawnoÊç ruchowa
• Stopieƒ umiarkowany
• Niepe∏nosprawnoÊç nabyta

przed/po okresie dorastania

Rodzaj

niepe∏nosprawnoÊci

Stopieƒ

niepe∏nosprawnoÊci

Typ

niepe∏nosprawnoÊci

Rys. 18. Cechy niepe∏nosprawnoÊci majàce wp∏yw na postaw´ wobec w∏asnej niepe∏no-
sprawnoÊci
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

Wi´cej na ten temat mo˝na dowiedzieç si´ w tomie 3 naszej serii: A. Brzeziƒska, R. Ka-
czan: Wychowanie do samodzielnoÊci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego osób z ograniczo-
nà sprawnoÊcià.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 38

nosprawnych wydaje si´ jednym z kluczowych czynników, które mogà zawa˝yç na
ukszta∏towaniu si´ okreÊlonej postawy wzgl´dem siebie i Êwiata. Cz∏owiek w dzie-
ciƒstwie nabywa wzorce, które towarzyszà mu przez ca∏e póêniejsze ˝ycie.

Dla prawid∏owego rozwoju psychicznego, który ma staç si´ podstawà funkcjo-

nowania w dojrza∏ym ˝yciu, niezb´dne sà poczucie bezpieczeƒstwa i mi∏oÊç, ale
tak˝e stymulacja do podejmowania aktywnoÊci. Dziecko, aby si´ rozwijaç, musi po-
konywaç kolejne wyzwania. Poczàtkowo majà one charakter ruchowy (patrz np.
Piaget, 1966) i dotyczà rozwiàzywania prostych (z punktu widzenia osoby doros∏ej)
zadaƒ, np. tego, w jaki sposób dopasowaç klocek do odpowiedniego otworu, aby
wpad∏ do Êrodka. Z czasem zadania, przed jakimi staje dziecko, komplikujà si´
i musi ono samodzielnie podjàç decyzj´, np.: do jakiej szko∏y si´ uda. Na ka˝dym
z etapów rozwoju cz∏owiek napotyka inne przeszkody. Pokonanie ich prowadzi
niezmiennie do osobistej satysfakcji i wiary we w∏asne mo˝liwoÊci. Wyzwania, ja-
kich wymaga proces rozwoju, sà tak samo potrzebne dzieciom pe∏nosprawnym, jak
i tym z ograniczonà sprawnoÊcià. Stwarzajà bowiem mo˝liwoÊç poznawania same-
go siebie oraz umocnienia w sobie poczucia kompetencji. To, w jaki sposób spo-
strzegamy swoje mo˝liwoÊci, wp∏ywa na naszà samoocen´ i staje si´ podstawà
kszta∏towania okreÊlonej postawy wzgl´dem samego siebie i otaczajàcego Êwiata.

Wypowiedê osoby z ograniczeniem sprawnoÊci ruchowej na temat spo-

sobu traktowania przez otoczenie oraz wychowania:

„(…) je˝eli niepe∏nosprawnoÊç jest od urodzenia, bàdê nastàpi∏a we wcze-

snym dzieciƒstwie, czy w ogóle w dzieciƒstwie, do 10.–11. roku ˝ycia, tak by-
∏o w moim przypadku, ja mia∏em wypadek w drugim roku ˝ycia, to tutaj du-
˝y wp∏yw na rozwój osoby niepe∏nosprawnej i jej ˝ycie majà rodzice. Ja mog´
powiedzieç na swoim przyk∏adzie, ja trafi∏em…, w drugim roku ˝ycia mia-
∏em wypadek komunikacyjny, przez trzy lata by∏em leczony w centrum reha-
bilitacji (…) i trafi∏em na oddzia∏ ordynatorki, która by∏a przed emeryturà. Ja
w momencie przyjÊcia do szpitala by∏em jej ostatnim pacjentem i ona pierw-
sza moim rodzicom, to mój tata opowiada∏, ona pierwsza powiedzia∏a moim
rodzicom, ˝e ja ju˝ do koƒca ˝ycia nie b´d´ chodzi∏, b´d´ jeêdzi∏ na wózku.
Mo˝e kiedyÊ b´d´ chodzi∏ o kulach, jak medycyna pójdzie do przodu, ale te-
raz na pewno b´d´ jeêdzi∏. I powiedzia∏a jednà wa˝nà rzecz, ˝eby zawsze ro-
dzice traktowali mnie jak normalnego, zdrowego cz∏owieka. Tata to sobie
wzià∏ do serca, mama…, no zawsze jak to matka, troch´ tak z tym synkiem,
który prawda, jeêdzi na wózku i potrzebuje tej matczynej opieki…, to znaczy
nie wzi´∏a sobie tego do serca tak w pe∏ni. Ja jak póêniej do piàtego roku ˝y-
cia tu∏a∏em si´ po szpitalach, póênej ju˝ przebywa∏em wi´cej w domu, tak na-
prawd´ tata pracowa∏, mama te˝ pracowa∏a, brat starszy chodzi∏ do szko∏y,
do podstawówki, natomiast ja musia∏em zaopiekowaç si´ m∏odszà o 3 lata
siostrà, ma∏o tego, musia∏em jeszcze zaopiekowaç si´ 6 lat od siebie m∏od-
szym bratem. Czyli jak mia∏em dziesi´ç lat, mia∏em pod opiekà siostr´, która
mia∏a 7 lat, i brata, który mia∏ 4 lata. M∏odszy brat te˝ by∏ osobà niepe∏no-
sprawnà, bo urodzi∏ si´ z wadà serca. To by∏o tak, ˝e ja musia∏em i odgrzaç

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 39

im jedzenie, ugotowaç herbat´, no nie wiem, przygotowaç, nakarmiç, zaopie-
kowaç si´ nimi w domu czy na podwórku. Pami´tam, ˝e jak ten m∏odszy brat
cz´sto chorowa∏, to i leki trzeba by∏o podaç. I mówi´, mnie tak rodzice starali
si´ traktowaç, zw∏aszcza tata… mój tata du˝o ode mnie wymaga∏. Ja mu po-
maga∏em w takich ró˝nych codziennych sprawach, to by∏o gdzieÊ tam w ga-
ra˝u, do tego stopnia, ˝e, mimo ˝e w trakcie wypadku, jak jecha∏em na ciàgni-
ku, to spad∏em i ciàgnik mnie przejecha∏, to ja skoƒczywszy 10 lat ca∏e wakacje
sp´dza∏em u babci, lub u chrzestnego na wsi i sam ciàgnikiem podje˝d˝a∏em.
Sam ciàgnikiem podje˝d˝a∏em, ja sprz´g∏o r´kà wciska∏em. No to mówi´, to
jest kwestia, ˝e jak ktoÊ we wczesnym dzieciƒstwie naby∏ t´ niepe∏nospraw-
noÊç, bàdê ma jà od urodzenia, to jest kwestia rodziców”.

Fragment wypowiedzi z wywiadu indywidualnego, przeprowadzonego

w trakcie badania.

M´˝czyzna, lat 26, wykszta∏cenie wy˝sze, niepe∏nosprawnoÊç ruchowa

Podczas przeprowadzanego badania osoby nim obj´te by∏y pytane, jak wspo-

minajà swoje dzieciƒstwo pod kàtem relacji z rodzicami oraz dawanej im swobo-
dy i niezale˝noÊci. Wymienione aspekty wychowawcze mia∏y, jak si´ okaza∏o,
zwiàzek z postawami wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci. Osoby pozytywnie na-
stawione wobec siebie oraz otoczenia, czyli wykazujàce postaw´ akceptacji, naj-
cz´Êciej okreÊla∏y swoje relacje z rodzicami jako partnerskie (rys. 19). Partnerskie

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

;

;;

;

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

3,0

3,2

3,4

3,6

3,8

4,0

4,2

4,4

postawa

akceptacji

postawa

ambiwalentna

postawa

braku akceptacji

;;

swoboda

samodzielne decyzje

;

partnerskie relacje

obowiàzki

Rys. 19. Porównanie postaw ze wzgl´du na rozk∏ad ró˝nych aspektów wychowania

èród∏o: opracowanie na podstawie badania

Wszystkie zmienne wychowawcze, poza „obowiàzkami”, oceniane by∏y na skali: od
1 do 5. „Obowiàzki” oceniane by∏y na skali od 1 do 6, co powoduje, ˝e Êrednie z tej skali
w widoczny sposób odbiegajà od pozosta∏ych.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 40

relacje, w obszarze których liczà si´ zarówno interesy rodziców, jak i dziecka,
przynios∏y zadowolenie w doros∏ym ˝yciu tych osób. Przygotowa∏y je do pozy-
tywnego spostrzegania siebie i innych.

Osoby odznaczajàce si´ pozytywnà postawà wzgl´dem samego siebie i akcep-

tujàce swojà niepe∏nosprawnoÊç zwykle ponadto twierdzi∏y, ˝e w dzieciƒstwie
cieszy∏y si´ du˝à swobodà i niezale˝noÊcià. Partnerskie relacje z rodzicami oraz
swoboda w dzia∏aniu idà w parze w przypadku tych osób z samodzielnoÊcià
w podejmowaniu decyzji oraz du˝à liczbà obowiàzków nak∏adanych na nie
w dzieciƒstwie.

Podsumowujàc, mo˝na zauwa˝yç, ˝e:

Fundamenty postaw wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

kszta∏towane sà ju˝ w dzieciƒstwie.

Ich êród∏em jest wychowanie, a ÊciÊlej, sposób, w jaki traktowana jest osoba

od wczesnych lat swojego ˝ycia. Stawianie wymagaƒ dziecku i nak∏adanie na
nie obowiàzków, przy równoczesnym przyzwoleniu na budowanie jego w∏a-
snej, wewn´trznej autonomii, stwarza odpowiednie warunki do tego, by w do-
ros∏ym ˝yciu mog∏o ono podejmowaç odpowiedzialne zadania. Osobie, która
naby∏a pewne kompetencje w dzieciƒstwie i na ich podstawie zbudowa∏a w∏a-
snà samoocen´, prawdopodobnie ∏atwiej jest tak˝e zaakceptowaç sytuacj´ ogra-
niczenia sprawnoÊci.

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

• Samodzielne podejmo-

wanie decyzji

• Partnerskie relacje

z rodzicami

• Swoboda w dzia∏aniu
• Du˝o obowiàzków

• Ma∏a samodzielnoÊç

w zakresie podejmowania
decyzji

• S∏abe/brak partnerskich

relacji

• Niska/brak swobody

w dzia∏aniu

• Ma∏o/brak obowiàzków

Podejmowanie

decyzji

Relacje z rodzicami

Swoboda

Obowiàzki

Rys. 20. Postawy a wybrane aspekty wychowania
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 41

2.2.4. Kompetencje osobiste a postawy

wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

Stosunek do niepe∏nosprawnoÊci, jak wynika z wczeÊniejszych analiz, mo˝e

byç ró˝ny – poczàwszy od jej akceptacji, poprzez ambiwalencj´, po brak akcepta-
cji. PodatnoÊç na ukszta∏towanie si´ którejÊ z wymienionych postaw mo˝e zale-
˝eç, mi´dzy innymi, od wspomnianych ju˝ we wczeÊniejszych rozdzia∏ach – cha-
rakterystyk demograficznych, cech niepe∏nosprawnoÊci, a tak˝e pewnych
aspektów wychowania. Innym, niewàtpliwie wa˝nym czynnikiem wp∏ywajàcym
na proces kszta∏towania si´ okreÊlonego stosunku do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
sà kompetencje osobiste, czyli indywidualna kondycja psychiczna podmiotu.

Niepe∏nosprawnoÊç mo˝e towarzyszyç osobie od jej najwczeÊniejszych lat ˝ycia.

Staje si´ wówczas jednà ze sta∏ych jej charakterystyk, która uczestniczy w kszta∏towa-
niu si´ jej kompetencji osobistych. Z drugiej strony ograniczenie sprawnoÊci mo˝e do-
tyczyç osób dojrza∏ych, z ukszta∏towanà ju˝ osobowoÊcià. Pierwsza z sytuacji przypo-
mina proces budowy domu, w trakcie którego niepe∏nosprawnoÊç w naturalny
sposób brana jest pod uwag´ i „dopasowywana” czy te˝ konfrontowana z innymi ele-
mentami osobowoÊci (nie znaczy to, ˝e musi staç si´ jej centralnym elementem).
W przypadku zaÊ nabycia niepe∏nosprawnoÊci fakt ten poczàtkowo traktowany jest
jako zewn´trzne doÊwiadczenie, element „obcy”, który natrafia na wzgl´dnie trwa∏à,
ugruntowanà ju˝ konstrukcj´. W∏àczenie faktu niepe∏nosprawnoÊci do systemu wie-
dzy i obrazu samego siebie wymaga uruchomienia procesu rekonstrukcji dotychcza-
sowego wizerunku „ja”. Wydaje si´, ˝e pewne cechy mogà sprzyjaç uformowaniu si´
postawy akceptacji, podczas gdy inne – temu przeszkadzaç.

Wyniki przeprowadzonego badania potwierdzajà ten kierunek przypuszczeƒ.

Bioràc pod uwag´ takie cechy, jak impulsywnoÊç, wytrzyma∏oÊç oraz umiejsco-
wienie kontroli mo˝na zauwa˝yç, ˝e osoby prezentujàce odmienne postawy (ak-
ceptacji, jej braku oraz ambiwalencj´) w istotny sposób ró˝nià si´ mi´dzy sobà pod
wzgl´dem posiadanych kompetencji osobistych, przy czym:

• impulsywnoÊç charakteryzowa∏y stwierdzenia odnoszàce si´ do braku cier-

pliwoÊci, poczucia nadmiaru obowiàzków oraz emocjonalnego reagowania
w ró˝nych sytuacjach, w tym krytyki;

• wytrzyma∏oÊç dotyczy m´czliwoÊci oraz z∏ego funkcjonowania pod presjà

czasu;

• umiejscowienie kontroli nawiàzuje natomiast do teorii Juliana Rottera, we-

d∏ug której jednostka mo˝e mieç poczucie, ˝e wynik jej dzia∏ania zale˝y od
niej samej (wewn´trzne umiejscowienie kontroli) bàdê te˝ ˝e jest od niej nie-
zale˝ny (zewn´trzne poczucie kontroli).

I tak:
(1) osoby akceptujàce w∏asnà niepe∏nosprawnoÊç charakteryzujà si´

: ni˝-

szà impulsywnoÊcià i wi´kszà wytrzyma∏oÊcià (rys. 21) w stosunku do
osób, które prezentujà postaw´ braku akceptacji,

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Obliczenia przeprowadzone w modelu ANOVA (Test Bonferroniego) dla p < 0,05.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 42

(2) osoby o postawie akceptacji istotnie

ró˝nià si´ od osób wykazujàcych

postaw´ braku akceptacji pod wzgl´dem poczucia kontroli; osoby akcep-
tujàce si´ wykazujà wewn´trzne poczucie kontroli, podczas gdy osoby
nieakceptujàce si´ – zewn´trzne (rys. 22),

(3) osoby o postawie ambiwalentnej najcz´Êciej osiàga∏y Êrednie wyniki na ska-

lach.

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

Postawa

akceptacji

Postawa

ambiwalentna

Postawa

braku akceptacji

impulsywnoÊç

wytrzyma∏oÊç

Rys. 21. Porównanie postaw ze wzgl´du na rozk∏ad cech: impulsywnoÊci oraz wytrzyma-
∏oÊci
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

Postawa

akceptacji

Postawa

ambiwalentna

Postawa

braku akceptacji

umiejscowienie
kontroli

Rys. 22. Postawy a umiejscowienie kontroli (na skali od 1 do 5, gdzie 5 – zewn´trzne umiej-
scowienie kontroli)
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

Obliczenia przeprowadzone w modelu ANOVA (Test Bonferroniego) dla p < 0,05.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 43

Na podstawie przeprowadzonej analizy nie mo˝na stwierdziç zale˝noÊci przy-

czynowo-skutkowych. Interesujàce natomiast by∏oby okreÊlenie tego, czy osoby
impulsywne, charakteryzujàce si´ tak˝e niskà wytrzyma∏oÊcià oraz zewn´trznym
umiejscowieniem kontroli, nie akceptujà swojej niepe∏nosprawnoÊci za sprawà ta-
kiej, a nie innej konstrukcji osobowoÊci, czy te˝ owe doÊwiadczenia, zwiàzane
z nabyciem niepe∏nosprawnoÊci, pociàgn´∏y za sobà takie zmiany w zakresie ich
kompetencji osobistych.

Opisana konfiguracja cech, charakteryzujàca osoby, które nie potrafià zaakcepto-

waç w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, wydaje si´ zgodna z wymienionymi w rozdziale
wczeÊniejszym niektórymi aspektami wychowania. Mo˝na powiedzieç, ˝e oba te
wymiary – wychowanie i kompetencje osobiste – sà ze sobà nierozerwalnie splecio-
ne, wp∏ywajà wzajemnie na siebie. Stàd trudno ustaliç, który z nich odgrywa nad-
rz´dnà rol´ w uformowaniu si´ okreÊlonej postawy. Warto natomiast zauwa˝yç, ˝e
niska wytrzyma∏oÊç oraz wysoka impulsywnoÊç, po∏àczone z brakiem zewn´trznej
struktury w postaci obowiàzków i odpowiedzialnoÊci za w∏asne decyzje, nie sprzy-
jajà uformowaniu si´ postawy akceptacji wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.
Co wi´cej, utrudniajà dostrzeganie w∏asnej sprawczoÊci.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

• Wysoka impulsywnoÊç
• Niska wytrzyma∏oÊç
• Zewn´trzne poczucie kontroli

• Niska impulsywnoÊç
• Du˝a wytrzyma∏oÊç
• Wewn´trzne poczucie kontroli

ImpulsywnoÊç

Wytrzyma∏oÊç

Poczucie kontroli

Rys. 23. Postawy a wybrane aspekty kompetencji osobistych
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 44

2.2.5. Aspiracje i ch´ç rozwoju a postawy

wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

Wyniki

badania wskazujà na to, ˝e zarówno najwi´ksze aspiracje

, jak i ch´ç

rozwoju

wykazujà osoby, które akceptujà swojà niepe∏nosprawnoÊç. One te˝

najcz´Êciej deklarowa∏y, ˝e majà poczucie, i˝ zrobi∏y wszystko, co w ich mocy, aby
osiàgnàç to, do czego dà˝à. Poczucia takiego nie majà ani osoby prezentujàce po-
staw´ ambiwalentnà, ani te, które nie akceptujà swojej niepe∏nosprawnoÊci (rys.
24). Mo˝na zatem powiedzieç, ˝e postawa akceptacji samego siebie zwiàzana jest
z wysokimi aspiracjami oraz deklaracjà dalszego rozwoju.

Interpretujàc uzyskane wyniki warto powróciç do modelu przedstawionego na

wst´pie, a dotyczàcego odleg∏oÊci pomi´dzy „ja realnym” a „ja idealnym”. Wyda-
je si´, ˝e aspiracje mo˝na traktowaç jako przejaw pozytywnego patrzenia w przy-
sz∏oÊç oraz wiar´ w mo˝liwoÊç osiàgni´cia tego, co jest zawarte w „ja idealnym”.
Mo˝na przypuszczaç, ˝e osoby, które majà najwy˝sze aspiracje (czyli akceptujàce
równie˝ swojà niepe∏nosprawnoÊç) i wykazujà najwi´kszà ch´ç dalszego rozwoju,
b´dà mia∏y te˝ najwi´kszà motywacj´ do tego, by realizowaç swoje cele. Wa˝nym
polem, na którym mogà do tego dà˝yç, jest aktywnoÊç zawodowa.

UWARUNKOWANIA POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ…

;;

;

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

3,0

3,2

3,4

Postawa

akceptacji

Postawa

braku akceptacji

Postawa

ambiwalentna

aspiracje

ch´ç rozwoju

;

poczucie, ˝e zrobi∏o si´
ju˝ wszystko

Rys. 24. Postawy a aspiracje, ch´ç rozwoju oraz poczucie, ˝e zrobi∏o si´ wszystko, ocenia-
ne na skali od 1 do 4
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

Obliczenia przeprowadzone w modelu jednoczynnikowej ANOVA dla p < 0,001.

Zmienna „aspiracje” rozumiana jest tutaj jako ch´ç „postawienia na swoim”, odpornoÊç
na pora˝ki oraz stawianie sobie trudnych i ambitnych celów.

Zmienna „ch´ç rozwoju” odnosi∏a si´ do stwierdzeƒ mówiàcych o ∏atwoÊci przystoso-
wania do nowych warunków oraz nawiàzywania kontaktów interpersonalnych, a tak˝e
umiej´tnoÊci pracy w zespole i rozwiàzywania konfliktów.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 45

2.3. Podsumowanie

Jak wynika z powy˝szych analiz, postawy wobec niepe∏nosprawnoÊci mogà

przyjmowaç ró˝ne formy w zwiàzku z wykszta∏ceniem, posiadanymi cechami
osobowoÊci czy tym, w jaki sposób przebiega∏y relacje mi´dzy osobà dotkni´tà
niepe∏nosprawnoÊcià a jej rodzicami.

Bardziej ogólne spojrzenie na te zmienne sugeruje, ˝e wa˝nym aspektem ˝ycia

osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, mogàcym mieç wp∏yw na ukszta∏towanie si´
i podtrzymywanie okreÊlonej postawy wzgl´dem samego siebie, sà relacje z in-
nymi (kontekst spo∏eczny). Mo˝na doszukiwaç si´ go w odniesieniu do zmiennych
demograficznych (stan cywilny, edukacja). O wadze relacji z innymi mo˝na wnio-
skowaç tak˝e w kontekÊcie czynników zwiàzanych z wychowaniem i osobowoÊcià.

Osoby bowiem, które wykazujà postaw´ akceptacji wobec w∏asnej niepe∏no-

sprawnoÊci, najcz´Êciej sà w zwiàzkach ma∏˝eƒskich, skàd mogà czerpaç wsparcie.
Odznaczajà si´ d∏u˝szym okresem edukacji, co wskazuje na umiej´tnoÊç, a tak˝e po-
trzeb´ podtrzymywania kontaktów z innymi ludêmi. Ich niepe∏nosprawnoÊç jest ra-
czej widoczna, nie dotyczy choroby psychicznej, która mo˝e wzbudzaç l´k otoczenia.
Osoby te majà tak˝e cechy osobowoÊci, które mo˝na uwa˝aç za akceptowane spo∏ecz-
nie i u∏atwiajàce kontakty z otoczeniem (niska impulsywnoÊç, wysokie aspiracje, ch´ç
rozwoju). Ogólnie sà przygotowane do tego, by móc funkcjonowaç w satysfakcjonu-
jàcy sposób w relacjach z innymi – sà obowiàzkowe i uporzàdkowane.

Owa charakterystyka osób, które pozytywnie myÊlà o sobie i chcà si´ realizo-

waç, powinna je predysponowaç do sprawnego funkcjonowania w Êrodowisku
zawodowym. Czy jest tak w rzeczywistoÊci? Czy pozytywny obraz samego siebie
stanowi podstaw´ do podj´cia aktywnoÊci zawodowej? W jaki sposób osoby te
odnoszà si´ do pracy i czy chcà pracowaç? Na pytania te postaram si´ odpowie-
dzieç w kolejnym rozdziale.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

• Aspiracje na umiarkowanym

/niskim poziomie

• Umiarkowana/niska ch´ç

rozwoju

• Umiarkowanie/s∏abo rozwini´te

poczucie, ˝e zrobi∏o si´
wszystko, aby osiàgnàç cel

• Wysokie aspiracje
• Du˝a ch´ç rozwoju
• Silnie rozwini´te poczucie,

˝e zrobi∏o si´ wszystko,
aby osiàgnàç cel

Aspiracje

Ch´ç rozwoju

Poczucie, ˝e zrobi∏o si´

ju˝ wszystko,
aby osiàgnàç

zamierzony cel

Rys. 25. Postawy a aspiracje i ch´ç rozwoju
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 46

3.1. Wprowadzenie

Jeden z czo∏owych socjologów naszych czasów Anthony Giddens (2007, s. 396)

pisze: „Poj´cie pracy cz´sto kojarzy si´ nam z trudzeniem si´ – z zaj´ciem, które
ograniczylibyÊmy do minimum (…). W nowoczesnych spo∏eczeƒstwach posiada-
nie pracy jest wa˝ne dla zachowania poczucia w∏asnej wartoÊci”.

Anthony Giddens jako wa˝ne aspekty pracy wymienia:
– Pieniàdze – jako êród∏o utrzymania;
– Poziom aktywnoÊci – mo˝liwoÊç wykorzystania w∏asnych umiej´tnoÊci,

a tak˝e „dania upustu swojej energii”;

– Urozmaicenie – praca jako alternatywa w stosunku do przebywania

w domu;

– Struktur´ czasu – uporzàdkowanie planu dnia;
– Kontakty spo∏eczne – mo˝liwoÊç poznawania ludzi, nawiàzywania kon-

taktów interpersonalnych;

– Poczucie w∏asnej to˝samoÊci – zwiàzane z poczuciem w∏asnej wartoÊci

i przynale˝noÊci do okreÊlonej grupy zawodowej.

èród∏o: opracowano na podstawie Giddens, 2006

AktywnoÊç zawodowa jest zatem nie tylko sposobem na zdobycie zabezpie-

czenia finansowego. Praca we wspó∏czesnym Êwiecie jest wa˝nym wymiarem ˝y-
cia, majàcym wp∏yw na postrzeganie samego siebie. Osoba podejmujàca prac´ za-
wodowà ma mo˝liwoÊç „sprawdzenia siebie” i swoich mo˝liwoÊci w kontakcie
z innymi ludêmi. Z tego wzgl´du aktywnoÊç zawodowà mo˝na rozpatrywaç ja-
ko element szeroko rozumianego planu rozwoju osobistego jednostki oraz kszta∏-
towania czy podtrzymywania jej poczucia w∏asnej to˝samoÊci. Z tej perspektywy
praca staje si´ êród∏em oceny w∏asnych umiej´tnoÊci, wa˝nym elementem obrazu
samego siebie.

Rozdzia∏ 3

Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
a aktywnoÊç zawodowa

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 47

Wypowiedê osoby bliskiej na temat posiadania pracy przez osob´ z ograni-

czonà sprawnoÊcià oraz dostrzeganych ró˝nic w zakresie jej funkcjonowania:

– Czy widzisz ró˝nic´ w jego (m´˝a) funkcjonowaniu w sytuacji, jak nie mia∏ pra-
cy i jak ma prac´? Pod jakimi wzgl´dami?
– Pod wszystkimi. (…) Ma satysfakcj´, ˝e nie jest paso˝ytem, ˝e zarabia. Pominàw-
szy satysfakcj´, ˝e wychodzi, si´ spotyka, ˝e nie jest jakiÊ dzikus siedzàcy w domu.
On jest taki otwarty. Ma w pracy swoich przyjació∏. Sà tam radoÊci i smutki…
wiesz, czuje si´ takim dowartoÊciowanym, pe∏nym cz∏owiekiem.

Fragment wypowiedzi z wywiadu indywidualnego, przeprowadzonego

w ramach badania.

Kobieta, lat 31, wykszta∏cenie wy˝sze, ˝ona osoby niedowidzàcej.

AktywnoÊç zawodowa we wspó∏czesnym Êwiecie, definiowanym w katego-

riach globalizacji, informacji oraz migracji, pojmowana jest inaczej ani˝eli chocia˝-
by pi´çdziesiàt lat temu. WÊród najwa˝niejszych zmian wymienia si´ mi´dzy
innymi: przejÊcie z teorii mówiàcych o wyborze zawodu do teorii skoncentrowa-
nych na projektowaniu karier, gdzie procesy karier sà powtarzalne i odwracalne;
zró˝nicowanie Êcie˝ek i procesów przechodzenia z edukacji do rynku pracy,
gdzie granice sà coraz bardziej umowne (raczej mentalne ani˝eli geograficzne).
Jak pisze Augustyn Baƒka (2007): „Zmiana ta odzwierciedla przechodzenie od ka-
rier realizowanych w strukturach biurokratycznych w kierunku karier opartych
na indywidualistycznie postrzeganych Êcie˝kach rozwoju oraz karier, których
granice organizacyjne ulegajà rozmyciu” (Baƒka, tam˝e, s. 35).

Konsekwencjà tych zmian jest odejÊcie od „tradycyjnie” pojmowanych Êcie˝ek

kariery, wytyczonych z góry i przewidywalnych (przynajmniej w stopniu, jaki wià-
zany jest z karierà w ramach okreÊlonego zawodu) na rzecz indywidualnie projek-
towanych Êcie˝ek kariery, których rozwój obejmuje ca∏e ˝ycie. Zmiana ta pociàga
pewne konsekwencje równie˝ dla osób niepe∏nosprawnych. Obecne pojmowanie
kariery zawodowej opiera si´ bowiem na ciàg∏ych zmianach, przechodzeniu ze sta-
nu zatrudnienia w bezrobocie, z pracy do pracy, z niepe∏nosprawnoÊci w pe∏no-
sprawnoÊç (za: Baƒka, tam˝e, s. 24). Otwiera to pewne mo˝liwoÊci, które wpisane
sà w ów nowy sposób myÊlenia na temat kariery zawodowej. Zmiana sytuacji ˝y-
ciowej nie musi byç bowiem postrzegana jako katastrofa zawodowa, ale otworzenie
si´ nowych mo˝liwoÊci i szansa na zdobycie nowych kwalifikacji. Owo projektowa-
nie w∏asnej kariery zawodowej w kontekÊcie ca∏ego ˝ycia i z uwzgl´dnieniem ró˝-
nych doÊwiadczeƒ, jakie jednostka napotyka, wymaga jednak od niej posiadania
pewnych kompetencji: ch´ci rozwoju, motywacji oraz gotowoÊci do podejmowania
ryzyka i odpowiedzialnoÊci za w∏asne dzia∏anie.

Przechodzàc do wyników naszego badania wa˝ne jest, aby pami´taç o opisa-

nych powy˝ej zmianach w zakresie postrzegania i planowania kariery zawodo-
wej. Kontekst ten wnosi bowiem nowe spojrzenie na aktywnoÊç zawodowà osób
z ograniczonà sprawnoÊcià, która winna „wkomponowywaç si´” w szerszy plan

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 48

rozwojowy, czyli – innymi s∏owy – stwarzaç mo˝liwoÊci kszta∏towania i podtrzy-
mywania pozytywnego obrazu samego siebie.

W przeprowadzonym badaniu wzi´∏y udzia∏ osoby niepe∏nosprawne o ró˝-

nym statusie zawodowym:

1) pracujàce w momencie przeprowadzania badania (okreÊlane dalej jako „ak-

tywne zawodowo pracujàce”),

2) niepracujàce w momencie przeprowadzania badania, ale aktywnie poszu-

kujàce pracy (okreÊlane dalej jako: „aktywne zawodowo niepracujàce”),

3) niepracujàce, które deklarowa∏y, ˝e nie poszukujà pracy („bierne zawodowo”).

Osoby te prezentowa∏y zró˝nicowane postawy wzgl´dem w∏asnej niepe∏no-

sprawnoÊci. Wa˝ny natomiast okaza∏ si´ zwiàzek postawy akceptujàcej z aktyw-
noÊcià zawodowà. Osoby aktywne zawodowo pracujàce najcz´Êciej (56% tej
grupy) prezentowa∏y postaw´ akceptacji (rys. 26). Postawy braku akceptacji
oraz ambiwalentna dominowa∏y natomiast wÊród osób niepracujàcych – zarów-
no biernych zawodowo (43%), jak i poszukujàcych pracy (40% tej grupy). Ambi-
walentny stosunek do swojej niepe∏nosprawnoÊci przejawia∏y przede wszystkim
osoby bierne zawodowo, czyli te, które nie poszukujà pracy.

Wyniki przeprowadzonego badania wskazujà na obecnoÊç zwiàzku pomi´dzy

akceptacjà w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊcià zawodowà w sensie zarów-
no posiadania pracy, jak i jej poszukiwania. Trudno okreÊliç na podstawie przed-
stawionych wyników, w jaki sposób dochodzi do ustalenia si´ owej zale˝noÊci, tzn.
czy akceptacja zwi´ksza szanse na uzyskanie pracy, czy te˝ fakt posiadania pracy
zwi´ksza poczucie w∏asnej wartoÊci, a co za tym idzie – podnosi poziom samoak-
ceptacji. Zapewne mo˝na mówiç tu o zwrotnym dzia∏aniu obu wymienionych
czynników, tzn. akceptacji samego siebie oraz aktywnoÊci zawodowej.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

;;;

yyy

;;

56%

35%

19%

27%

25%

38%

17%

40%

43%

17%

40%

43%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

aktywni

zawodowo,

pracujàcy

aktywni

zawodowo,

niepracujàcy

bierni

zawodowo

;

postawa braku akceptacji

postawa ambiwalentna

postawa akceptacji

Rys. 26. Postawy a status zawodowy
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 49

Wy˝szy poziom samoakceptacji prawdopodobnie u∏atwia uzyskanie pracy,

natomiast fakt posiadania pracy wzmacnia samoocen´

i u∏atwia akceptacj´ w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.

W tym miejscu mo˝na by pokusiç si´ o prostà rekomendacj´: praca nad samo-

akceptacjà oraz podniesieniem poziomu akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
pozwoli – w przypadku osób z ograniczonà sprawnoÊcià – na zwi´kszenie ich ak-
tywnoÊci zawodowej. Czy jednak na pewno? Czy zale˝noÊç ta jest taka prosta?
Bardziej wnikliwa analiza zdaje si´ temu przeczyç.

W dalszej cz´Êci niniejszego opracowania chcia∏abym skoncentrowaç si´ na py-

taniu bardziej precyzyjnym, a mianowicie – czy nale˝y dà˝yç do aktywizacji za-
wodowej wszystkich osób niepe∏nosprawnych? Czy aby na pewno ich zadowo-
lenie z ˝ycia zale˝y od aktywnoÊci zawodowej?

WÊród osób aktywnych zawodowo pracujàcych jest bowiem znaczny odsetek

osób, które nie akceptujà si´ bàdê majà problemy z pe∏nà akceptacjà w∏asnej nie-
pe∏nosprawnoÊci (44% – postawa braku akceptacji oraz ambiwalentna). Z drugiej
strony wÊród osób biernych zawodowo oraz niepracujàcych znajdujà si´ jednak
osoby, które si´ akceptujà. W dalszej cz´Êci tego opracowania chcia∏abym skon-
centrowaç si´ na analizie zwiàzków pomi´dzy postawami, statusem zawodowym
(aktywni zawodowo pracujàcy, aktywni zawodowo niepracujàcy, ale poszukujà-
cy pracy, bierni zawodowo, czyli niepracujàcy i nieposzukujàcy pracy) a ich obra-
zem samego siebie oraz zadowoleniem z ˝ycia.

Mo˝na przypuszczaç, ˝e zarówno osoby bierne zawodowo akceptujàce si´, jak

i aktywne zawodowo nieakceptujàce si´, stanowià kraƒce kontinuum na osi sa-
moakceptacji (rys. 27).

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

samoakceptacja

motywacja do dzia∏ania

Osoby aktywne zawodowo

Postawa braku akceptacji

Osoby bierne zawodowo

Postawa akceptacji

Rys. 27. Samoakceptacja a poziom motywacji wÊród osób biernych zawodowo, akceptujà-
cych w∏asnà niepe∏nosprawnoÊç oraz nieakceptujàcych jej
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 50

3.2. Obraz samego siebie jako êród∏o motywacji

Aspiracje cz´sto traktowane sà w literaturze przedmiotu jako cz´Êç „ja idealne-

go” (¸ukaszewski, 1974). Wiàzane sà tak˝e cz´sto z motywacjà. Motywacja jest
jednak czymÊ odr´bnym w stosunku do aspiracji. Osoba mo˝e mieç wysokie aspi-
racje oraz w pe∏ni si´ akceptowaç przy równoczeÊnie niskiej motywacji do dzia∏a-
nia. W myÊl teorii motywacji osiàgni´ç J. W. Atkinsona i N. F. Feathera (za: Lewo-
wicki, 1987), w której rozró˝nia si´ motywacj´ osiàgni´ç i motywacj´ unikania,
osoby o silnej motywacji osiàgni´ç zazwyczaj odznaczajà si´ umiarkowanymi
aspiracjami. Podejmujà one zadania o Êrednim poziomie trudnoÊci, gdzie du˝e
jest prawdopodobieƒstwo osiàgni´cia sukcesu. Osoby o s∏abej motywacji podej-
mujà si´ na ogó∏ zadaƒ bardzo ∏atwych albo bardzo trudnych (pora˝k´ w takim
wypadku ∏atwo jest uzasadniç).

Z rysunku 28 wynika, ˝e najwi´ksze aspiracje majà osoby akceptujàce swojà

niepe∏nosprawnoÊç. WÊród nich zaÊ – osoby, które sà aktywne zawodowo. Tu˝
jednak za nimi plasujà si´ osoby poszukujàce pracy oraz bierne zawodowo (ak-
ceptujàce si´).

Warto zatem zauwa˝yç, ˝e wysokie aspiracje przejawiajà przede wszystkim

osoby akceptujàce si´. AktywnoÊç zawodowa stanowi natomiast czynnik pozosta-
jàcy niejako w tle, jeÊli chodzi o aspiracje. Innymi s∏owy, mo˝na przypuszczaç, ˝e
za ukszta∏towaniem si´ „ja idealnego”, którego wyrazem sà aspiracje, kryje si´
przede wszystkim akceptacja samego siebie. To, czy osoba z wysokimi aspiracja-
mi b´dzie chcia∏a je realizowaç w sferze zawodowej, jest natomiast odr´bnà kwe-
stià. Osoba akceptujàca si´, ale bierna zawodowo, charakteryzuje si´ bowiem zna-

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

2,4

2,5

2,6

2,7

2,8

2,9

3,0

aktywni zawodowo

pracujàcy

aktywni zawodowo

niepracujàcy

bierni

zawodowo

akceptujàcy

ambiwalentni

nieakceptujàcy

Rys. 28. Aspiracje (skala 1–4) a status zawodowy wÊród osób prezentujàcych ró˝ne postawy
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 51

czàco

wy˝szymi aspiracjami ani˝eli osoba aktywna zawodowo, ale wykazujàca

postaw´ braku akceptacji. Najgorzej zaÊ pod tym wzgl´dem wypadajà osoby bier-
ne zawodowo i nieakceptujàce si´.

A. Postawa akceptacji a motywacja do dzia∏ania

JeÊli przyjàç, ˝e aspiracje dajà wyraz idealnemu wyobra˝eniu ja („ja idealne”),

natomiast za ocen´ „ja realnego” przyjàç poziom zadowolenia z siebie, który tak-
˝e by∏ mierzony podczas badania, to okazuje si´, ˝e:

Wysokim aspiracjom w przypadku osób biernych zawodowo akceptujàcych

si´ towarzyszy wysokie zadowolenie z w∏asnych umiej´tnoÊci (rys. 29).

Wysokie aspiracje w przypadku osób biernych zawodowo akceptujàcych si´

w zestawieniu z du˝ym zadowoleniem z w∏asnych umiej´tnoÊci sugerujà, ˝e od-
leg∏oÊç pomi´dzy ich „ja realnym” a „ja idealnym” jest ma∏a, co w oczywisty spo-
sób nie wyzwala w nich motywacji do dzia∏ania. Sà one zadowolone z obecnego
stanu swoich kompetencji, akceptujà si´ takimi, jakie sà, i nie dà˝à do tego, by sta-
wiaç sobie trudne i ambitne cele, mogàce zmieniç ów stan rzeczy.

Niskiej motywacji mo˝na dopatrywaç si´ tak˝e wÊród osób akceptujàcych si´

pracujàcych. Jak wynika z rys. 29, ich zadowolenie z samych siebie jest wy˝sze ni˝
w przypadku osób biernych zawodowo i ogólnie wykazujà one wy˝sze aspiracje;
jednak rozbie˝noÊç pomi´dzy stanem obecnym a po˝àdanym jest na tyle ma∏a, i˝
wydaje si´, ˝e nie wywo∏uje u tych osób szczególnego napi´cia motywacyjnego.
Mo˝na przypuszczaç, ˝e realizujà si´ one w pracy zawodowej, która przynosi im
zadowolenie z siebie. Najwi´kszà motywacj´ majà osoby, które poszukujà pracy.
Ich zadowolenie z siebie istotnie odbiega od aspiracji, które, nale˝y pami´taç, sà
doÊç wysokie. Stawiajà sobie one ambitne cele i deklarujà wytrwa∏oÊç w dà˝eniu
do ich realizacji.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Obliczenie istotnoÊci ró˝nic za pomocà testu – jednoczynnikowa ANOVA dla p < 0,01.

Postawa akceptacji

2,70

2,75

2,80

2,85

2,90

2,95

3,00

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

niepracujàcy

bierny zawodowo

Aspiracje

Zadowolenie z siebie

Rys. 29. „Ja realne” (zadowolenie z siebie) a „ja idealne” (aspiracje)
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 52

B. Postawa ambiwalentna a motywacja do dzia∏ania

W odniesieniu do grupy osób prezentujàcych postaw´ ambiwalentnà (rys. 30)

mo˝na zauwa˝yç, ˝e najwi´ksza ró˝nica pomi´dzy stanem obecnym (zadowole-
nie z siebie) a aspiracjami dotyczy osób poszukujàcych pracy.

W ich przypadku jednak zadowolenie z siebie jest znaczàco wy˝sze ani˝eli po-

ziom aspiracji. Rozbie˝noÊç tego rodzaju, gdzie stan antycypowany jest ni˝ej ce-
niony od obecnego, oddaje sytuacj´ opisanà wczeÊniej w hipotetycznych konfigu-
racjach pomi´dzy „ja realnym” a „ja idealnym” (patrz s. 14). W przypadku tych
osób, które majà ambiwalentny stosunek do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, mo˝na
przypuszczaç, ˝e charakter owej rozbie˝noÊci mo˝e wywo∏ywaç napi´cie, jednak
trudno jest wnioskowaç o kierunku tak wzbudzonej motywacji. Byç mo˝e kanali-
zowana jest ona w kierunku „sztucznego” podtrzymywania w∏asnej samooceny.

Podobny charakter rozbie˝noÊci pomi´dzy stanem obecnym (zadowolenie

z siebie) a antycypowanym (aspiracje) odnajdujemy wÊród osób pracujàcych.
W odniesieniu do obydwu grup mo˝na zastanawiaç si´, czy obraz samego siebie
w tym przypadku (ambiwalencja w stosunku do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci) jest
adekwatny i czy wyzwala on motywacj´ do dzia∏ania czy te˝ mo˝e do „przetrwa-
nia”. Bardziej szczegó∏owe rozwa˝ania na ten temat wychodzà jednak poza ramy
niniejszego opracowania. Wydaje si´ jednak, i˝ warto odnotowaç wyst´powanie
u osób z ograniczonà sprawnoÊcià obrazu samego siebie, w którym zadowolenie
z obecnych umiej´tnoÊci i wykszta∏cenia („ja realne”) przewy˝sza aspiracje i ch´ç
stawiania sobie ambitnych celów („ja idealne”).

C. Postawa braku akceptacji a motywacja do dzia∏ania

W przypadku osób nieakceptujàcych si´ aktywnych zawodowo zauwa˝alna

jest ma∏a odleg∏oÊç pomi´dzy ich „ja realnym” a „ja idealnym” (rys. 31). Ogólnie
ich aspiracje oraz zadowolenie z siebie sà na doÊç wysokim poziomie. Wydawaç
si´ jednak mo˝e, ˝e ich „ja idealne” jest s∏abo ukszta∏towane. AktywnoÊç zawodo-

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

Postawa ambiwalentna

2,2

2,3

2,4

2,5

2,6

2,7

2,8

2,9

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

niepracujàcy

bierny zawodowo

Aspiracje

Zadowolenie z siebie

Rys. 30. „Ja realne” (zadowolenie z siebie) a „ja idealne” (aspiracje)
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 53

wa mo˝e dawaç im poczucie kompetencji i zadowolenia z siebie, nie stymuluje
jednak do rozwoju. Osoby te zdajà si´ mówiç: „wiele osiàgnà∏em (wysokie zado-
wolenie z siebie) jak na kogoÊ, kim jestem (brak samoakceptacji) i nie mam wi´k-
szych aspiracji (brak motywacji do dzia∏ania)”.

Inna sytuacja wyst´puje w przypadku osób poszukujàcych pracy oraz bier-

nych zawodowo. Mo˝na powiedzieç, ˝e ich obraz samego siebie jest adekwatny
i motywujàcy do dzia∏ania (aspiracje przewy˝szajà poziom zadowolenia z siebie),
lecz najmniej optymistyczny. SpoÊród wszystkich badanych majà one najgorsze
zdanie na temat w∏asnych kwalifikacji, umiej´tnoÊci, a tak˝e najni˝sze aspiracje.
Wprawdzie osoby te chcia∏yby realizowaç swoje zamierzenia, jednak brak akcep-
tacji samego siebie oraz stosunkowo niska samoocena mo˝e im to powa˝nie
utrudniaç.

Poczucie w∏asnej wartoÊci jako kombinacja ró˝nicy pomi´dzy „ja real-

nym” a „ja idealnym” oraz wagi przypisywanej danemu obszarowi kom-
petencji

Zgodnie z koncepcjà Susan Hunter (1999), która poparta zosta∏a liczny-

mi badaniami na ten temat, poziom samooceny, a zatem tak˝e akceptacja
samego siebie, wynika z kombinacji dwóch czynników: po pierwsze wiel-
koÊci ró˝nicy pomi´dzy stanem obecnym a wyobra˝onym; po drugie wagi,
jaka przypisywana jest danemu obszarowi „ja”, czyli tego, na ile okreÊlona
domena jest istotna i jakie zajmuje miejsce w konstelacji „ja” (centralne bàdê
peryferyczne). Z ustaleƒ, jakie poczyni∏a autorka w czasie przeprowadzo-
nych przez siebie badaƒ (Harter, tam˝e), wynika, ˝e relatywnie niska samo-
ocena dotyczy osób, które nie majà wystarczajàcych kompetencji bàdê w∏a-
snoÊci w obszarach, uwa˝anych przez nie za wa˝ne. Przyk∏adowo u osoby,
dla której aktywnoÊç zawodowa jest bardzo wa˝na, a równoczeÊnie nie ma

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Postawa braku akceptacji

2,1

2,2

2,3

2,4

2,5

2,6

2,7

aktywny zawodowo

pracujàcy

aktywny zawodowo

niepracujàcy

bierny zawodowo

Aspiracje

Zadowolenie z siebie

Rys. 31. „Ja realne” (zadowolenie z siebie) a „ja idealne” (aspiracje)
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka na podstawie przeprowadzonego badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 54

ona pracy, mo˝na spodziewaç si´ niskiej samooceny. Z obserwacji tych wy-
nikajà wa˝ne implikacje praktyczne: praca nad pozytywnym obrazem sa-
mego siebie oraz w∏asnà samoocenà, aby by∏a skuteczna, musi odnosiç si´
do kluczowych i wa˝nych dla jednostki obszarów „ja”.

Podsumowujàc, mo˝na zauwa˝yç, ˝e najwi´kszà motywacj´ do dzia∏ania,

ujmowanà w kategoriach rozbie˝noÊci pomi´dzy „ja realnym” a „ja idealnym”,
wykazujà osoby poszukujàce pracy, które si´ akceptujà (rys. 32). Du˝e napi´cie
motywacyjne mogà odczuwaç tak˝e osoby poszukujàce pracy i majàce ambiwa-
lentny stosunek do swojej niepe∏nosprawnoÊci. Ich wizerunek samego siebie wy-
daje si´ jednak nieadekwatny z uwagi na to, ˝e zadowolenie z siebie przewy˝sza
w ich przypadku aspiracje. Najmniejszà motywacj´ do dzia∏ania mo˝na zaÊ przy-
pisaç z jednej strony osobom, które nie akceptujà si´ i pracujà bàdê poszukujà pra-
cy, z drugiej – akceptujàcym si´, lecz biernym zawodowo bàdê pracujàcym.

W tym miejscu mo˝na zastanowiç si´, jak odpowiedzieç na pytanie sformu∏o-

wane w tytule ksià˝ki: „Od samoakceptacji do aktywnoÊci”? Czy samoakceptacja
wystarczy, aby podjàç dzia∏anie? W kontekÊcie powy˝szej analizy w∏aÊciwa odpo-
wiedê jest przeczàca.

Akceptacja samego siebie i w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci nie zawsze mu-

si motywowaç do dzia∏ania, przynajmniej w obszarze sfery zawodowej.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

motywacja do dzia∏ania

Osoby bierne zawodowo
Postawa akceptacji

Osoby poszukujàce pracy
Postawa akceptacji

Osoby poszukujàce pracy
nieakceptujàce si´

Osoby bierne i pracujàce
ambiwalentne

Osoby bierne
nieakceptujàce si´

Osoby pracujàce
Postawa akceptacji

Osoby poszukujàce pracy
ambiwalentne

Osoby pracujàce
nieakceptujàce si´

samoakceptacja

Rys. 32. Poziom motywacji do dzia∏ania u osób prezentujàcych odmienne postawy oraz
status zawodowy
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 55

Z drugiej zaÊ strony, samoakceptacja stanowi dobry punkt wyjÊcia dla tych,

którzy poszukujà pracy.

3.3. AktywnoÊç zawodowa a zadowolenie z ˝ycia

W tym rozdziale chcia∏abym omówiç ogólny poziom zadowolenia z ˝ycia

u osób o zró˝nicowanym statusie zawodowym, majàcych odmienne postawy wo-
bec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci.

Aspiracje, uj´te przeze mnie wczeÊniej jako wyraz „ja idealnego”, uwa˝ane sà

tak˝e za kryterium oceny w∏asnego ˝ycia oraz dobrostanu (np. Michalos, 1985).
Rosnà, kiedy podnosi si´ poziom ˝ycia, malejà zaÊ w sytuacji jego pogorszenia si´.
Aspiracje mo˝na uznaç za coÊ w rodzaju barometru jakoÊci ˝ycia, który rzàdzi si´
ogólnym prawem, formu∏owanym w j´zyku potocznym w s∏owach: „W miar´ je-
dzenia apetyt roÊnie”.

Na podstawie uzyskanych wyników mo˝na powiedzieç, ˝e zadowoleniem

z ˝ycia powinny cieszyç si´ przede wszystkim osoby akceptujàce si´, poniewa˝ to
w∏aÊnie one wykazujà najwy˝szy poziom aspiracji. Aby to sprawdziç, odnios∏am
si´ do zmiennej „zadowolenie z ˝ycia”. Wszystkim respondentom zadawane by-
∏o nast´pujàce pytanie: „Jak ocenia Pan/i swoje dotychczasowe ˝ycie, czy móg∏(a)by
Pan/i powiedzieç, ˝e by∏o ono…?” (ocena na skali od 1 do 7, gdzie 7 – wspania∏e, 1 –
okropne). Rozk∏ad Êrednich ocen przedstawia rys. 33.

Z rys. 33 wynika, ˝e zadowolenie z ˝ycia oceniane by∏o przez zdecydowanà

wi´kszoÊç respondentów zawsze powy˝ej Êredniej, oznaczajàcej: „ani dobrze, ani
êle”. Najbardziej pozytywnie oceni∏y swoje ˝ycie osoby prezentujàce postaw´ ak-

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

3,6

3,9

4,2

4,5

4,8

5,1

5,4

aktywni zawodowo

pracujàcy

aktywni zawodowo

niepracujàcy

bierni zawodowo

postawa braku
akceptacji

postawa
ambiwalentna

postawa akceptacji

Rys. 33. Zadowolenie z ˝ycia i status zawodowy wÊród osób prezentujàcych ró˝ne posta-
wy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 56

ceptacji. Warto zwróciç uwag´ na fakt, ˝e najwi´ksze zadowolenie z ˝ycia dekla-
rowa∏y osoby akceptujàce swojà niepe∏nosprawnoÊç bez wzgl´du na status zawo-
dowy. Najmniej z ˝ycia zadowolone sà natomiast osoby, które si´ nie akceptujà.
Tutaj jednak warto zaznaczyç, ˝e najni˝ej ocenia∏y swoje zadowolenie z ˝ycia oso-
by, które sà bierne zawodowo.

Osoby bierne zawodowo, a do tego wykazujàce negatywnà postaw´

wzgl´dem w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, okaza∏y si´ najbardziej niezado-
wolone ze swojego ˝ycia oraz obrazu samego siebie.

Wydaje si´, ˝e brak aktywnoÊci zawodowej w ich przypadku mo˝e stanowiç

dodatkowy czynnik negatywnie wp∏ywajàcy na ich samopoczucie oraz samooce-
n´. ¸atwo bowiem zauwa˝yç, ˝e sam fakt posiadania pracy w przypadku osób
nieakceptujàcych si´ znaczàco podnosi ocen´ zadowolenia z ˝ycia. Osoby aktyw-
ne zawodowo akceptujàce si´, podobnie jak bierne zawodowo akceptujàce si´,
wykazujà zarówno wysokie aspiracje, jak i wysokie zadowolenie z siebie i swoje-
go ˝ycia. Z uwagi na to, ˝e odleg∏oÊç pomi´dzy ich „ja realnym” a „ja idealnym”
nie wzbudza w nich szczególnego napi´cia, które mia∏oby stanowiç motywacj´ do
dzia∏ania, mo˝na przypuszczaç, ˝e osobom tym „jest dobrze w miejscu, w którym
si´ znajdujà”: osobom pracujàcym w pracy, osobom niepracujàcym i nieposzuku-
jàcym pracy byç mo˝e na niwie rodziny bàdê w innym obszarze ˝ycia.

Z obserwacji tej mo˝na wysnuç ogólny wniosek:

Samoakceptacja sprzyja wysokim aspiracjom oraz zadowoleniu z ˝y-

cia – bez wzgl´du na posiadanie pracy.

JeÊli brakuje samoakceptacji – praca mo˝e byç czynnikiem podnoszà-

cym poziom zadowolenia z ˝ycia.

3.4. Przyczyny niepodejmowania pracy

Na koniec chcia∏abym uzupe∏niç powy˝sze analizy o najcz´Êciej podawane

przyczyny niepodejmowania pracy. W ramach przeprowadzonego badania
osoby niepracujàce, a zatem bierne zawodowo oraz aktywne, ale niepracujàce,
proszone by∏y o wymienienie trzech najwa˝niejszych powodów, dla których nie
pracujà. Pytanie brzmia∏o nast´pujàco:

Ludzie z ró˝nych przyczyn nie pracujà. Prosz´ powiedzieç, jak jest

w Pana(i) przypadku.

Dlaczego Pan(i) nie pracuje? Prosz´ podaç trzy najwa˝niejsze powody.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 57

Najcz´Êciej podawane przyczyny niepodejmowania pracy przez osoby niepe∏-

nosprawne niepracujàce to:

1) choroba i stan zdrowia (23% odpowiedzi),
2) brak pracy (9% odpowiedzi),
3) brak ofert pracy dla osób niepe∏nosprawnych (6% odpowiedzi).

W przypadku osób biernych zawodowo akceptujàcych i nieakceptujàcych si´

mo˝na by∏o jednak zauwa˝yç pewne ró˝nice. Wprawdzie zarówno jedne, jak
i drugie, podobnie do ogó∏u osób niepracujàcych, za najwa˝niejszà przyczyn´ po-
dawa∏y „stan zdrowia” (43% oraz 49% – odpowiednio). Osoby bierne akceptujàce
si´ w drugiej i trzeciej kolejnoÊci wymienia∏y jednak „fakt kontynuowania nauki”
(14%) oraz „brak potrzeby podejmowania pracy” (13%), podczas gdy osoby bier-
ne zawodowo nieakceptujàce si´: „niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia podj´cie
pracy” (10% odpowiedzi) oraz „brak pracy dla osób niepe∏nosprawnych” (9% od-
powiedzi) (rys. 34). W przypadku osób niepracujàcych, ale aktywnych zawodo-
wo, czyli poszukujàcych pracy, najcz´Êciej podawanà przyczynà niepodejmowa-
nia pracy by∏ „brak ofert pracy dla osób niepe∏nosprawnych”.

Osoby poszukujàce pracy (aktywne zawodowo) i nieakceptujàce si´

ró˝ni∏y si´ od osób akceptujàcych si´ tym, ˝e – podobnie jak osoby bier-
ne zawodowo – podkreÊla∏y fakt z∏ego stanu zdrowia.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Bierni zawodowo – akceptujàcy vs nieakceptujàcy

„M∏ody

absolwent,

jeszcze si´ ucz´”

(14%)

„Brak potrzeby
podejmowania

pracy”

(13%)

Osoba bierna

zawodowo,

prezentujàca

postaw´

akceptacji

„Niepe∏nosprawnoÊç

uniemo˝liwia

podj´cie pracy”

(10%)

„Brak pracy

dla osób

niepe∏nosprawnych”

(9%)

Osoba bierna

zawodowo,

prezentujàca

postaw´

braku

akceptacji

Choroba

i z∏y stan zdrowia

(43%)

Choroba

i z∏y stan zdrowia

(43%)

Rys. 34. Najcz´Êciej wymieniane powody niepodejmowania pracy
èród∏o: Opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 58

Z powy˝szej analizy wynika, ˝e w odczuciu osób z ograniczonà sprawnoÊcià,

które nie pracujà, najwi´kszà barierà w podj´ciu pracy jest ich stan zdrowia. Po-
wód ten akcentowany jest w szczególnoÊci przez osoby nieakceptujàce swojej nie-
pe∏nosprawnoÊci, ale tak˝e przez bierne zawodowo, które wykazujà postaw´ ak-
ceptacji. Fakt ten mo˝e byç ró˝nie interpetowany.

Jednà z interpretacji mo˝e byç obserwacja poczyniona w ramach niniejszego

opracowania, wskazujàca na to, ˝e osoby nieakceptujàce si´ to w wi´kszoÊci oso-
by z orzeczeniem o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci (patrz rozdzia∏ „Cechy
niepe∏nosprawnoÊci”). Akcentowanie zw∏aszcza tego powodu, jeÊli chodzi
o niepodejmowanie pracy, mo˝e tak˝e Êwiadczyç o silnej koncentracji na nie-
pe∏nosprawnoÊci, jako centralnym aspekcie obrazu w∏asnej osoby.

Wydaje si´, ˝e w przypadku osób biernych zawodowo choroba mo˝e byç za-

równo czynnikiem, który obiektywnie uniemo˝liwia sprawne funkcjonowanie
w Êrodowisku zawodowym (np. cz´ste pobyty w szpitalu, trudnoÊci w komuni-
kacji itp.), jak i rodzajem wymówki.

Ostatnia z interpretacji mo˝e odnosiç si´ do osób biernych zawodowo, które ak-

ceptujà swojà niepe∏nosprawnoÊç, zw∏aszcza je˝eli weêmie si´ pod uwag´ wymie-
niane przez nie powody, dla których nie podejmujà aktywnoÊci zawodowej (dla
przypomnienia: „brak potrzeby podejmowania pracy”, „jeszcze si´ ucz´”).
W przypadku osób aktywnie poszukujàcych pracy oraz akceptujàcych w∏asnà nie-
pe∏nosprawnoÊç podawane powody mia∏y charakter „zewn´trzny”. Powo∏ywa∏y
si´ one na ogólnie niekorzystnà sytuacj´ na rynku pracy, jak równie˝ brak odpo-
wiedniej oferty pracy dla osób niepe∏nosprawnych. Dla tej grupy osób stan zdro-
wia nie stanowi powa˝nej bariery uniemo˝liwiajàcej podj´cie pracy zawodowej.

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

Poszukujàcy pracy – akceptujàcy vs nieakceptujàcy

Brak pracy

w miejscu

zamieszkania

(13%)

Bezrobocie,

sytuacja

na rynku pracy

(19%)

Stan zdrowia

(17%)

Bezrobocie,

sytuacja

na rynku pracy

(19%)

Osoba

aktywna

zawodowo,

niepracujàca,

prezentujàca

postaw´

braku

akceptacji

Osoba

aktywna

zawodowo,

niepracujàca,

prezentujàca

postaw´

akceptacji

Brak ofert

pracy dla osób

niepe∏nosprawnych

(25%)

Brak ofert

pracy dla osób

niepe∏nosprawnych

(25%)

Rys. 35. Najcz´Êciej wymieniane powody niepodejmowania pracy
èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 59

3.5. Podsumowanie

Przeprowadzona analiza pozwala spojrzeç na osoby niepe∏nosprawne jako

grup´ bardzo zró˝nicowanà zarówno pod wzgl´dem postrzegania swojej niepe∏-
nosprawnoÊci, jak i pod kàtem motywacji do podejmowania pracy oraz ogólnego
zadowolenia z ˝ycia. Z jednej strony dostrzec mo˝na istotny zwiàzek pomi´dzy
akceptacjà w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊcià zawodowà (wi´kszoÊç
osób pracujàcych zawodowo wykazuje postaw´ akceptacji). Z drugiej natomiast
okazuje si´, ˝e zadowolenie z ˝ycia wynika przede wszystkim z postawy akcep-
tacji samego siebie. Praca zawodowa jest czynnikiem, który mo˝e to zadowole-
nie wzmacniaç.

W wyniku badania zarysowa∏y si´ dwa „typy idealne”, które, jak si´ wydaje,

stanowià form´ wyjÊciowà dla pozosta∏ych konfiguracji zmiennych, majàcych
zwiàzek z postawami wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci. Wyró˝nione typy
w swojej skrajnej formie najbardziej odpowiadajà postawie akceptacji w odniesie-
niu do osób aktywnych zawodowo, z drugiej zaÊ strony – postawie braku akcep-
tacji w sytuacji biernoÊci zawodowej. Pierwszy typ przedstawia „pozytywny
kràg”, czyli konfiguracj´ zmiennych, które w istotny sposób podnoszà zadowole-
nie z ˝ycia (rys. 36). Drugi z rysunków przedstawia natomiast konfiguracj´ zmien-
nych zwiàzanych z obni˝eniem oceny zadowolenia z ˝ycia. Analogicznie mo˝na
ów uk∏ad zmiennych nazwaç „negatywnym kr´giem” (rys. 37).

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

OsobowoÊç +

Relacje z innymi +

Postawa

akceptacji

Zadowolenie

z ˝ycia

Wysokie aspiracje

Pozytywny wizerunek

AktywnoÊç

zawodowa

Fundament

Wychowanie +

Rys. 36. „Pozytywny kràg”: konfiguracja zmiennych wp∏ywajàca na podwy˝szenie pozio-
mu zadowolenia z ˝ycia
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 60

Z badania wiadomo jednak, ˝e pomi´dzy owymi idealnymi typami znajduje

si´ szerokie spectrum ró˝nych konfiguracji, które tak˝e mogà prowadziç do zado-
wolenia z ˝ycia bàdê jego braku. Istotnym elementem owej konfiguracji sà czyn-
niki nazwane „fundamentem” (wychowanie, osobowoÊç, relacje z innymi), które
stanowià punkt wyjÊcia dla kszta∏towania si´ okreÊlonej postawy. To od nich za-
le˝y, w jaki sposób osoba b´dzie funkcjonowa∏a w doros∏ym ˝yciu, w Êrodowisku
zawodowym oraz otoczeniu spo∏ecznym. Czynniki te ju˝ od najm∏odszych lat
wp∏ywajà na ukszta∏towanie si´ okreÊlonej postawy wzgl´dem samego siebie, na
poziomie emocji, wiedzy oraz zachowania.

Z drugiej strony mo˝na przyjàç jednak, ˝e bez wzgl´du na to, czy owe funda-

menty sà mocne czy chwiejne, doÊwiadczenie zwiàzane z nabyciem niepe∏no-
sprawnoÊci mo˝e nimi wstrzàsnàç. U jednych osób „dochodzenie do siebie” i re-
konstrukcja wizerunku w∏asnego „ja” mo˝e trwaç krótko, podczas gdy u innych
d∏u˝ej, niezmiennie jednak wprowadza „zam´t psychiczny”, który mo˝e objawiaç
si´ ambiwalentnym stosunkiem do w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci. Stàd wydaje si´,
˝e warto, aby pomi´dzy tymi dwoma „typami idealnymi” naszkicowaç jeszcze je-
den kràg, który mo˝na nazwaç „kr´giem poÊrednim”, bàdê bardziej adekwatnie
do tematu obrazu samego siebie – „krzywym zwierciad∏em”. Odnosi si´ on do po-
stawy ambiwalentnej (rys. 38).

POSTAWY WOBEC W¸ASNEJ NIEPE¸NOSPRAWNOÂCI…

OsobowoÊç –

Relacje z innymi –

Postawa

braku akceptacji

Niskie zadowolenie

z ˝ycia

Niskie aspiracje

Negatywny

wizerunek „ja”

BiernoÊç

zawodowa

Fundament

Wychowanie –

Rys. 37. „Negatywny kràg”: konfiguracja zmiennych wp∏ywajàca na obni˝enie zadowole-
nia z ˝ycia
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 61

Schemat zamieszczony na rys. 38 wymaga komentarza. Jak widaç, obrazuje on

sytuacj´, w której punktem wyjÊcia mo˝e byç zarówno mocny, jak i s∏aby funda-
ment. Kluczowym aspektem jest natomiast ambiwalentna postawa wzgl´dem
w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, która wià˝e si´ z nieadekwatnym wizerunkiem sa-
mego siebie („ja realne” wy˝ej oceniane ni˝ „ja idealne”). W przypadku tych osób
opisany stan mo˝e pe∏niç funkcj´ ochronnà „ja”, pozwalaç na zachowanie poczu-
cia w∏asnej wartoÊci, które niezb´dne jest do tego, aby ukszta∏towaç nowe „ja ide-
alne”. Wydaje si´, ˝e u tych osób niemo˝noÊç znalezienia pracy jest czynnikiem,
który dodatkowo obni˝a poziom zadowolenia z ˝ycia.

W kontekÊcie powy˝szych rozwa˝aƒ mo˝na zastanowiç si´ nad rolà aktywno-

Êci zawodowej: czy jest ona jedynà drogà zdobycia szcz´Êcia i czerpania zadowo-
lenia z ˝ycia w przypadku osób niepe∏nosprawnych? Otrzymane wyniki wydajà
si´ przynajmniej w cz´Êci temu przeczyç. WÊród osób biernych zawodowo rów-
nie˝ mo˝na odnaleêç osoby, które nie ust´pujà pod wzgl´dem oceny zadowolenia
z ˝ycia osobom pracujàcym. Nie mo˝na negowaç donios∏ej roli aktywnoÊci zawo-
dowej w procesie kszta∏towania wizerunku samego siebie, z drugiej jednak stro-
ny, czy monotonna praca, niezgodna z posiadanymi przez osob´ niepe∏nospraw-
nà kwalifikacjami oraz jej osobistymi aspiracjami, rzeczywiÊcie korzystnie
wp∏ynie na jej samoocen´?

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

OsobowoÊç +/–

Relacje z innymi +/–

Postawa

ambiwalentna

Zachwiane poczucie

zadowolenia z ˝ycia

Nieadekwatny

wizerunek „ja”

Poszukiwanie

pracy

Fundament

Wychowanie +/–

Rys. 38. „Krzywe zwierciad∏o”: konfiguracja zmiennych wp∏ywajàca na zachwianie zado-
wolenia z ˝ycia
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 62

4.1. Wprowadzenie

W tytule ksià˝ki zosta∏o sformu∏owane pytanie: „Od samoakceptacji do aktyw-

noÊci?”. W rzeczy samej, jeÊli chodzi o aktywnoÊç zawodowà, istnieje silny zwiàzek
pomi´dzy akceptacjà w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci a byciem czynnym zawodowo.
Gdyby natomiast zadaç pytanie, czy aktywnoÊç zawodowa jest warunkiem zado-
wolenia z ˝ycia, odpowiedê by∏aby przeczàca. Z przeprowadzonej analizy wynika,
˝e aby byç szcz´Êliwym, najpierw trzeba zaakceptowaç siebie. AktywnoÊç zawodo-
wa mo˝e natomiast byç wa˝nym czynnikiem, który wzmacnia zadowolenie z ˝ycia.
W tym kontekÊcie nasuwajà si´ pewne zalecenia, które mogà byç skierowane do
specjalistów zajmujàcych si´ rehabilitacjà osób z ograniczonà sprawnoÊcià, a tak˝e
do ich rodzin.

Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e osoby z ograniczonà sprawnoÊcià no-

szà w sobie ró˝ne przekonania na swój temat, którym towarzyszà odmienne emo-
cje. Sposób, w jaki postrzegajà siebie, rzutuje na relacje z innymi. Otoczenie mo˝e
postaw´ t´ wzmacniaç bàdê os∏abiaç, dzia∏ajàc w sposób podobny do lustra. Wie-
le jednak zale˝y od samej jednostki, od tego, jakie sygna∏y na swój temat b´dzie
wysy∏aç pod adresem innych osób ze swojego otoczenia. Mo˝na tu zatem mówiç
o dzia∏aniu mechanizmu sprz´˝enia zwrotnego bàdê – u˝ywajàc bardziej metafo-
rycznego porównania – odbicia w lustrze, którym jest otoczenie zewn´trzne.

Wypowiedê osoby z ograniczonà sprawnoÊcià, obrazujàca metafor´

lustra:

(…) inni ludzie akceptujà osoby niepe∏nosprawne pod tym warunkiem, je˝eli

osoby niepe∏nosprawne akceptujà siebie. Bo nie da si´ ukryç… jest taka zale˝noÊç…
co cz∏owiek do siebie czuje i jak si´ do siebie odnosi samego, to inni ludzie go takim
postrzegajà.

Fragment wypowiedzi z wywiadu indywidualnego, przeprowadzonego

w czasie badania.

Rozdzia∏ 4

Rekomendacje

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 63

Wydaje si´ zatem, ˝e brak intencjonalnego dzia∏ania otoczenia na rzecz prze-

rwania tego „negatywnego kr´gu” (patrz rozdzia∏ poprzedni), który mo˝e otaczaç
osob´ z ograniczonà sprawnoÊcià, nie przyniesie zmiany postawy. Na rysunku 39
zaznaczono obszary, które mo˝na nazwaç lustrami. Ka˝de z przedstawionych lu-
ster odpowiada innemu rodzajowi interwencji. W odniesieniu do ka˝dego lustra
mo˝e zostaç podj´ta interwencja, majàca na celu podwy˝szenie poziomu samoak-
ceptacji, a tym samym zadowolenia z ˝ycia.

4.2. Zalecenia dla rodziców

Fundamentem wizerunku samego siebie jest wczesna socjalizacja oraz wy-

chowanie. Bez wzgl´du na to, czy osoba urodzi∏a si´ z niepe∏nosprawnoÊcià czy
jà naby∏a, fundamenty te stanowià rodzaj „szczepionki”, który osoba wynosi na
ca∏e swoje ˝ycie z domu rodzinnego. Jest to te˝ punkt wyjÊcia do samoakcepta-
cji. Stàd nie sposób przeceniç roli rodziców, którzy jako najbli˝sze otoczenie mo-
gà „zaszczepiç” pozytywnà postaw´ poprzez odpowiednie wychowanie i obda-
rzanie dziecka akceptacjà. Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e osoby,

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Lustro II
– Lekarze, psychologowie,
terapeuci

Lustro III
– Doradcy zawodowi

Lustro IV
– Doradcy ˝yciowi

Lustro I
– Rodzice

OsobowoÊç

Relacje z rodzicami

Wychowanie

Dostosowanie

pracy

do kwalifikacji

Praca

nad adekwatnym,

pozytywnym

wizerunkiem

„ja”

Poszukiwanie

alternatywnych

obszarów

rehabilitacji

Rys. 39. Obszary wymagajàce interwencji
èród∏o: opracowanie Dorota Wiszejko-Wierzbicka

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 64

które w dzieciƒstwie mia∏y dobre relacje z rodzicami (przynajmniej tak je wspo-
minajà z perspektywy swojego doros∏ego ˝ycia) i które rodzice traktowali
w sposób partnerski i odpowiedzialny – majà wi´ksze szanse na zaakceptowa-
nie swojej niepe∏nosprawnoÊci. Wszystkie te aspekty wychowania wskazujà na
potrzeb´ uczenia dzieci – ju˝ od najwczeÊniejszych lat ˝ycia – budowania kon-
struktywnych relacji z innymi oraz odpowiedzialnoÊci za w∏asne dzia∏anie.
Obydwa z wymienionych aspektów wychowania mogà u∏atwiç wchodzenie
w zwiàzki partnerskie oraz funkcjonowanie w sferze zawodowej czy w relacjach
spo∏ecznych.

Lustro I: Rodzice

starajcie si´ traktowaç dziecko w sposób partnerski, tzn. budujcie w nim poczucie

w∏asnej wartoÊci poprzez stawianie przed nim wyzwaƒ i wyznaczanie obowiàzków

CEL: dà˝enie do wzbudzenia aspiracji

uczcie, w jaki sposób tworzyç satysfakcjonujàce relacje z ludêmi, aby w przysz∏o-

Êci potrafi∏o nawiàzywaç kontakty

CEL: budowanie zwiàzków partnerskich, zak∏adanie w∏asnej rodziny

dajcie dziecku mo˝liwoÊç kszta∏cenia si´ i przebywania wÊród rówieÊników

CEL: budowanie relacji z innymi, nawiàzywanie kontaktów

akceptujcie swoje dziecko

CEL: kszta∏towanie pozytywnego wizerunku samego siebie

4.3. Zalecenia dla lekarzy, psychologów,

terapeutów

Drugie z luster (patrz rys. 39) odnosi si´ do pracy nad akceptacjà w∏asnej niepe∏-

nosprawnoÊci. Z badania wynika, ˝e na brak akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawno-
Êci bàdê ambiwalentny do niej stosunek nara˝one sà przede wszystkim osoby
dotkni´te chorobà psychicznà, a tak˝e impulsywne i wra˝liwe, o niskiej wytrzy-
ma∏oÊci. To w∏aÊnie one stanowià grup´ ryzyka. Choroba psychiczna wzbudza
wiele negatywnych emocji w otoczeniu, co prawdopodobnie powoduje, ˝e w∏a-
Ênie ta grupa osób niepe∏nosprawnych jest najbardziej odtràcona przez reszt´ spo∏e-
czeƒstwa. Mechanizm ten dodatkowo mo˝e utrudniaç akceptacj´ w∏asnej niepe∏-
nosprawnoÊci. Wydaje si´ zatem, ˝e intencjonalne dzia∏anie czy te˝ interwencja
w zakresie budowania pozytywnego wizerunku samego siebie powinny byç –
w przypadku osób dotkni´tych chorobà psychicznà – inicjowane w pierwszej ko-
lejnoÊci przez lekarzy i terapeutów.

REKOMENDACJE

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 65

Z naszego badania wynika, ˝e negatywny obraz samego siebie prezentujà

w wi´kszoÊci osoby majàce orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci.
Niepe∏nosprawnoÊç w przypadku tych osób mo˝e stanowiç powa˝nà obiektyw-
nà przeszkod´ w funkcjonowaniu w ˝yciu spo∏ecznym i zawodowym. Nie mogà
one liczyç na „pozytywne wzmocnienia”, których prawdopodobieƒstwo pojawie-
nia si´ zwi´ksza obecnoÊç w ró˝nych kontekstach spo∏ecznych. Stàd ewentualne-
go êród∏a pomocy nale˝a∏oby poszukiwaç wÊród personelu medycznego.
W zwiàzku z tym zasadne wydaje si´ uwra˝liwienie Êrodowiska lekarskiego na
wag´ kondycji psychicznej, w jakiej znajduje si´ osoba z ograniczonà sprawnoÊcià.
Nale˝y zwróciç uwag´ na przygotowanie lekarzy, którzy w niektórych przypad-
kach sà ich jedynym kontaktem ze Êwiatem zewn´trznym, w zakresie udzielania
„pierwszej pomocy psychologicznej”.

Rola lekarzy oraz psychologów w budowaniu akceptacji dla niepe∏nosprawno-

Êci jest tak˝e bardzo du˝a w kontekÊcie udzielania „pierwszej pomocy” zarówno
osobie, której sprawnoÊç w∏aÊnie uleg∏a ograniczeniu (np. wskutek nieszcz´Êliwe-
go wypadku), jak i jej rodzinie. Postawa lekarza oraz udzielone przez niego infor-
macje mogà stanowiç punkt wyjÊcia do uruchomienia procesu akceptacji w∏asnej
niepe∏nosprawnoÊci.

Nie sposób przeceniç tak˝e roli specjalistów (lekarzy, psychologów, terapeu-

tów) w zakresie udzielania wsparcia i „pierwszej pomocy” w stosunku do rodzi-
ców dzieci z wrodzonà bàdê nabytà niepe∏nosprawnoÊcià (szczególnie, jeÊli naby-
wana jest w okresie dorastania). Pomoc rodzicom ze strony specjalistów mo˝e
sprzyjaç przywróceniu zachwianej równowagi oraz nakierowaniu na odbudow´
(bàdê budow´ od momentu samych narodzin dziecka) pozytywnego wizerunku
samego siebie. W przeciwnym razie, brak okazywanej akceptacji ze strony rodzi-
ców, jako osób stanowiàcych bezpoÊrednie êród∏o kszta∏towania si´ wizerunku
samego siebie (Lustro I), mo˝e skutkowaç postawà braku akceptacji u dziecka.

Lustro II: lekarze, psychologowie, terapeuci

zwracajcie szczególnà uwag´ na osoby dotkni´te chorobà psychicznà, a tak˝e te,

które odznaczajà si´ wysokà impulsywnoÊcià

CEL: praca nad akceptacjà niepe∏nosprawnoÊci oraz poczuciem kontroli

bàdêcie gotowi na udzielenie „pierwszej pomocy psychologicznej” dla osób, któ-
re w∏aÊnie naby∏y niepe∏nosprawnoÊç, oraz ich rodzin

CEL: uruchomienie procesu prowadzàcego do akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci

nie koncentrujcie si´ wy∏àcznie na fizycznych aspektach niepe∏nosprawnoÊci, nie

zapominajcie o psychicznej kondycji pacjenta, dla którego jesteÊcie niekiedy jedy-
nym kontaktem ze Êwiatem zewn´trznym

CEL: wsparcie psychologiczne osób o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci w dà-

˝eniu do samoakceptacji

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 66

4.4. Zalecenia dla doradców zawodowych

i rehabilitantów

Ârodowisko zawodowe jest wa˝nym kontekstem, w którym mo˝e odbywaç si´

rehabilitacja osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Wynika to z tego, i˝ odnosi si´ ono
do ró˝nych aspektów funkcjonowania cz∏owieka. Pozwala kszta∏towaç i wyko-
rzystywaç ró˝norodne kompetencje: samodzielnoÊci, odpowiedzialnoÊci, wspó∏-
pracy, umiej´tnoÊç nawiàzywania kontaktów interpersonalnych itp. AktywnoÊç
zawodowa jest sferà odgrywajàcà rol´ lustra, w którym mo˝na dostrzec w∏asne
mocne i s∏abe strony. Kontekst pracy zawodowej stwarza wiele okazji do redefi-
nicji obrazu „ja”. Trzeba jednak wziàç pod uwag´ to, ˝e mo˝e zadzia∏aç zarówno
w kierunku pozytywnym (jak z naszego badania wynika – najcz´Êciej samoakcep-
tacja wià˝e si´ z aktywnoÊcià zawodowà), jak i negatywnym. Praca zawodowa
nieadekwatna do aspiracji oraz kwalifikacji mo˝e obni˝aç poziom zadowolenia
z ˝ycia, a tak˝e negatywnie wp∏ywaç na proces akceptacji samego siebie. Dzieje
si´ tak zw∏aszcza wtedy, gdy pogorszenie si´ warunków pracy wynika z faktu na-
bycia niepe∏nosprawnoÊci, a osoba jeszcze go „nie oswoi∏a” i nie zaakceptowa∏a
ograniczeƒ z tego wynikajàcych.

Bioràc pod uwag´ powy˝sze zastrze˝enia, ogólnie mo˝na powiedzieç, ˝e pra-

ca dostosowana do kwalifikacji oraz – co wa˝ne – aspiracji, mo˝e pozytywnie
wp∏ywaç na poziom samoakceptacji, a tak˝e stanowiç wa˝ny element w procesie
rehabilitacji. Z drugiej strony nie przyniesie ona oczekiwanych pozytywnych re-
zultatów, jeÊli nie jest dostosowana do aspiracji i kwalifikacji, a dodatkowo zosta-
nie podj´ta przez osob´, która nie akceptuje swojej niepe∏nosprawnoÊci.

Warto zatem zwróciç uwag´ na to, jakà funkcj´ ma pe∏niç aktywizacja zawo-

dowa w przypadku osób z ograniczonà sprawnoÊcià, a tak˝e rozró˝niç sytuacj´
„umieszczania w miejscu pracy” od indywidualnego „planowania kariery zawo-
dowej” (za: Akridge, 1985, s. 24). JeÊli praca zostanie dobrze dobrana do kwalifi-
kacji i oczekiwaƒ – wzmocni poczucie samoakceptacji, w przeciwnym wypadku
mo˝e je obni˝yç. Mówiàc o roli rehabilitacji zawodowej w kontekÊcie kszta∏towa-
nia pozytywnego wizerunku samego siebie i akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawno-
Êci, musi byç spe∏niony wariant drugi, mówiàcy o planowaniu kariery zawodowej
w szerszym kontekÊcie ˝ycia i potrzeb osoby z ograniczonà sprawnoÊcià. W tym
momencie dochodzimy do konkluzji:

Aktywizacja zawodowa mo˝e odegraç wa˝nà rol´ w procesie akcepta-

cji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci, o ile uwzgl´dnia szerszy kontekst ˝ycia,
potrzeb i aspiracji osób z ograniczonà sprawnoÊcià.

Odnoszàc si´ do wyników naszego badania, warto zaznaczyç, ˝e wsparcie ze

strony doradców zawodowych powinny otrzymaç przede wszystkim osoby,
które si´ akceptujà i aktywnie poszukujà pracy. To one uskar˝a∏y si´ przede
wszystkim na z∏à sytuacj´ na rynku pracy oraz brak ofert pracy dostosowanych

REKOMENDACJE

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 67

do potrzeb osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Wsparcie ze strony doradców za-
wodowych zapewne mog∏oby byç pomocne tak˝e w odniesieniu do osób ambi-
walentnych, poszukujàcych pracy. Ich obraz samych siebie, jak wskazujà wyni-
ki, jest nieadekwatny, co mo˝e wynikaç z nieustalonego jeszcze wizerunku
w∏asnego „ja”.

W przypadku osób, które znalaz∏y si´ w grupie osób biernych zawodowo, ale

akceptujàcych si´, mo˝na domniemywaç, ˝e nie pracujà one z w∏asnego wyboru.
Mogà one realizowaç si´ na innym polu (wszak posiadajà wysokie aspiracje) bàdê
nie podj´∏y jeszcze pracy zawodowej ze wzgl´du na m∏ody wiek. W ka˝dym ra-
zie nie oczekujà one wsparcia i interwencji. Stàd nie wydaje si´, aby niezb´dna by-
∏a ich aktywizacja zawodowa, tym bardziej ˝e jest to niewielka grupa osób, która
dodatkowo cz´sto nadmienia, ˝e nie ma potrzeby podejmowania pracy.

Lustro III: doradcy zawodowi

udzielcie pomocy przede wszystkim tym osobom, które chcà pracowaç (wykazu-

jà silnà motywacj´ do tego) i poszukujà pracy

starajcie si´ dopasowywaç prac´ do kwalifikacji i aspiracji osób z ograniczonà

sprawnoÊcià

zwracajcie uwag´ na stan psychiczny osoby niepe∏nosprawnej – byç mo˝e potrze-

buje ona innego rodzaju interwencji ani˝eli aktywizacja zawodowa, jak np. skie-
rowania do rehabilitantów i terapeutów

nie starajcie si´ aktywizowaç zawodowo wszystkich osób z ograniczonà spraw-

noÊcià, bo nie wszystkie sà w takim stopniu gotowe i zdolne do pracy zarówno ze
wzgl´du na stan zdrowia, jak i motywacj´ czy aktualny stan psychiczny

4.5. Zalecenia dla doradców ˝yciowych

Na uwag´ i wsparcie ze strony doradców ˝yciowych zas∏ugujà przede wszyst-

kim osoby zdradzajàce ambiwalentny stosunek do w∏asnej sytuacji zdrowotnej
(bierne zawodowo oraz pracujàce) i nieakceptujàce si´. Ich postawa wobec w∏a-
snej niepe∏nosprawnoÊci, jak si´ wydaje, nie rokuje dobrze ani w zakresie poszu-
kiwania pracy, ani te˝ w sytuacji zatrudnienia (osoby nieakceptujàce si´ pracujà-
ce). Szczególnie zaÊ niepokojàca wydaje si´ sytuacja tych, którzy nie akceptujà si´
i nie szukajà pracy. W odniesieniu do wymienionych grup sama aktywnoÊç zawo-
dowa mo˝e nie wystarczaç. Wydaje si´, ˝e w stosunku do nich powinna zostaç za-
stosowana zasada „od akceptacji do aktywnoÊci”, która powinna staç si´ punktem
wyjÊcia do udzielenia pomocy nie tylko w zakresie aktywizacji zawodowej, ale
obejmujàcej szerszy kontekst ich ˝ycia.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 68

Lustro IV: doradcy ˝yciowi

zainteresujcie si´ przede wszystkim osobami, które sà bierne i wykazujà negatyw-

ny obraz samego siebie

zwróçcie uwag´ na osoby, które pracujà, ale nie akceptujà swojej niepe∏nospraw-

noÊci

rozwa˝cie zastosowanie zasady „od akceptacji do aktywnoÊci”
wspierajcie je w procesie akceptowania w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci i pozwólcie

samodzielnie ukszta∏towaç swój pozytywny wizerunek „ja”

motywujcie do uformowania dà˝eƒ i pragnieƒ, czyli „ja” idealnego
pomó˝cie zbudowaç „pozytywny kràg” w oparciu o ró˝ne Êrodowiska i grupy

spo∏eczne

4.6. Zalecenia dla osób z ograniczonà

sprawnoÊcià

Mimo ˝e zalecenia dla tej grupy osób, czyli b´dàcej podmiotem rozwa˝aƒ

podj´tych w tej ksià˝ce, powinny pojawiç si´ na poczàtku niniejszych rekomen-
dacji, znajdujà si´ one na koƒcu g∏ównie ze wzgl´du na trudnoÊç w ich sformu-
∏owaniu. Akceptacja w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci nie jest bowiem do koƒca
zale˝na od samej osoby nià dotkni´tej. Wszelkie „porady” w kierunku zaakcep-
towania mogà zabrzmieç banalnie bàdê wr´cz arogancko. Aby jednak nie godziç
si´ na pesymistyczny model, w którym samoakceptacja zale˝y wy∏àcznie od wa-
runków zewn´trznych, wydaje si´, ˝e warto pami´taç o samozwrotnym mecha-
nizmie, opisanym ju˝ wczeÊniej. „Negatywny kràg”, jaki wytwarza si´ wokó∏
osoby nieakceptujàcej swojej niepe∏nosprawnoÊci, mo˝e zostaç przerwany nie
tylko poprzez zewn´trzne interwencje, ale równie˝ przez dzia∏ania podejmowa-
ne przez nià samà. Zasadne zatem wydaje si´ zach´canie osób niepe∏nospraw-
nych do wspó∏pracy z osobami, które mogà okazaç si´ pomocne w przerwaniu
„negatywnego kr´gu”, do poszukiwania ich w ró˝nych Êrodowiskach spo∏ecz-
nych, ró˝nymi drogami. Warto, aby osoby, które nie akceptujà swojej niepe∏no-
sprawnoÊci, poszerza∏y kr´gi swoich znajomych w myÊl zasady: od jakiejkolwiek
aktywnoÊci, która pozwoli nawiàzaç nowe kontakty, poprzez zwi´kszanie szans
na odnalezienie akceptacji wÊród innych ludzi (poszukiwanie pozytywnych lu-
ster) i po aktywnoÊç, która pozwoli si´ realizowaç i podnieÊç poziom zadowole-
nia z ˝ycia.

REKOMENDACJE

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 69

Lustro V: osoba z ograniczonà sprawnoÊcià „SAMA dla siebie”

próbuj nawiàzywaç nowe kontakty, w ten sposób zwi´kszysz prawdopodobieƒ-

stwo znalezienia osób, które u∏atwià ci zbudowanie „pozytywnego kr´gu”

staraj si´ podejmowaç ró˝ne rodzaje dzia∏aƒ
jeÊli nie mo˝esz poruszaç si´ samodzielnie – spróbuj nawiàzaç nowe znajomoÊci

za poÊrednictwem Internetu

spróbuj zastanowiç si´, kim jesteÊ, do czego dà˝ysz i kto lub co mo˝e Ci pomóc

w osiàgni´ciu tego

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 70

Postrzeganie w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci przez osob´ nià dotkni´tà wynika

z kombinacji wielu czynników – zarówno zewn´trznych, jak i wewn´trznych. Po-
nadto stanowi jeden z elementów szerzej rozumianego obrazu samego siebie. Po-
stawa wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci ma istotny zwiàzek z tym, w jaki sposób
osoba z ograniczonà sprawnoÊcià odbiera siebie, jak ocenia swoje umiej´tnoÊci i ˝y-
cie w ogóle. Wp∏ywa tak˝e na to, jakie sygna∏y wysy∏a na swój temat do otoczenia
i jakie komunikaty na swój temat zwrotnie odbiera. Dzia∏anie tego mechanizmu
mo˝na porównaç do przeglàdania si´ w lustrze, które odbija obraz samego siebie.

Konstatacja ta mo˝e wydawaç si´ pesymistyczna, zw∏aszcza jeÊli bierze si´ pod

uwag´ negatywnà postaw´ wzgl´dem samego siebie. Mo˝na by w tym miejscu
wysnuç wniosek, ˝e osoba, która si´ nie akceptuje, nie ma ju˝ szans na zmian´
swojej postawy. Wydaje si´ jednak, ˝e tak byç nie musi, a zmiana jest mo˝liwa
w ramach szeroko rozumianych interwencji zewn´trznych. Im wi´cej „luster”,
czyli kontekstów spo∏ecznych, w których osoba z ograniczonà sprawnoÊcià ma
mo˝liwoÊç poznawania siebie, tym wi´cej szans na rozwój osobisty i pozyskanie
akceptacji ze strony otoczenia.

Pierwszym takim lustrem, z jakim cz∏owiek ma do czynienia od najwczeÊniej-

szych lat dzieci´cych, jest jego najbli˝sze otoczenie – poczàtkowo sà to oczy matki,
nast´pnie rówieÊnicy, przyjaciele, partnerzy. Wa˝nym kontekstem, w którym oso-
ba z ograniczeniem sprawnoÊci mo˝e si´ rozwijaç i pracowaç nad samoakceptacjà,
jest tak˝e Êrodowisko zawodowe. Aby jednak mog∏o ono odegraç pozytywnà rol´
w procesie kszta∏towania postawy akceptacji, musi spe∏niaç pewne warunki.
Przede wszystkim musi byç lustrem, w którym osoba z ograniczonà sprawnoÊcià
b´dzie mia∏a szanse dostrzec swoje mocne strony (dostosowanie pracy do mo˝li-
woÊci i kwalifikacji osób z ograniczonà sprawnoÊcià). Po drugie, nie mo˝e to byç
„krzywe zwierciad∏o”, a zatem musi oddawaç rzeczywistà sytuacj´ i relacje, jakie
panujà na rynku pracy (otwarty rynek pracy). W takim rozumieniu Êrodowisko
pracy mo˝e odegraç wa˝nà rol´ w procesie akceptacji w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci
w myÊl zasady „od aktywnoÊci do samoakceptacji”.

Zakoƒczenie

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 71

Akridge, R. L. (1985). Rehabilitation, career development and self-awareness. Journal of Rehabilitation,

51 (2), 24–30.

Antle, B. (2004). Factors associated with self-worth in young people with physical disabilities. Health

and Social Work, 29 (3), 167–175.

Baƒka, A. (2007). Psychologiczne doradztwo karier. Poznaƒ: PRINT-B.
Bee, H. (2004) Psychologia rozwoju cz∏owieka. Poznaƒ: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Boekaerts, M., Pintrich, P. R., Zeidner, M. (2000). Handbook of Self-Regulation. London: Academic Press.
Czapiƒski, J. (red.). (2005). Nauka o szcz´Êciu, zdrowiu, sile i cnotach cz∏owieka. Warszawa: PWN.
Drozd, E. (1999). Samoocena i aspiracje m∏odzie˝y niepe∏nosprawnej. Edukacja i Dialog, 2, 27–32.
Giddens, A. (2006). NowoczesnoÊç i to˝samoÊç. „Ja” i spo∏eczeƒstwo w epoce póênej nowoczesnoÊci. Warsza-

wa: PWN.

Giddens, A. (2007). Socjologia. Warszawa: PWN.
Harter, S. (1999). The Construction of The Self. New York: The Guilford Press.
Majewicz, P. (2002). Obraz samego siebie a zachowanie m∏odzie˝y niepe∏nosprawnej ruchowo. Kraków: Wy-

dawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.

Maslow, A. (2007). Motywacja i osobowoÊç. Warszawa: PWN.
Michalos, A. C. (1985). Multiple discrepancy theory. Social Indicators Research, 16, 347–413.
Mika, S. (1984). Psychologia spo∏eczna. Warszawa: PWN.
Kopaliƒski, W. (1989). S∏ownik wyrazów obcych i zwrotów obcoj´zycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kowalik, S. (2003) „Doros∏oÊç osób niepe∏nosprawnych w Êwietle koncepcji strefy utraconego rozwo-

ju” w: K., D. Radzicka, A. Kobylaƒska (red.). Doros∏oÊç, niepe∏nosprawnoÊç, czas wspó∏czesny. Na po-
graniczach pedagogiki specjalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: WAiP.
Lessing, D. (2007). Piàte dziecko. Warszawa: PIW.
Lewowicki, T. (1987) Aspiracje dzieci i m∏odzie˝y. Warszawa: PWN.
Livneh, H., Antonak R. F. (2005). Psychosocial adaptation to chronic illness and disability: a primer for

counselors. Journal of Counseling and Development, 83 (1), 12–20.

¸ukaszewski, W. (1974) OsobowoÊç: struktura i funkcje regulacyjne. Warszawa: PWN.
Piaget, J. (1966). Studia z psychologii dziecka. Warszawa: PWN.
Saunders, J. L., Leahy, M. J., Frank, K. A. (2000). Improving the employment self-concept of persons

with disabilities: a field-based experiment. Rehabilitation Counseling Bulletin, 43 (3), 142–149.

Reykowski, J. (1986). Motywacja, postawy prospo∏eczne a osobowoÊç. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (1970). Z zagadnieƒ psychologii motywacji. Warszawa: Paƒstwowe Zak∏ady Wydawnictw

Szkolnych.

Literatura

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 73

Podstawowe dane na temat projektu

Temat:

Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊci zawo-
dowej osób niepe∏nosprawnych

Numer projektu:

WUE/0041/IV/05

Czas trwania:

2005 – 2008

Kierownik projektu:

prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziƒska

Projekt jest realizowany:

w ramach Sektorowego Programu Operacyjne-
go Rozwój Zasobów Ludzkich

Priorytet 1 pt.:

Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji
zawodowej i spo∏ecznej

Dzia∏anie 1.4. pt.:

Integracja zawodowa i spo∏eczna osób niepe∏-
nosprawnych

Miejsce realizacji:

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej w War-
szawie, Wydzia∏ Psychologii

Charakterystyka ogólna

Projekt ma charakter badawczy i dotyczy pi´ciu grup osób doros∏ych o umiar-

kowanym i znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci, u których wyst´pujà:

• deficyty percepcyjne w zakresie wzroku
• deficyty percepcyjne w zakresie s∏uchu
• deficyty motoryczne
• choroby psychiczne
• przewlek∏e choroby somatyczne

Pod wzgl´dem treÊci projekt dotyczy:

1. kompetencji psychospo∏ecznych osób z ograniczonà sprawnoÊcià w zakresie

podejmowania i prowadzenia aktywnoÊci zawodowej,

2. psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników ryzyka, ograniczajàcych

korzystanie z wewn´trznych zasobów przez osoby z ograniczonà sprawnoÊcià,

3. psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników wzmacniajàcych zaso-

by osób z ograniczonà sprawnoÊcià oraz wp∏ywajàcych pozytywnie na ich
funkcjonowanie na rynku pracy.

Aneks

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 75

Projekt obejmowa∏ w kolejnych dziewi´ciu etapach czynnoÊci zilustrowane na

rys. A1.

ETAP I: BADANIE EKSPERTÓW

Cele: g∏ównym celem badaƒ prowadzonych na tym etapie by∏o uzyskanie

opinii na temat uwarunkowaƒ aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.
Dane zebrane na podstawie wywiadów z ekspertami mia∏y pos∏u˝yç do:

1. ustalenia listy czynników ryzyka i czynników wspomagajàcych aktywnoÊç za-

wodowà osób niepe∏nosprawnych,

2. wy∏onienia êróde∏ stereotypów i uprzedzeƒ wobec osób niepe∏nosprawnych

tkwiàcych w nich samych oraz w cz∏onkach ich rodzin i pracodawcach,

3. modyfikacji hipotetycznego profilu psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ aktyw-

noÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.

Kolejne zadania w badaniu ekspertów przedstawia rys. A2.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

(1) Analiza aktów prawnych

dotyczàcych obecnoÊci

i funkcjonowania osób niepe∏-

nosprawnych na rynku pracy

(2) Analiza dzia∏alnoÊci

organizacji i instytucji,

dzia∏ajàcych na rzecz

aktywizacji zawodowej

osób niepe∏nosprawnych

(3) Analiza danych

statystycznych, pokazujàcych

aktywnoÊç i pozycj´

osób niepe∏nosprawnych

na rynku pracy

(4) Analiza opublikowanego
dorobku nauk spo∏ecznych,

ekonomicznych i medycznych,

dotyczàcego kondycji spo∏ecznej

i zawodowej osób niepe∏nosprawnych

(5) Badania opinii ekspertów

na temat przyczyn nik∏ej obecnoÊci

osób niepe∏nosprawnych na rynku

pracy oraz czynników zwiàzanych

z ich sukcesem na rynku pracy

(6) JakoÊciowe badania

eksploracyjne psychicznego

potencja∏u osób niepe∏no-

sprawnych i jego uwarunkowaƒ

(9) Opracowanie rekomendacji

dla projektów interwencji

skierowanych na osoby niepe∏-

nosprawne oraz projektów

interwencji spo∏ecznych

(7) IloÊciowe badania,

weryfikujàce hipotezy

z etapu badaƒ ekspertów

i etapu badaƒ eksploracyjnych

(8) Upowszechnianie wyników

i wniosków z wszystkich

etapów analiz i badaƒ poprzez:

(1) konferencje oraz (2) publi-

kacje obejmujàce trzy serie

Rys. A1. Etapy realizacji badaƒ w ramach projektu
èród∏o: opracowanie w∏asne

Przygotowane na podstawie: Brzeziƒska, A. I., Woêniak, Z., Maj, K. (red.). (2007). Osoby z ograniczo-
nà sprawnoÊcià na rynku pracy. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Badanie przygoto-
wano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Iza-
beli Brzeziƒskiej.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 76

Narz´dzie badawcze: badania zosta∏y zrealizowane za pomocà wywiadu, któ-

ry obejmowa∏ obszary uznane przez nas za istotne na podstawie wczeÊniejszej
analizy literatury naukowej, dotyczàcej osób niepe∏nosprawnych, analizy ró˝nego
rodzaju dokumentów, stron internetowych organizacji pozarzàdowych oraz pro-
gramów szkoleƒ dla osób niepe∏nosprawnych.

Rozmowy z ekspertami obejmowa∏y nast´pujàce obszary:

1. Historia niepe∏nosprawnoÊci i jej wp∏yw na aktualne ˝ycie osób niepe∏no-

sprawnych.

2. Edukacja osób niepe∏nosprawnych w okresie dzieciƒstwa i dorastania.
3. Wykszta∏cenie i jego zwiàzek z aktualnà sytuacjà osób niepe∏nosprawnych.
4. Historia poszukiwania pracy i historia bycia pracownikiem.
5. Zadowolenie z ˝ycia.
6. Bariery w podj´ciu i utrzymaniu pracy przez osoby niepe∏nosprawne.
7. Przyczyny sukcesów i przyczyny niepowodzeƒ.
8. Zmiany w Polsce w ostatnich 2 – 3 latach dotyczàce osób niepe∏nosprawnych.
9. Konieczne zmiany w odniesieniu do osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

10. KorzyÊci z zapewnienia pracy osobom niepe∏nosprawnym.

Osoby badane: osoby badane zosta∏y dobrane w taki sposób, aby ka˝da z pod-

grup by∏a jak najbardziej zró˝nicowana, co pozwoli∏oby uzyskaç bogaty materia∏
do prowadzenia dalszych analiz. Struktur´ próby badanych ekspertów przedsta-
wia tab. A1.

ANEKS

Analiza

literatury

naukowej

Szkolenie

osób

badajàcych

Wywiady

z ekspertami

Opracowanie

wyników badaƒ

Przygotowanie

dyspozycji

do wywiadów

Rys. A2. Etapy realizacji badania ekspertów
èród∏o: opracowanie w∏asne

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 77

Osoby przeprowadzajàce badanie: badania w grupach ekspertów prowadzone

by∏y przez psychologów, socjologa i studentów psychologii Szko∏y Wy˝szej Psycho-
logii Spo∏ecznej w Warszawie. Wszystkie osoby badajàce zosta∏y do tego celu specjal-
nie przeszkolone oraz otrzyma∏y materia∏y u∏atwiajàce im przeprowadzenie badania.

Organizacja badaƒ: badania zosta∏y przeprowadzone w okresie od 1 kwietnia

do 30 maja 2006 roku. Odby∏y si´, w zale˝noÊci od preferencji osób badanych,
w miejscu ich zamieszkania lub miejscu pracy. Wywiady trwa∏y Êrednio od 60 mi-
nut (w grupie osób pomagajàcych niepe∏nosprawnym) do 75 minut (w grupie
osób niepe∏nosprawnych).

Efekt badaƒ: wyniki badania ekspertów przynios∏y nast´pujàce efekty:

1. Poznanie czynników ryzyka i ró˝nych ograniczeƒ powodujàcych niskà aktyw-

noÊç osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

2. Poznanie czynników wspomagajàcych aktywnoÊç osób niepe∏nosprawnych na

rynku pracy.

3. Zwrócenie uwagi na kluczowà rol´ edukacji (domowej i szkolnej) jako czynni-

ka decydujàcego o aktywnoÊci zawodowej lub jej braku w grupie osób niepe∏-
nosprawnych.

4. Ukazanie wp∏ywu czynników makrostrukturalnych (warunków pracy, do-

st´pnoÊci ofert pracy, systemu rentowego, regulacji prawnych) na aktywnoÊç
zawodowà osób niepe∏nosprawnych.

5. Sformu∏owanie wst´pnych propozycji dotyczàcych ewentualnych projektów spo-

∏ecznych, mogàcych zwi´kszyç udzia∏ osób niepe∏nosprawnych w rynku pracy.

6. Sformu∏owanie wst´pnych hipotez dla etapu badaƒ jakoÊciowych.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Tabela A1. Struktura próby badanych ekspertów

Typ eksperta

Charakterystyka

Liczba osób

badanych

1. Osoby

Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci

Wzrokowa

niepe∏nosprawne

S∏uchowa

Ruchowa

Somatyczna

2. Osoby pomagajàce Osoby pracujàce w instytucjach i organizacjach

osobom

dzia∏ajàcych na rzecz aktywizacji zawodowej

niepe∏nosprawnym osób niepe∏nosprawnych

3. Pracodawcy osób

Osoby majàce doÊwiadczenie w pracy z osobami

niepe∏nosprawnych z niepe∏nosprawnoÊcià psychicznà, wzrokowà,

s∏uchowà, ruchowà oraz z osobami upoÊledzo-
nymi umys∏owo

4. Pracownicy

Osoby badajàce sytuacj´ osób niepe∏nospraw-

naukowi

nych w spo∏eczeƒstwie

¸àczna liczba przebadanych osób

èród∏o: opracowanie na podstawie badania

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 78

Etap II: badanie jakoÊciowe

Cele: badanie jakoÊciowe mia∏o za zadanie osiàgni´cie dwóch celów:

1. Zebranie wiedzy, która zosta∏a póêniej wykorzystana przy konstrukcji i mody-

fikacji narz´dzi do badaƒ iloÊciowych.

2. Zebranie wiedzy opisujàcej populacj´ osób z ograniczonà sprawnoÊcià, ze

szczególnym uwzgl´dnieniem psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ ich aktyw-
noÊci zawodowej.

Czas trwania: wszystkie wywiady przeprowadzono w okresie od lipca do

grudnia 2006 roku.

Metoda i etapy: kolejne zadania w etapie badaƒ jakoÊciowych przedstawia

rys. A3.

Zadania wykonane w kolejnych etapach badaƒ by∏y nast´pujàce:

1. Przeszkolenie osób przeprowadzajàcych badanie pilota˝owe oraz badania

w∏aÊciwe:
a. dok∏adny instrukta˝ badania (wywiadu)

• nacisk na dialogowy charakter wywiadu
• przekazanie standardów przeprowadzania wywiadów

b. wiedza na temat komunikacji z osobami niepe∏nosprawnymi
c. szkolenie dotyczàce kodowania wywiadów za pomocà programu Maxqda 2

2. Badanie pilota˝owe na 10 osobach:

a. weryfikacja narz´dzia badawczego – scenariusza wywiadu
b. scenariusz mia∏ charakter pó∏otwarty – ankieter mia∏ list´ tematów, które

nale˝a∏o poruszyç, jednak nacisk po∏o˝ony by∏ na podà˝anie za sposobem
myÊlenia osoby badanej (Smoczyƒska, Sijko, 2006)

3. Badanie w∏aÊciwe:

a. zbadane zosta∏y trzy grupy osób: osoby niepe∏nosprawne, cz∏onkowie ich

rodzin, osoby z ich Êrodowiska zawodowego

b. dobór osób by∏ celowy wg ustalonych kryteriów, w tym wed∏ug:

• rodzaju niepe∏nosprawnoÊci
• stopnia niepe∏nosprawnoÊci
• wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania

ANEKS

Badanie przygotowano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof.
dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego.

Analiza literatury

naukowej

Przygotowanie

dyspozycji

do wywiadów

Badanie:

trzy grupy osób

Analiza wyników

Rys. A3. Etapy realizacji badaƒ jakoÊciowych
èród∏o: opracowanie w∏asne

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 79

c. badanie polega∏o na przeprowadzaniu wywiadów, ich transkrypcji oraz ko-

dowaniu za pomocà programu Maxqda 2

4. Ca∏oÊciowa analiza zebranych danych:

a. wyniki badaƒ jakoÊciowych zosta∏y przeanalizowane za pomocà pakietu

Maxqda 2 zgodnie z regu∏ami teorii ugruntowanej i poddane szczegó∏owe-
mu opisowi (¸ukowski, 2007)

b. sformu∏owano wnioski dla etapu badaƒ iloÊciowych, dotyczàce doboru

próby, konstrukcji narz´dzia badawczego oraz badanych obszarów.

Charakterystyka próby: procesowi kodowania i analizy poddano 311 wywia-

dów. Pierwotnie planowano analiz´ na próbie trzystu wywiadów, jednak wysoka
jakoÊç wywiadów pilota˝owych sprawi∏a, ˝e równie˝ i one zosta∏y w∏àczone do
puli; ponadto w∏àczony zosta∏ jeszcze jeden dodatkowy wywiad, stàd ca∏kowita
liczba wywiadów jest wi´ksza o jedenaÊcie w stosunku do planowanej. Wszystkie
wywiady przeprowadzone zosta∏y w okresie od lipca do grudnia 2006 roku. Naj-
wi´kszà liczb´ wywiadów, bo a˝ 48,9% (152), stanowi∏y wywiady z osobami
z ograniczonà sprawnoÊcià, drugà co do liczebnoÊci by∏a grupa osób bliskich, stano-
wi∏a ona 29,9% ca∏oÊci (93), najmniejszà grupà byli pracodawcy – zakodowanych
i zanalizowanych zosta∏o 66 wywiadów, co stanowi 21,2% ca∏ej puli. Struktur´ naj-
liczniejszej grupy ze wzgl´du na rodzaj niepe∏nosprawnoÊci przedstawia rys. A4.

Ze wzgl´du na stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci – przebadano 68 osób o umiarko-

wanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci i 56 o znacznym stopniu niepe∏nosprawno-
Êci. 28 osób nie udzieli∏o informacji o stopniu swej niepe∏nosprawnoÊci.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

niepe∏nosprawnoÊç z∏o˝ona

deficyty percepcyjne s∏uchu

deficyty percepcyjne w zakresie wzroku

przewlek∏e choroby somatyczne

deficyty motoryczne

choroby psychiczne

Wywiady bezpoÊrednie

Wywiady z bliskimi

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 80

Etap III: badanie iloÊciowe

***

Czas trwania etapu terenowego: 9–24 lipca 2007

Badana populacja: badaniem obj´ta zosta∏a populacja osób niepe∏nospraw-

nych prawnie, aktywnych i biernych zawodowo o umiarkowanym i znacznym
stopniu niepe∏nosprawnoÊci, w wieku 18–60/65 lat. Ze wzgl´du na dost´pnoÊç
danych statystycznych dotyczàcych Êrodowiska osób niepe∏nosprawnych defini-
cja badanej populacji oparta zosta∏a na za∏o˝eniach metodologicznych przyj´tych
w Narodowym Spisie Powszechnym LudnoÊci i Mieszkaƒ (por. Osoby niepe∏nospraw-
ne oraz ich gospodarstwa domowe, Narodowy Spis Powszechny LudnoÊci i Mieszkaƒ
oraz Powszechny Spis Rolny, 2002; G∏ówny Urzàd Statystyczny, Warszawa, 2003).

1. Za osob´ niepe∏nosprawnà prawnie (w odró˝nieniu od osoby niepe∏nospraw-

nej biologicznie) uznawano osob´ posiadajàcà odpowiednie orzeczenie wyda-
ne przez uprawniony do tego organ (powiatowy, wojewódzki lub by∏y krajo-
wy zespó∏ orzekajàcy o stopniu niepe∏nosprawnoÊci).

2. Za osob´ aktywnà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, obec-

nie pracujàce lub bezrobotne.

3. Przyj´to, i˝ osoby bezrobotne to takie, które w okresie badanego tygodnia nie by∏y

osobami pracujàcymi, lecz aktywnie poszukiwa∏y pracy i by∏y gotowe jà podjàç.

4. Za osob´ biernà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, które nie

zosta∏y zaklasyfikowane jako pracujàce lub bezrobotne, tzn. osoby, które w ciàgu
ostatnich czterech tygodni nie pracowa∏y, nie mia∏y pracy i jej nie poszukiwa∏y.

Przyj´to nast´pujàcy wskaênik, na podstawie którego klasyfikowano osoby ba-

dane do próby:

ANEKS

W ciàgu ostatniego tygodnia wykonywa∏(a) Pan(i) przez co naj-

AKTYWNY

mniej godzin´ prac´ przynoszàcà zarobek. To znaczy, w ostatnim

ZAWODOWO

tygodniu by∏(a) Pan(i) zatrudniony(a) w charakterze pracownika

PRACUJÑCY

najemnego, prowadzi∏(a) Pan(i) w∏asnà dzia∏alnoÊç gospodarczà
lub rolniczà lub pomaga∏(a) Pan(i) w prowadzeniu rodzinnego
gospodarstwa rolnego lub rodzinnej dzia∏alnoÊci gospodarczej.
Je˝eli w tym czasie nie pracowa∏(a) Pan(i) czasowo (z powodu
choroby, urlopu, strajku), ale ma prac´ – prosz´ wskazaç t´
odpowiedê.

W ciàgu ostatniego miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy

AKTYWNY

zarobkowej, lecz aktywnie jej poszukiwa∏(a). Podjà∏(´∏a) Pan(i)

ZAWODOWO

konkretne dzia∏ania w celu znalezienia pracy i gdyby znalaz∏(a)

BEZROBOTNY

Pan(i) prac´, by∏(a)by Pan(i) w stanie jà podjàç w tym lub w na-
st´pnym tygodniu.

W ciàgu miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy zarobko-

BIERNY

wej ani jej Pan(i) aktywnie nie poszukiwa∏(a).

ZAWODOWO

***

Badanie przygotowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny
Izabeli Brzeziƒskiej i prof. dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego, a zrealizowa∏a je firma PENTOR Rese-
arch International S.A. na terenie ca∏ej Polski.

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 81

Zgodnie z Ustawà z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej, spo∏ecznej

oraz zatrudnieniu osób niepe∏nosprawnych za osob´ o:

• umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci uznawano osob´ majàcà orze-

czenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdol-
noÊci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej (wydane przez uprawniony do tego
organ),

• znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci uznawano osob´ majàcà orzeczenie

o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pra-
cy i samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidzkiej.

Zastosowano nast´pujàcy wskaênik kwalifikujàcy do próby:

Sposób realizacji badania: wywiady realizowane by∏y w domach osób niepe∏-

nosprawnych przy wykorzystaniu techniki kwestionariusza papierowego (PAPI).
Wywiad przeprowadzany by∏ z osobà niepe∏nosprawnà. Ka˝dorazowo ankieter
weryfikowa∏ niepe∏nosprawnoÊç na podstawie orzeczenia posiadanego przez
osob´ niepe∏nosprawnà. W sytuacji, gdy komunikacja z osobà niepe∏nosprawnà
by∏a utrudniona, wywiad przeprowadzany by∏y przy wsparciu opiekuna osoby
niepe∏nosprawnej. Wywiad Êrednio trwa∏ 50 minut. Ze wzgl´du na trudny cha-
rakter realizowanej próby za∏o˝ono wielorakie metody dotarcia do respondentów
na poziomie województw:

• metodà wyjÊciowà by∏a „metoda kuli Êniegowej” – badane osoby niepe∏no-

sprawne kierowa∏y ankieterów do innych osób niepe∏nosprawnych,

• ankieterzy korzystali równie˝ z pomocy organizacji pozarzàdowych oraz

oÊrodków pomocy spo∏ecznej.

Badanie realizowane by∏o przez 220 przeszkolonych i kwalifikowanych ankie-

terów. Wszystkie zrealizowane ankiety poddane zosta∏y weryfikacji w Dziale We-
ryfikacji i Kontroli firmy PENTOR Research International S.A. Dodatkowo 10%
ankiet poddanych zosta∏o kontroli terenowej.

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Czy ma Pan(i) wa˝ne orzeczenie o stopniu niepe∏nospraw-

noÊci, niezdolnoÊci do pracy lub grupie inwalidzkiej?

Decyzja

•

Nie

1 >>> ZAKO¡CZYå

•

Orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub

o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy i samodzielnej egzy-
stencji lub o I grupie inwalidzkiej

•

Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci

lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy lub o II grupie
inwalidzkiej

•

Orzeczenie o lekkim stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub

4 >>> ZAKO¡CZYå

o cz´Êciowej niezdolnoÊci do pracy lub o celowoÊci prze-
kwalifikowania zawodowego bàdê o III grupie inwalidzkiej

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 82

Dobór próby badawczej: zrealizowanych zosta∏o 1498 wywiadów z osobami

niepe∏nosprawnymi ze znacznym i umiarowym stopniem niepe∏nosprawnoÊci,
w tym 791 wywiadów z osobami aktywnymi zawodowo oraz 707 wywiadów
z osobami biernymi zawodowo. W celu zachowania porównywalnoÊci obie po-
wy˝sze grupy traktowane by∏y jako osobne próby, dobierane wed∏ug tych sa-
mych kryteriów. Próby dobierane by∏y w sposób kwotowo-celowy. W przypad-
ku obydwu prób wszystkie kwoty by∏y nak∏adane nie na poziomie ca∏ego kraju,
lecz na poziomie województwa. Przy doborze próby stosowano nast´pujàce kry-
teria:

1. Kryteria lokalizacyjne

• Województwo
• Miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto)

2. Kryteria demograficzne

• P∏eç
• Wiek (18–29, 30–49, 50+)

3. Kryteria zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

• Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci (umiarkowany i znaczny).
• Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci (niepe∏nosprawnoÊç s∏uchowa, ruchowa, wzro-

kowa, psychiczna, somatyczna).

Na poziomie ka˝dego z województw na∏o˝ono kwoty zgodne z danymi GUS

na miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto), p∏eç oraz stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci.
W przypadku wieku na∏o˝ono kwoty niezgodne z danymi GUS. Celem takiego
doboru by∏o zwi´kszenie liczby wywiadów z osobami m∏odszymi – do 44 roku
˝ycia. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci by∏ tylko cz´Êciowo kontrolowany w próbie.
Dà˝yliÊmy do zrealizowania minimum 100 wywiadów w ka˝dej próbie z repre-
zentantami danego typu niepe∏nosprawnoÊci. W przypadku próby osób aktyw-
nych zawodowo kontrolowano równie˝ miejsce pracy. Na∏o˝one kwoty na miej-
sce pracy oparte by∏y na podstawie badania Pentor Research International S.A. pt.:
Gmino, jaka jesteÊ?, zrealizowanego na zlecenie Paƒstwowego Funduszu Rehabili-
tacji Osób Niepe∏nosprawnych w latach 2005–2007.

Charakterystyka próby: w celu wyeliminowania celowych przesuni´ç w roz-

k∏adzie obydwu prób oraz przesuni´ç wynikajàcych z doboru próby uzyskane
wyniki poddane zosta∏y procedurze wa˝enia. Wagi opracowane zosta∏y osobno
dla próby osób aktywnych zawodowo oraz dla próby osób biernych zawodowo.
Wagi opracowane zosta∏y na podstawie danych pochodzàcych z Narodowego Spi-
su Powszechnego LudnoÊci i Mieszkaƒ 2002. W procedurze wa˝enia uwzgl´dniono
nast´pujàce zmienne: województwo, miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto) oraz
wiek (18–44 oraz 45–60/65). Rozk∏ad prób ze wzgl´du na p∏eç oraz stopieƒ niepe∏-
nosprawnoÊci jest znacznie zbli˝ony do rzeczywistego. W wyniku przyj´tych
przy dobrze próby kwot oraz zastosowanej procedury wa˝enia uzyskane wyniki
sà reprezentatywne dla populacji osób niepe∏nosprawnych biernych zawodowo
oraz populacji osób niepe∏nosprawnych aktywnych zawodowo pod wzgl´dem
nast´pujàcych zmiennych: województwo, miejsce zamieszkania, wiek, p∏eç, sto-
pieƒ niepe∏nosprawnoÊci (patrz: tab. 2.).

ANEKS

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 83

OD SAMOAKCEPTACJI DO AKTYWNOÂCI?

Tabela 2. Struktura próby osób niepe∏nosprawnych bioràcych udzia∏ w badaniach iloÊcio-
wych

Dane niewa˝one

Dane wa˝one

Aktywni

Bierni

Aktywni

Bierni

WielkoÊç miejscowoÊci

WieÊ 318

292

348

286

Miasto do 50 tys.

180

172

175

159

Miasto powy˝ej 50 tys.

293

243

268

263

Województwo

DolnoÊlàskie 50

113

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie 50

120

Lubuskie 45

¸ódzkie 50

104

Ma∏opolskie 52

158

Mazowieckie 53

157

Opolskie 46

Podkarpackie 44

Podlaskie 54

Pomorskie 58

Âlàskie 45

150

Âwi´tokrzyskie 50

Warmiƒsko-Mazurskie 47

Wielkopolskie 49

152

Zachodniopomorskie 45

Wiek

18–44

410

387

264

169

45 +

381

320

527

538

Posiadanie orzeczenia

Orzeczenie o znacznym

156

307

149

303

stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Orzeczenie o umiarkowanym

635

400

642

404

stopniu niepe∏nosprawnoÊci

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 84

Literatura

Brzeziƒska, A., Woêniak, Z., Maj, K. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy. Warsza-

wa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 1 w serii Osoby niepe∏nosprawne).

¸ukowski, W. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy – portret Êrodowiska. Warszawa:

Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 2 w serii Osoby niepe∏nosprawne).

Smoczyƒska, K., Sijko, K. (2006). Wyniki badaƒ pilota˝owych nad aktywnoÊcià zawodowà osób z ogra-

niczonà sprawnoÊcià. W: A. Brzeziƒska, Z. Woêniak, K. Maj (red.), Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na
rynku pracy (s. 379–396). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

ANEKS

cd. tabeli 2

Dane niewa˝one

Dane wa˝one

Aktywni

Bierni

Aktywni

Bierni

Na które z tych schorzeƒ otrzyma∏(a) Pan(i) orzeczenie o niepe∏nosprawnoÊci?

narzàdu ruchu

199

170

188

170

narzàdu wzroku

161

145

170

146

narzàdu s∏uchu

125

111

114

psychiczne (nerwica,

130

126

124

112

depresja, schizofrenia itp.)

cukrzyca, choroby uk∏adu

176

155

197

165

krà˝enia, choroby nowo-
tworowe, inne przewlek∏e
choroby

Gdzie Pan(i) pracuje?/gdzie poszukuje Pan(i) pracy?

Na otwartym rynku pracy

518

516

Na chronionym rynku

254

259

pracy, w zak∏adzie pracy
chronionej, spó∏dzielni
inwalidzkiej

èród∏o: dane z badaƒ w∏asnych

tom 6 Od samoakceptacji 8/5/08 0:56 Page 85

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
osoby z ograniczeniem sprawności na rynku pracy Tom 3
osoby z ograniczeniem sprawności na rynku pracy Tom 7
AKTYWNOŚĆ OSÓB Z OGRANICZONĄ SPRAWNOŚCIĄ NA RYNKU PRACY (1)
Kałuża Kopias, Dorota Osoby po pięćdziesiątym roku życia jako grupa w szczególnej sytuacji na rynku
Wystapienie K Bidzinski Społeczna percepcja niepełnosprawności i jej wpływ na kształtowanie tożsamoś
osoby 50 na rynku pracy
3Zaocz Człowiek na rynku pracy zespół pracowniczy
1Zaocz CZŁOWIEK NA RYNKU PRACY psychologiczne uwarunkowania przedsiębiorczościid 19265 ppt
Przeciw wykluczeniu z rynku pracy Tom 4
SPiZ Niepełnosprawni na rynku pracy maj 12
dyskryminacja kobiet na rynku pracy
Stosowane środki techniczne umożliwiające ograniczenie hałasu na stanowiskach pracy, Nauka, Ekologia
KOBIETY I MĘŻCZYŻNI NA RYNKU PRACY 2008r
Kobiety na rynku pracy a elast formy zatrudn
Dyskryminacja kobiet na rynku pracy rzeczywistość czy mit 2012
Mlodzi na rynku pracy 2012 raport agencji badawczej StudentsWatch
1 CZŁOWIEK NA RYNKU PRACY psychologiczne uwarunkowani (1)id 8813 ppt

więcej podobnych podstron