BRY

AN CHRISTIE, ZDJ¢CIE ZA ZGODÑ JOSEFY’EGO JAKLITSCHA

78

ÂWIAT NAUKI

Zaktualizowane ze Âwiata Nauki numer 11/1997

Fabrykowanie

wspomnieƒ

Mózg nie tylko daje si´

wprowadzaç w b∏àd,

ale sam te˝ jest sk∏onny

do oszustwa

Elizabeth F. Loftus

W

1986 roku Nadean Cool, salo-
wa z Wisconsin, nie mogàc si´
uporaç z w∏asnymi reakcjami

na uraz, jakiego dozna∏a jej córka, zg∏o-
si∏a si´ do psychiatry. Ten zastosowa∏
hipnoz´ i inne techniki wykorzystujàce
sugesti´, by dokopaç si´ do ukrytych
wspomnieƒ o przemocy, której rzeko-
mo doÊwiadczy∏a sama Cool. Kobieta ta
nabra∏a z czasem przekonania, ˝e wy-
par∏a nast´pujàce wspomnienia: nale-
˝a∏a do sekty satanistycznej, po˝era∏a
niemowl´ta, by∏a gwa∏cona, odbywa∏a
stosunki seksualne ze zwierz´tami i
zmuszona by∏a przyglàdaç si´ zabójstwu
swojej oÊmioletniej kole˝anki. Uwierzy-
∏a, ˝e ma ponad 120 osobowoÊci – dzie-
ci´ce, doros∏e, anielskie, a nawet kacze
– a wszystko dlatego, jak jej mówiono, ˝e
w dzieciƒstwie by∏a wykorzystywa-
na seksualnie i maltretowana. Psychia-
tra dokona∏ nad nià egzorcyzmów – jed-
no posiedzenie trwa∏o ponad pi´ç godzin
i polega∏o m.in. na skrapianiu jej wodà
Êwi´conà i wzywaniu szatana, by opuÊci∏
jej cia∏o.

Kiedy Cool wreszcie zrozumia∏a, ˝e

zaszczepiono jej fa∏szywe wspomnienia,
pozwa∏a psychiatr´ do sàdu, oskar˝ajàc
go o b∏àd w sztuce lekarskiej. W marcu
1997 roku, po trwajàcym pi´ç tygodni
procesie, przyznano jej w drodze ugo-
dy 2.4 mln dolarów odszkodowania.

Cool nie jest jedynà pacjentkà, u któ-

rej pojawi∏y si´ fa∏szywe wspomnienia
w wyniku podejrzanej terapii. W 1992
roku w Missouri pewien pracownik po-
radni przykoÊcielnej podczas terapii po-
móg∏ Beth Rutherford „przypomnieç”
sobie, ˝e jej ojciec, osoba duchowna, sys-
tematycznie gwa∏ci∏ jà mi´dzy siódmym
a czternastym rokiem ˝ycia, w czym nie-
kiedy – przytrzymujàc jà – pomaga∏a mu
jej matka. Pod wp∏ywem terapeuty Ru-
therford przypomnia∏a sobie tak˝e, ˝e
dwukrotnie zasz∏a z ojcem w cià˝´ i ˝e
ten zmusza∏ jà do pozbycia si´ p∏odu.
Gdy posàdzenia te ujawniono, ojciec pa-
cjentki musia∏ zrezygnowaç z funkcji pa-
stora. Badanie lekarskie wykaza∏o jed-
nak, ˝e 22-letnia Rutherford wcià˝ jest
dziewicà i nigdy w cià˝y nie by∏a. Córka
pastora pozwa∏a terapeut´ do sàdu i

otrzyma∏a w 1996 roku milion dolarów
odszkodowania.

Mniej wi´cej rok wczeÊniej dwie

∏awy przysi´g∏ych uzna∏y za winnego
psychiatr´ z Minnesoty. O zaszczepia-
nie fa∏szywych wspomnieƒ oskar˝y∏y
go by∏e pacjentki Vynnette Hamanne
i Elizabeth Carlson, które pod wp∏ywem
hipnozy i amytalu sodowego oraz dez-
informacji na temat funkcjonowania
pami´ci przypomnia∏y sobie o straszli-
wych aktach przemocy ze strony naj-
bli˝szych. Za krzywdy wynik∏e z tych
fa∏szywych oskar˝eƒ sàd przyzna∏ Ha-
manne 2.67 mln, a Carlson – 2.5 mln
dolarów odszkodowania.

Wszystkie cztery kobiety przypomnia-

∏y sobie podczas terapii o przemocy do-
znanej w dzieciƒstwie, ale póêniej pod-
wa˝y∏y autentycznoÊç tych wspomnieƒ.
Jak ustaliç, czy wspomnienia z dzieciƒ-
stwa sà prawdziwe, czy fa∏szywe? Bez
potwierdzenia osób trzecich bardzo
trudno to zrobiç. Co wi´cej, niektóre
wspomnienia zosta∏y zdeprecjonowane
przez fakty – na przyk∏ad wyraêne i do-
k∏adne relacje dotyczàce gwa∏tu i abor-
cji przez wyniki badaƒ lekarskich. Jak
to mo˝liwe, ˝e ludzie zyskujà rozbudo-
wane i nie budzàce ich wàtpliwoÊci,
a przy tym fa∏szywe wspomnienia? Co-
raz liczniejsze badania dowodzà, ˝e
pewnym osobom w sprzyjajàcych wa-
runkach doÊç ∏atwo je zaszczepiç.

Moje w∏asne badania nad zniekszta∏-

caniem pami´ci si´gajà poczàtku lat sie-
demdziesiàtych, kiedy zaj´∏am si´ „efek-
tem dezinformacji”. Wynika z nich, ˝e
gdy ktoÊ, kto by∏ naocznym Êwiadkiem
pewnego zdarzenia, uzyska nast´pnie
nowà, mylàcà informacj´ na temat owe-
go zajÊcia, to jego wspomnienia cz´sto
ulegajà wypaczeniu. W pewnym ekspe-
rymencie uczestnicy oglàdali symulacj´
wypadku samochodowego, który zda-
rzy∏ si´ na skrzy˝owaniu ze znakiem
STOP. Nast´pnie po∏owie badanych za-
sugerowano, ˝e stojàcy przed skrzy˝o-
waniem znak drogowy by∏ znakiem pod-
porzàdkowania. Gdy zapytano póêniej
uczestników o ten znak, ci, których pod-
dano sugestii, sk∏onni byli twierdziç, ˝e
widzieli znak podporzàdkowania. Oso-

by, którym nie przekazano fa∏szywej in-
formacji, znacznie trafniej odtwarza∏y
w pami´ci znak drogowy.

Przeprowadzi∏am wraz ze studenta-

mi ponad 200 eksperymentów (w któ-
rych uczestniczy∏o ponad 20 tys. osób),
dokumentujàcych wp∏yw dezinformacji
na zniekszta∏canie pami´ci. Badani
„przypominali” sobie wielkà stodo∏´
w sielankowej scenerii, w której tak na-
prawd´ ˝adnych budynków nie by∏o, pa-
mi´tali nieobecne w oglàdanej scenie
rozbite szk∏o i magnetofony, bia∏y – za-
miast niebieskiego – samochód w miej-
scu przest´pstwa oraz Myszk´ Minnie
zamiast Miki. Wszystkie te badania do-
wodzà, ˝e wspomnienia mo˝na zmieniç
w sposób przewidywalny i niekiedy bar-
dzo istotny.

Dezinformacja zagra˝a naszej pami´-

ci, gdy rozmawiamy z innymi, kiedy za-
daje si´ nam sugerujàce odpowiedê py-
tania lub gdy czytamy o zdarzeniu,
którego sami byliÊmy Êwiadkami, bàdê
oglàdamy w Êrodkach masowego przeka-
zu informacj´ o nim. Po przesz∏o 25 la-
tach badaƒ nad pot´gà dezinformacji
zgromadzono ju˝ rozleg∏à wiedz´ o czyn-
nikach decydujàcych o tym, czy cz∏owiek
staje si´ podatny na modyfikacj´ pami´-
ci. Odbywa si´ to o wiele ∏atwiej, gdy
wskutek up∏ywu czasu oryginalne wspo-
mnienia si´ zatar∏y.

Fa∏szywe wspomnienia z dzieciƒstwa

CZYM INNYM JEST

zmiana paru szczegó-

∏ów w dok∏adnym pod pozosta∏ymi
wzgl´dami wspomnieniu, czym innym
zaÊ – zaszczepienie fa∏szywego wspo-
mnienia o sytuacji, która si´ nigdy nie
wydarzy∏a. Przyst´pujàc do badania zja-
wiska fabrykacji wspomnieƒ, musieli-
Êmy wraz z moimi studentami znaleêç
sposób na to, by indukujàc pseudow-
spomnienia, nie naraziç osób badanych
na niepotrzebnà przykroÊç – czy to w
momencie tworzenia fa∏szywego wspo-
mnienia, czy te˝ po ujawnieniu, ˝e ce-
lowo wprowadzono je w b∏àd. Chcie-
liÊmy jednak zaszczepiç wspomnie-
nie, które by∏oby odrobin´ bolesne, gdy-
by podobna sytuacja wydarzy∏a si´
naprawd´.

Wraz z mojà wspó∏pracownicà Jacqu-

eline E. Pickrell postanowi∏yÊmy wpro-
wadziç pewne szczególne wspomnienie
– zagubienia si´ w centrum handlowym
lub du˝ym domu towarowym w wieku
mniej wi´cej pi´ciu lat. Poprosi∏yÊmy
zatem, by uczestnicy naszych badaƒ (24

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

79

FA¸SZYWE WSPOMNIENIA tworzà si´ cz´sto w wyniku po∏àczenia autentycznych
wspomnieƒ z sugestiami pochodzàcymi od innych osób. I tak wspomnienie z wczesnego
dzieciƒstwa, radosna wycieczka na pla˝´ z ojcem i dziadkiem, mo˝e pod wp∏ywem sugestii
– na przyk∏ad kogoÊ z rodziny – ulec zniekszta∏ceniu i przerodziç si´ we wspomnienie l´ku
lub zagubienia. Do indukowania fa∏szywych wspomnieƒ dochodzi równie˝ wtedy,
gdy zach´camy danà osob´ do wyobra˝enia sobie, ˝e prze˝ywa okreÊlone wydarzenia,
mówiàc jednoczeÊnie, by nie przejmowa∏a si´ tym, czy zaistnia∏y one naprawd´, czy nie.

osoby w wieku 18–53 lat) przypomnie-
li sobie wydarzenia z dzieciƒstwa, o któ-
rych s∏yszeli od rodziców, starszego
rodzeƒstwa lub innych krewnych. Dla
ka˝dej osoby badanej przygotowa∏yÊmy
kilkuzdaniowe historyjki na temat trzech
zdarzeƒ, które zasz∏y naprawd´, i jed-
nego fikcyjnego.

Opisujàc sytuacj´ zmyÊlonà, korzysta-

∏yÊmy z informacji o jakiejÊ wyprawie
po zakupy (uzyska∏yÊmy jà od kogoÊ z
rodziny osoby badanej, kto zapewni∏
nas, ˝e tak naprawd´ nie zagubi∏a si´
ona w wieku pi´ciu lat). Scenariusz ta-
ki zawiera∏ nast´pujàce elementy: dziec-
ko zgubi∏o si´ na czas d∏u˝szy, p∏aka∏o,
starsza kobieta uspokaja∏a je i udzieli∏a
pomocy, a˝ wreszcie rodzina szcz´Êli-
wie si´ odnalaz∏a.

Po przeczytaniu tych historyjek oso-

by badane mia∏y napisaç, co zapami´-
ta∏y z ka˝dego z tych zdarzeƒ. Je˝eli któ-
regoÊ zdarzenia w ogóle sobie nie
przypomina∏y, mia∏y napisaç: „Tego nie
pami´tam.” Z ka˝dym uczestnikiem ba-
daƒ przeprowadzi∏yÊmy póêniej dwie
rozmowy, w których powiedzia∏yÊmy, ˝e
chcemy sprawdziç, ile szczegó∏ów za-
pami´ta∏ i jak dalece jego wspomnienia
pokrywajà si´ ze wspomnieniami bli-
skiej mu osoby. Nie odczytywa∏yÊmy do-
s∏ownych opisów wydarzeƒ, a jedynie
podsuwa∏yÊmy pewne fragmenty, majà-

ce u∏atwiç wydobywanie wspomnieƒ
z pami´ci.

Tu˝ po przeczytaniu historyjek oraz

podczas dwóch póêniejszych rozmów oso-
by badane przypomnia∏y sobie oko∏o
49 spoÊród 72 zdarzeƒ prawdziwych
(68%). Specjalnie sfabrykowane zdarze-
nie po lekturze materia∏ów przypomnia-
∏o sobie (cz´Êciowo lub w ca∏oÊci) siedem
osób (29%) i podczas dwóch kolejnych
rozmów szeÊç z nich (25%) nadal twier-
dzi∏o, ˝e pami´ta fikcyjne zdarzenie.
Generalnie wspomnienia prawdziwe i fa∏-
szywe ró˝ni∏y si´ troch´: badani u˝yli
wi´cej s∏ów do opisu zdarzeƒ prawdzi-
wych oraz oceniali wspomnienia o nich
jako nieco bardziej wyraziste. Postronne-
mu s∏uchaczowi bardzo trudno by∏oby
jednak powiedzieç, kiedy uczestnicy na-
szych badaƒ opisywali prawdziwe, a kie-
dy fa∏szywe wspomnienia.

OczywiÊcie przera˝enia w zwiàzku z

zagubieniem si´ w sklepie nie da si´ po-
równaç z prze˝yciami osoby molestowa-
nej. W badaniu z zagubieniem si´ w cen-
trum handlowym nie chodzi∏o jednak
o rzeczywiste prze˝ycie tego typu sytu-
acji, a jedynie o zaszczepienie o niej fa∏-
szywego wspomnienia. Nasze doÊwiad-
czenie pokazuje, jak mo˝na tego
dokonaç, i pomaga zrozumieç, w jaki
sposób dochodzi do tego w ˝yciu. Co
wi´cej, dowodzi, ˝e ludzi mo˝na sk∏o-

niç do zapami´tania przesz∏oÊci w ró˝-
ny sposób, a nawet dajà si´ namówiç do
„przypomnienia” sobie zdarzeƒ, które
nigdy nie zasz∏y.

Badania prowadzone w innych labo-

ratoriach stosujàcych podobnà procedu-
r´ eksperymentalnà przynios∏y podobne
rezultaty. I tak Ira Hyman, Troy H. Hus-
band i F. James Billing z Western Wa-
shington University prosili studentów col-
lege’u o przypomnienie sobie przytoczo-
nych przez ich rodziców zdarzeƒ z dzie-
ciƒstwa. Studentów poinformowano, ˝e
w badaniu chodzi o przeÊledzenie ró˝nic
mi´dzy ludêmi w zapami´tywaniu wspól-
nych doÊwiadczeƒ. Ka˝dej osobie przed-
stawiono zdarzenia relacjonowane przez
rodziców i jedno zdarzenie fikcyjne – noc
sp´dzonà w szpitalu z powodu wysokiej
goràczki i podejrzenia o zapalenie ucha
lub przyj´cie urodzinowe z pizzà i zapro-
szonym klaunem – które rzekomo si´ od-
by∏o, gdy osoba ta mia∏a mniej wi´cej pi´ç
lat. Wed∏ug zapewnieƒ rodziców, nic ta-
kiego si´ nie zdarzy∏o.

Hyman stwierdzi∏, ˝e studenci pytani

po raz pierwszy przypomnieli sobie, w ca-
∏oÊci lub fragmentarycznie, 84% zdarzeƒ
prawdziwych, a po raz drugi – 88%. Nikt
nie pami´ta∏ zdarzenia fikcyjnego pod-
czas pierwszego spotkania, ale podczas
drugiego – 20% osób badanych powie-
dzia∏o, ˝e coÊ sobie z niego przypomina.

80

ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

Rozmowa

1

Rozmowa

2

Rozmowa

3

Wspomnienia
zdarzeƒ prawdziwych

„Wspomnienia”
zdarzeƒ fikcyjnych

0

20

40

60

80

100

Odsetek osób badanych

„PRZYPOMINANIE” SOBIE nieprawdziwych zdarzeƒ
z dzieciƒstwa okazywa∏o si´ w tym badaniu nieco
∏atwiejsze, gdy uczestnik – po zaznajomieniu si´
ze szczegó∏ami – zapomina∏, skàd czerpa∏ informacj´
na ich temat. Ira Hyman i jego zespó∏ z Western
Washington University przedstawili osobom badanym
opisy zdarzeƒ autentycznych (o których dowiedzieli si´
od cz∏onków ich rodziny) i jednego fikcyjnego – na
przyk∏ad dotyczàcego oblania rodziców panny m∏odej
ponczem na przyj´ciu weselnym. Nikt z badanych
nie przypomina∏ sobie tego fikcyjnego zdarzenia,
gdy us∏ysza∏ o nim po raz pierwszy, ale podczas dwóch
nast´pnych rozmów najpierw 18%, a nast´pnie
25% badanych twierdzi∏o, ˝e coÊ pami´ta.

BRY

AN CHRISTIE

Jedna osoba, wys∏uchawszy relacji o ho-
spitalizacji, „przypomnia∏a” sobie póêniej
lekarza (m´˝czyzn´), piel´gniark´ oraz
kole˝ank´, która odwiedzi∏a jà w szpitalu.

W innym eksperymencie Hyman opi-

sywa∏ wypadek na przyj´ciu weselnym,
gdy osoba badana rzekomo potràci∏a
waz´ z ponczem i obla∏a nim rodziców
panny m∏odej, czy te˝ ewakuacj´ ze skle-
pu spo˝ywczego, gdy przez pomy∏k´
w∏àczy∏ si´ zraszacz przeciwpo˝arowy.
I tym razem podczas pierwszej rozmo-
wy nikt nie pami´ta∏ fikcyjnego zdarze-
nia, podczas drugiej natomiast 18% ba-
danych coÊ sobie przypomnia∏o, a pod-
czas trzeciej fragmentaryczne wspo-
mnienia opisywa∏o ju˝ 25% uczestni-
ków badaƒ. I tak jedna z osób badanych
pytana po raz pierwszy o fikcyjne zda-
rzenie na przyj´ciu weselnym odpar∏a:
„Nie mam poj´cia. Nigdy o tym nie s∏y-
sza∏am.” Za drugim razem powiedzia-
∏a: „Wesele odbywa∏o si´ na Êwie˝ym po-
wietrzu i o ile pami´tam, biega∏yÊmy
i coÊ potràci∏yÊmy, chyba waz´ z pon-
czem czy coÊ w tym rodzaju. Narobi∏y-
Êmy strasznego ba∏aganu i oczywiÊcie
zosta∏yÊmy skrzyczane.”

Przerost wyobraêni

SKORO WIEMY

, ˝e sugestia mo˝e dopro-

wadziç do powstania fa∏szywych wspo-
mnieƒ z dzieciƒstwa, ∏atwiej nam zro-

zumieç mechanizm ich powstawania.
Pojawia si´ jednak pytanie, czy wyniki
tego badania dotyczà równie˝ realnych
sytuacji, na przyk∏ad przes∏uchania
przez funkcjonariuszy wymiaru spra-
wiedliwoÊci lub seansu psychoterapeu-
tycznego. I choç silne sugestie rzadko
pojawiajà si´ podczas przes∏uchania
przez policj´ oraz w czasie terapii, to
przypadki sugestii w postaci ekspery-
mentu wyobra˝eniowego rzeczywiÊcie
si´ zdarzajà. Funkcjonariusze wymiaru
sprawiedliwoÊci, chcàc uzyskaç przy-
znanie si´ do winy, mogà na przyk∏ad
poprosiç podejrzanego o wyobra˝enie
sobie, jak by to by∏o, gdyby bra∏ udzia∏ w
przest´pstwie. Niektórzy psychiatrzy
i psycholodzy, usi∏ujàc dotrzeç do rze-
komo ukrytych wspomnieƒ, zach´cajà
pacjentów do wyobra˝ania sobie roz-
maitych wydarzeƒ z dzieciƒstwa.

Sonda˝e przeprowadzone wÊród psy-

chologów klinicznych ujawni∏y, ˝e 11%
respondentów zaleca klientom, by „po-
zwolili wyobraêni poszaleç”, a 22% in-
struuje ich, by „dali upust fantazji”. Tera-
peutka Wendy Maltz w popularnej ksià˝-
ce na temat molestowania seksualnego
w dzieciƒstwie zaleca kolegom, by za-
ch´cali pacjenta do „powyobra˝ania so-
bie, ˝e by∏ wykorzystywany seksualnie,
i nie martwi∏ si´, czy wyobra˝enia te sà
trafne, czy czegokolwiek dowodzà bàdê

czy sà spójne [...] I aby zada∏ sobie [...]
nast´pujàce pytania: jaka to pora dnia?
gdzie teraz jestem? w domu czy na dwo-
rze? co si´ dzieje? ile osób mi towarzy-
szy – jedna czy wi´cej?” Maltz namawia
ponadto terapeutów do zadawania py-

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

81

JASON GOL

TZ

(na dole

); BRY

AN CHRISTIE

(na gór

ze

)

„Wspomnienia”
zdarzeƒ fikcyjnych

0

20

40

60

80

100

Odtwarzanie

po lekturze
materia∏ów

Odtwarzanie

w rozmowie

1

Odtwarzanie

w rozmowie

2

Wspomnienia
zdarzeƒ prawdziwych

Odsetek osób badanych

FA¸SZYWE WSPOMNIENIA zaszczepiono
niemal 25% osób uczestniczàcych
w badaniach prowadzonych przez autork´
artyku∏u i jej zespó∏. Zosta∏y one tak
pomyÊlane, by pojawi∏o si´ nieprawdziwe
wspomnienie zagubienia si´ podczas zakupów
w wieku oko∏o pi´ciu lat. Ka˝dy uczestnik
badaƒ otrzyma∏ materia∏y zawierajàce opis
trzech zdarzeƒ autentycznych i jednego
fikcyjnego. Po zapoznaniu si´ z tymi opisami
29% badanych coÊ sobie „przypomina∏o”
o zagubieniu si´ w centrum handlowym.
Jak dowiod∏y póêniejsze rozmowy, z up∏ywem
czasu wspomnienia zdarzeƒ fikcyjnych
i prawdziwych niewiele si´ zmieni∏y.

taƒ typu: „Kto najprawdopodobniej móg∏
byç sprawcà tego czynu? W jakim wieku
by∏eÊ najbardziej nara˝ony na molesto-
wanie seksualne?”

Tego typu eksperymenty myÊlowe sto-

sowane sà coraz cz´Êciej. Sk∏oni∏o to
mnie i moich wspó∏pracowników do za-
stanowienia si´, jakie mogà byç tego kon-
sekwencje. Co si´ stanie, gdy ludzie wy-
obra˝à sobie sytuacje z dzieciƒstwa, któ-
re nigdy si´ nie wydarzy∏y? Czy wów-
czas nabiorà wi´kszego przekonania, ˝e
naprawd´ to si´ sta∏o?

PrzygotowaliÊmy trzystopniowe bada-

nia. Najpierw poprosiliÊmy uczestników
o okreÊlenie prawdopodobieƒstwa, z ja-
kim pewne sytuacje mog∏y si´ im przy-
trafiç w dzieciƒstwie. OpracowaliÊmy li-
st´ 40 zdarzeƒ, z których ka˝de oceniane
by∏o wed∏ug skali od „na pewno si´ nie
wydarzy∏o” do „wydarzy∏o si´ na pew-
no”. Dwa tygodnie póêniej poprosiliÊmy
badanych o wyobra˝enie sobie, ˝e nie-
które z tych sytuacji im si´ przytrafi∏y.
Ró˝ne osoby mia∏y wyobraziç sobie ró˝-
ne sytuacje. Po pewnym czasie ponow-

nie poprosiliÊmy uczestników tych
badaƒ o oszacowanie prawdopo-
dobieƒstwa, z jakim zdarzenia po-
dane na naszej wyjÊciowej liÊcie
rzeczywiÊcie im si´ przytrafi∏y.

A oto jeden z eksperymentów

myÊlowych. Badanego prosi si´
o wyobra˝enie sobie, ˝e po lek-
cjach bawi si´ w domu, gdy roz-
lega si´ na dworze dziwny ha∏as;
badany biegnie do okna, potyka
si´, traci równowag´, wyciàga r´-
k´ i wybija szyb´. ZadawaliÊmy
ponadto badanym nast´pujàce py-

tania: „O co si´ potknà∏eÊ? Jak si´ wte-
dy czu∏eÊ?”

W jednym z badaƒ 24% uczestniczà-

cych w nim osób, proszonych o wyobra-
˝enie sobie scenki z rozbità szybà, twier-
dzi∏o, ˝e sà niemal pewni, i˝ do zda-
rzenia tego dosz∏o naprawd´, podczas
gdy spoÊród osób, które nie musia∏y so-
bie wyobraziç tej sytuacji, tylko 12% mó-
wi∏o o wi´kszym prawdopodobieƒstwie
zaistnienia tego zdarzenia. Stwierdzili-
Êmy, ˝e ów efekt „przerostu wyobraêni”
wystàpi∏ w odniesieniu do ka˝dej z
oÊmiu sytuacji, które poleciliÊmy bada-
nym sobie wyobraziç.

Nasuwa si´ kilka wyjaÊnieƒ tego zja-

wiska. Najbardziej oczywiste jest takie,
˝e przez akt wyobraêni po prostu dane
zdarzenie zaczyna byç znajome i stan
ten mylnie uto˝samia si´ ze wspomnie-
niami z dzieciƒstwa. Podobna niejasnoÊç
(gdy nie pami´ta si´ êród∏a informacji)
jest szczególnie nasilona w przypadku
odleg∏ych wspomnieƒ z dzieciƒstwa.

Wyniki badaƒ, których autorami byli

Lyn Goff i Henry L. Roediger III z Wa-

shington University, a dotyczàce wspo-
mnieƒ nie z dzieciƒstwa, ale ca∏kiem
Êwie˝ych, dowodzà, ˝e zwiàzek mi´dzy
wyobra˝aniem sobie zdarzeƒ a fabryka-
cjà wspomnieƒ ma bardziej bezpoÊred-
ni charakter. W sesji wst´pnej badacze
prosili uczestników o wykonanie jakiejÊ
czynnoÊci, wyobra˝enie sobie, ˝e jà wy-
konujà, lub tylko wys∏uchanie informa-
cji o niej bez podejmowania jakichkol-
wiek dzia∏aƒ. Chodzi∏o o bardzo proste
czynnoÊci: uderzenie w stó∏, podnie-
sienie zszywacza, z∏amanie wyka∏aczki,
skrzy˝owanie palców, poruszanie oczy-
ma. W drugiej sesji uczestników popro-
szono o wyobra˝enie sobie kilku czynno-
Êci, których wczeÊniej nie wykonywali.
Podczas ostatniego spotkania odpowia-
dali na pytania, jakie czynnoÊci wyko-
nywali na pierwszej sesji. Okaza∏o si´,
˝e im cz´Êciej uczestnicy wyobra˝ajà so-
bie czynnoÊç w rzeczywistoÊci nie wy-
konywanà, tym bardziej prawdopodob-
ne wydaje si´ im, ˝e to robili.

Wspomnienia niemo˝liwe

JEST WYSOCE NIEPRAWDOPODOBNE

, by oso-

ba doros∏a odtworzy∏a autentyczne epizo-
dyczne wspomnienia z pierwszego roku
˝ycia, m.in. dlatego, ˝e hipokamp, zasad-
nicza dla powstawania wspomnieƒ cz´Êç
mózgu, nie jest wówczas dostatecznie
dojrza∏y, by tworzyç i przechowywaç d∏u-
gotrwa∏e, odtwarzalne w wieku doros∏ym
wspomnienia. Nie˝yjàcy ju˝ Nicholas
Spanos z Carleton University i jego ze-
spó∏ opracowali procedur´ zaszczepia-
nia niemo˝liwych wspomnieƒ z okresu
tu˝ po narodzinach. Osoby badane prze-
konuje si´, ˝e majà dobrze skoordyno-
wane ruchy ga∏ek ocznych i przeszuki-
wania wzrokowego – prawdopodobnie
dlatego ˝e w szpitalu, w którym przysz∏y
na Êwiat, wieszano nad ∏ó˝eczkami no-
worodków ruchome kolorowe zabawki.
Aby sprawdziç, czy tak by∏o rzeczywi-
Êcie, po∏ow´ badanych hipnotyzuje si´,
cofa do pierwszego dnia ˝ycia i pyta, co
zapami´tali. Drugà po∏ow´ poddaje si´
„sterowanej restrukturyzacji pami´ci”,
procedurze polegajàcej na regresji do

82

ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

Znalaz∏em

10 dolarów

Trafi∏em

na pogotowie

Ocali∏ mnie

ratownik

èle mnie

ostrzy˝ono

Zadzwoni∏em

na policj´

Uwiàz∏em

na drzewie

Zbi∏em

szyb´

Wygra∏em

zwierzàtko

Odsetek badanych, u których wzros∏o

przekonanie o autentycznoÊci zdarzenia

0

60

40

20

Grupa

nie uczestniczàca

w sesji wyobra˝eniowej

Grupa

uczestniczàca

w sesji wyobra˝eniowej

PRZEROST WYOBRAèNI

BRY

AN CHRISTIE

WYOBRA˚ANIE SOBIE FIKCYJNEGO ZDARZENIA wzmacnia przekonanie o jego prawdziwoÊci
– jest to efekt „przerostu wyobraêni”. W celu jego zbadania autorka artyku∏u prosi∏a
uczestników eksperymentu o oszacowanie prawdopodobieƒstwa, z jakim ka˝de z 40
wymienionych zdarzeƒ zasz∏o w ich dzieciƒstwie. Po up∏ywie dwóch tygodni osoby badane
poddano sterowaniu wyobra˝eniami o pewnych zdarzeniach, do których – wed∏ug
wczeÊniejszych ich oÊwiadczeƒ – nigdy nie dosz∏o. Nast´pnie poproszono je o ponowne
oszacowanie prawdopodobieƒstwa 40 wskazanych na wst´pie wydarzeƒ. Wzrost przekonania
o prawdziwoÊci zdarzeƒ zaobserwowano u wszystkich badanych, ale by∏ on wi´kszy u osób,
które uczestniczy∏y w procedurze aktywnego wyobra˝ania sobie tych zdarzeƒ.

ELIZABETH F. LOFTUS jest profesorem psychologii i profesorem nadzwyczajnym prawa w Uni-
versity of Washington. Doktoryzowa∏a si´ z psychologii w Stanford University w 1970 roku.
W swojej pracy badawczej koncentruje si´ na takich zagadnieniach, jak pami´ç ludzka, zezna-
nia naocznych Êwiadków i procedury sàdowe. Loftus opublikowa∏a 18 ksià˝ek i ponad 250 ar-
tyku∏ów naukowych. Wyst´powa∏a w roli bieg∏ego lub konsultanta w setkach procesów sàdowych,
m.in. w procesie McMartina oskar˝onego o molestowanie seksualne dzieci w wieku przedszkol-
nym. Otrzyma∏a National Media Award przyznawanà przez American Psychological Founda-
tion za ksià˝k´ Eyewitness Testimony (Zeznania naocznych Êwiadków). Miami University, Uni-
wersytet w Lejdzie i John Jay College of Criminal Justice przyzna∏y jej doktoraty honoris causa.
W latach 1998–1995 Loftus by∏a przewodniczàcà American Psychological Society.

O

AUTORZE

wczeÊniejszego okresu ˝ycia wraz z ak-
tywnà zach´tà do odtworzenia doÊwiad-
czeƒ z niemowl´ctwa poprzez wyobra-
˝enie ich sobie.

Spanos wraz ze wspó∏pracownikami

stwierdzili, ˝e ogromna wi´kszoÊç osób
badanych uleg∏a owym procedurom „pod-
rzucania” wspomnieƒ. Obie grupy: pod-
dana hipnozie oraz sterowanej restruk-
turyzacji pami´ci, relacjonowa∏y wiele
wspomnieƒ z okresu niemowl´cego. Zja-
wisko to by∏o bardziej nasilone w grupie
„sterowanej” (95% do 70%). Obie grupy
stosunkowo cz´sto przypomina∏y sobie
ruchomà zabawk´ (56% osób w grupie
sterowanej i 46% w grupie poddanej hip-
nozie). Wielu spoÊród badanych, którzy
nie pami´tali ruchomej zabawki, przypo-
mina∏o sobie inne obrazy, na przyk∏ad le-
karzy, piel´gniarki, jaskrawe Êwiat∏a, ∏ó-
˝eczka i maski na twarzach personelu.
Ponadto w jednej i drugiej grupie 49%
spoÊród tych, którzy przytoczyli fakty
z dzieciƒstwa, uwa˝a∏o, ˝e sà to wspo-
mnienia autentycznych zdarzeƒ, a tylko
16% twierdzi∏o, ˝e powsta∏y one jedynie
w ich wyobraêni. Wyniki te sà zgodne
z uzyskanymi wczeÊniej: stosunkowo pro-
sta procedura pozwala sk∏oniç wiele osób
do tworzenia z∏o˝onych, wyraênych i
szczegó∏owych wspomnieƒ o wydarze-
niach nieprawdziwych. Najwyraêniej hip-
noza wcale nie jest do tego potrzebna.

Jak rodzà si´ fa∏szywe wspomnienia

W BADANIU WYKORZYSTUJ

ÑCYM

sytuacj´ za-

gubienia si´ w centrum handlowym fa∏-
szywe wspomnienie zaszczepione zosta-
∏o wtedy, gdy druga osoba – zwykle ktoÊ
z rodziny – utrzymywa∏a, ˝e sytuacja ta
wydarzy∏a si´ naprawd´. Potwierdzenie
przez drugà osob´ zdarzenia mo˝e byç
bardzo skutecznà technikà wpajania fa∏-
szywych wspomnieƒ. W istocie wystar-
czy, by ktoÊ powiedzia∏, ˝e widzia∏, jak
dana osoba coÊ zrobi∏a, by sk∏oniç jà
do przyznania si´ do czynu, którego na-
prawd´ wcale nie pope∏ni∏a.

Efekt ten zademonstrowa∏ Saul M.

Kassin ze swoim zespo∏em z Williams
College, badajàcym reakcje osób nie-
s∏usznie oskar˝onych o to, ˝e naciska-
jàc niew∏aÊciwy klawisz, uszkodzi∏y

komputer. Niewinni badani poczàtko-
wo odrzucali ten zarzut, ale gdy podsta-
wiona osoba oznajmi∏a, ˝e widzia∏a, jak
to robià, wielu uczestników podpisa∏o
oÊwiadczenie o swojej winie. Wyniki te
dowodzà, ˝e przedstawiajàc cz∏owieko-
wi fa∏szywe dowody obcià˝ajàce, mo˝e-
my sk∏oniç go do wzi´cia na siebie od-
powiedzialnoÊci za przest´pstwo, które-
go nie pope∏ni∏, a nawet sprawiç, ˝e wy-
tworzy wspomnienia podtrzymujàce
w nim poczucie winy.

Z dotychczasowych badaƒ zaczyna

wy∏aniaç si´ bardziej klarowny obraz
mechanizmu powstawania u osób do-
ros∏ych fa∏szywych wspomnieƒ o pew-
nych emocjonalnych prze˝yciach. Pierw-
szy czynnik to oczekiwania ze strony
otoczenia: na przyk∏ad naukowiec wy-
wiera na uczestników badania presj´,
namawiajàc ich do ujawnienia wspo-
mnieƒ. Po drugie, gdy ktoÊ ma problemy
z przypomnieniem sobie czegoÊ, mo˝-
na go sk∏oniç do konstruowania wspo-
mnieƒ, proszàc, by okreÊlone wydarze-
nie sobie wyobrazi∏. I wreszcie mo˝-
na cz∏owieka namówiç, by nie zastana-
wia∏ si´ nad prawdziwoÊcià swoich kon-
strukcji myÊlowych. Fa∏szowaniu wspo-
mnieƒ najbardziej sprzyja obecnoÊç wy-
mienionych czynników zewn´trznych,
zarówno w warunkach eksperymental-
nych i terapeutycznych, jak w zwyk∏ym,
codziennym ˝yciu.

Konstruowanie fa∏szywych wspo-

mnieƒ polega na ∏àczeniu wspomnieƒ
prawdziwych z sugestiami innych. Cz∏o-
wiek cz´sto wtedy zapomina, skàd da-
na informacja pochodzi. Mamy tu kla-
syczny przyk∏ad niepe∏nego zdawania
sobie sprawy ze êróde∏ informacji,
kiedy jej treÊç i pochodzenie zostanà
rozdzielone.

OczywiÊcie z faktu, i˝ niektórym

ludziom mo˝na zaszczepiç fa∏szywe
wspomnienia z dzieciƒstwa, wcale nie
wynika fa∏szywoÊç wszystkich wspo-
mnieƒ pojawiajàcych si´ w nast´pstwie
sugestii. Mówiàc inaczej, mimo ˝e ba-
dania eksperymentalne nad tworzeniem
fa∏szywych wspomnieƒ budzà wàtpliwo-
Êci co do prawdziwoÊci tych ukrytych
od dawna, na przyk∏ad dotyczàcych po-
wtarzajàcych si´ silnych urazów, w ˝ad-
nym wypadku nie mogà byç podstawà
do ich deprecjonowania. Bez Êwiadectw
z zewnàtrz najbardziej nawet doÊwiad-
czony badacz nie zdo∏a odró˝niç wspo-
mnieƒ prawdziwych od tych, które sà
efektem cudzej sugestii.

Dok∏adne poznanie mechanizmów

konstruowania fa∏szywych wspomnieƒ
wymaga dalszych badaƒ. Wiele jeszcze
nale˝y wyjaÊniç, na przyk∏ad stopieƒ pew-
noÊci powstajàcych w ten sposób fikcyj-
nych wspomnieƒ oraz ich w∏aÊciwoÊci.
Musimy si´ równie˝ dowiedzieç, jakie
osoby sà szczególnie podatne na takie for-
my sugestii, a jakie sà na nie odporne.

Kontynuujàc badania nad tym zagad-

nieniem, musimy pami´taç o ostrze˝eniu
p∏ynàcym z danych, które uda∏o si´ ju˝
zgromadziç: specjaliÊci zajmujàcy si´
zdrowiem psychicznym – i nie tylko oni
– powinni zdawaç sobie spraw´, ˝e cz´-
sto istotnie wp∏ywajà na przypomina-
nie sobie zdarzeƒ i ˝e bardzo potrzeb-
na jest powÊciàgliwoÊç w korzystaniu
z pomocy wyobraêni w celu odtworze-
nia rzekomo zagubionych wspomnieƒ.

n

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

83

WSPOMNIENIE Z OKRESU NIEMOWL¢CEGO – na przyk∏ad ruchomej zabawki wiszàcej
nad ∏ó˝eczkiem – mo˝e zostaç wprowadzone, mimo ˝e jest wysoce wàtpliwe, czy zdarzenia
z pierwszego roku ˝ycia w ogóle sà zapami´tywane. Za pomocà hipnozy i procedury sterowanej
restrukturyzacji pami´ci nie˝yjàcy ju˝ Nicholas Spanos i jego zespó∏ z Carleton University
zaszczepili badanym niemo˝liwe wspomnienia z pierwszego dnia ˝ycia: 46% osób z grupy
poddanej hipnozie i 56% osób z grupy poddanej sterowanej restrukturyzacji pami´ci
„przypomnia∏o sobie” ruchomà zabawk´ wieszanà nad ∏ó˝eczkami noworodków.

CREWS/THE IMAGE WORKS

The Myth of Repressed Memory. Elizabeth F. Loftus i Katherine Ketcham; St. Martin’s Prees, 1994.
The Social Psychology of False Confessions: Compliance, Internalization, and Confabulation. Saul

M. Kassin i Katherine L. Kiechel; Psychological Science, tom 7, nr 3, s. 125-128, V 1996.

Imagination Inflation: Imagining a Childhood Event Inflates Confidence that It Occurred. Mary-

anne Garry, Charles G. Manning, Elizabeth F. Loftus i Steven J. Sherman; Psychonomic Bulletin
and Review

, tom 3, nr 2, s. 208-214, VI 1996.

Remembering Our Past: Studies in Autobiographical Memory. Red. David C. Rubin; Cambridge Uni-

versity Press, 1996.

Searching for Memory: the Brain, the Mind, and the Past. Daniel L. Schacter; BasicBooks, 1996.

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ