Temat: Czynniki rozwoju

Procesy rozwojowe organizmu są uwarunkowane i regulowane przez
następujące grupy czynników:
1.Czynniki endogenne genetyczne [determinanty lub determinatory rozwoju]
Wśród tych czynników wymienia się płeć osobnika, jego konstytucję i rasę.
2.Czynniki endogenne paragenetyczne [stymulatory rozwoju] Wśród tych
czynników wyróżnia się wpływ organizmu matki, który jest w okresie rozwoju
płodowego szczególnie silny. Silniejszy związek występuje między
wykształceniem różnych cech dziecka i matki aniżeli dziecka i ojca. Można
wymienić następujące składowe czynniki tego matczynego oddziaływania:
a/ biotyp matki, funkcjonalne i morfologiczne właściwości organizmu matki
stwarzają określone środowisko, w którym rozwija się płód,
b/wpływ określonego zestawu genów właściwych matce,
c/ przekazanie przez matkę w jej jaju pewnej ilości cytoplazmy [większej niż w
plemniku ojca] , która może wpływać na rozwój zarodka szczególnie na
wczesnych etapach embrionalnego rozwoju,
d/ tryb życia matki w czasie ciąży.
Do czynników endogennych paragenetycznych zalicza się także wiek
rodziców, kolejność urodzenia dziecka, czas między kolejnymi ciążami.

3.Czynniki egzogenne [modyfikatory rozwoju] :
a/ biogeograficzne – modyfikatory naturalne [flora, fauna, zasoby mineralne,
skład wody i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu],
b/ społeczno-kulturowe [modyfikatory kulturowe], które obejmują pochodzenie
społeczne, charakter i wielkość zamieszkiwanego środowiska (miasto,
miasteczko, wieś), poziom wykształcenia , wysokość zarobków, tradycje.
4.Tryb życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i
środowiskowymi.

Grupą czynników genetycznych i paragenetycznych zajmuje się genetyka,
natomiast grupą czynników egzogennych ekologia człowieka.

Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy od genotypu, który w sposób
bezpośredni i niezmienny determinuje cechy jakościowe oraz od czynników
środowiskowych modyfikująco wpływających na cechy ilościowe, stanowiące
wypadkową oddziaływania czynników endo - i egzogennych.
Realizacja fenotypu na podłożu określonego genotypu to epigeneza, w procesie
której następuje dostrajanie się funkcjonowania zespołów genów oraz interakcja
genotypu ze środowiskiem. Ważną właściwością procesu epigenezy jest
zróżnicowanie czasowe początku, długości trwania i koniec funkcjonowania
różnych zespołów genów.

Niekiedy czynniki egzogenne wywołują fenotypowo efekt podobny do tego,
który jest determinowany jest genetycznie. Zjawisko takie określa się terminem
fenokopii. Przyczyną jej są wady wrodzone, które stanowią wynik
uwarunkowań genetycznych lub wynik wpływu czynników zewnętrznych np.
niedorozwój zastawek serca, głuchota, ślepota, rozszczepy podniebienia.
Rezystencja to opór stawiany przez rozwijający się organizm w stosunku do
czynników środowiska, które stara się odkształcić plastycznie struktury
biologiczne ustroju.

Charakterystyka czynników endogennych genetycznych (płeć, konstytucja, rasa)

Płeć

Lepsze ukierunkowanie ontogenezy dziewcząt (rezystencja) warunkowane
jest posiadaniem przez nie chromosomów XX, co powoduje większą stałość
tego procesu i mniejszy wpływ czynników środowiskowych.
1.U chłopców później przebiegają procesy kostnienia, co przedłuża proces
wzrastania i warunkuje większe ostateczne ich wymiary ciała.
2.U małych dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony (bezwzględne wartości
wysokości i masy ciała są większe u chłopców, a grubości fałdów skórno-
tłuszczowych u dziewcząt).
3.Najsłabiej dymorfizm w wysokości i masie ciała zaznacza się w wieku 10-11
lat (w czasie kiedy dziewczęta zaczynają dojrzewać).
4.Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewcząt o 16-18 miesięcy, w
wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie chłopców w wysokości i masie
ciała.
5. U dziewcząt wcześniejsze jest wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i
uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.
6.W okresie dojrzewania kształtują się u obu płci ostateczne różnice
dymorficzne, które przejawiają się w różnicach proporcji ciała (np. u dziewcząt
szersze są biodra w stosunku do barków, dłuższy jest tułów w stosunku do
kończyn dolnych, głębsza jest klatka piersiowa w stosunku do jej szerokości).
7.Przez cały okres wzrastania dziewczęta w porównaniu z chłopcami posiadają
słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność płuc i wielkość serca, szybsze
tętno, grubszy fałd skórno-tłuszczowy. Po okresie dojrzewania obserwujemy
odmienny rozkład tkanki tłuszczowej: u dziewcząt wokół bioder, a u chłopców
wokół pasa barkowego.
8. Dziewczęta wykazują większą odporność biologiczną na oddziaływanie
środowiska, w tym również na czynniki chorobowe i na działanie
niekorzystnych warunków bytowych.

Rasa

Wcześniejsze jest pojawienie się centrów kostnienia u płodów odmiany
czarnej. Dojrzałość szkieletowa u przedstawicieli odmiany czarnej jest
wcześniejsza we wszystkich fazach rozwoju. Wcześniejsze jest więc siadanie i
stanie, lepsza sprawność ruchowa, szybsze wyrzynanie zębów. Ten stan
powoduje wcześniejsze dojrzewanie płciowe, większe zaawansowanie w
różnych fazach progresywnego rozwoju biologicznego, warunkujące lepszą
sprawność motoryczną w stosunku do dzieci odmiany białej. Większe różnice
między obu odmianami widoczne są u chłopców niż u dziewcząt.


Konstytucja

1.Osobnicy endomorficzni charakteryzujący się dużą masą ciała w stosunku do
wysokości, znaczną grubością fałdu skórno-tłuszczowego, a także znacznymi
wymiarami szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie szybciej od
osobników o budowie mezomorficznej, a zwłaszcza ektomorficznej. Zależność
ta przejawia się wcześniejszym około 1-2 lat występowaniem pierwszej
menstruacji u dziewcząt i polucji u chłopców endomorficznych.
2.Szczególną cechą osobników później dojrzewających są nieco wyższe
wartości wysokości ciała, zwłaszcza długie kończyny dolne w stosunku do
tułowia. 3.Dziewczęta później dojrzewające mają budowę i sylwetkę bardziej
chłopięcą, a wcześnie dojrzewający chłopcy – budowę bardziej zbliżoną do
dziewczęcej.

CZYNNIKI ENDOGENNE PARAGENETYCZNE I

POZAGENETYCZNE

1.Z wiekiem oraz kolejnymi ciążami zmieniają się właściwości organizmu
kobiety, które powodują zmianę jej środowiska śródmacicznego.
2.Optymalne warunki biologiczne do rozwoju płodu występują między 20 a 30
rokiem życia. W związku z sytuacją społeczno-ekonomiczną rodziny oraz
dojrzewaniem do macierzyństwa, okresem bardziej korzystnym jest wiek matki
25-32 lata, a ojca gdy jest o 3-5 lat starszy.
3. Z rozwojem płodu silnie korelują masa ciała matki przed ciążą i jej przyrost w
czasie ciąży oraz masa urodzeniowa dziecka z poprzedniej ciąży (cechy
genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki).
4.Zaburzenia jakie mają miejsce w czasie ciąży (krwawienia, choroby, ułożenie
płodu, wady wrodzone).
5.Czas jaki upływa między pęknięciem błon płodowych a początkiem porodu.
6.Wiek ciężarnej, liczba uprzednich ciąż, warunki ekonomiczne rodziny.

7.Tryb życia matki czasie ciąży (ruch, sen, wysiłek fizyczny, emocje, żywienie,
używki, leki przyjmowane przez matkę), a także dojrzałość organizmu matki
związana z jej wiekiem i zmianami spowodowanymi przebyciem poprzednich
ciąż.



Udział poszczególnych czynników wpływających na rozwój śródmaciczny
noworodka jest następujący:
- 13-18% genotyp płodu (w tym 2% płeć);
- 24% genotyp (konstytucja) matki;
- 20% ogólne śródmaciczne środowisko matki;
- 1% wiek matki;
- 7% uprzednie ciąże;
- 30% różne wpływy środowiskowe

Wpływ czynników egzogennych – przykłady

1.Najodpowiedniejszy dla rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowany o
temperaturze 18-25 C (najszybsze dojrzewanie i najdłuższy okres płodności
kobiet).
2.Dziewczęta miejskie dojrzewają najczęściej zimą, a ze wsi rolniczych - latem
(wpływ pracy fizycznej w polu).
3.Na terenach zimnych w porównaniu z gorącymi , dzieci mają mniejsze i
drobniejsze dłonie i stopy oraz krótsze szyje (zgodnie z regułą Allena, na
terenach chłodnych następuje skracanie się peryferyjnych części ciała aby
zmniejszyć utratę ciepła).
4.Mieszkańcy wysokich gór mają większą liczbę erytrocytów, niższe wartości
ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenie hemoglobiny,
mniejsza liczbę limfocytów i monocytów.
5.Dziewczęta z mniejszych liczebnościowo rodzin dojrzewają wcześniej
(najszybciej jedynaczki).
6.Dziewczęta zarówno z miast i wsi dojrzewają tym wcześniej im wyższe jest
wykształcenie ich ojca.
7.Wcześniejsze

dojrzewanie

dziewcząt

stwierdza

się

w

bardziej

zurbanizowanym środowisku.
8.Dzieci i młodzież wiejska w porównaniu z miejską wykazuje mniejsze
wymiary kośćca, słabszy rozwój tkanki tłuszczowej, większe nasilenie wad
postawy, mniejszy zakres ruchów w stawach, mniejsza gibkość kręgosłupa,
później wyrzynają się zęby i późniejsze jest dojrzewanie (wieś – 13,81 lat).
9. Niewielki wzrost CO2 i SO2 wpływa stymulująco na rozwój pojemności
życiowej płuc i stężenie hemoglobiny. Zapylenie CO2 i SO2 - wpływają
hamująco na rozwój.

Wpływ żywienia w czasie ciąży i okresie postnatalnym

[

1. Niedożywienie matki białkowo-energetyczne w ciąży i w czasie

karmienia piersią prowadzi do opóźnienia rozwoju umysłowego dziecka.

2. Mleko matki karmiącej do 9 miesiąca zawiera pierwiastki śladowe, ciała

odpornościowe, składniki odżywcze, które zapobiegają inwazjom
pasożytów i infekcjom.

3. Niedożywienie dzieci w pierwszych 6 miesiącach życia oraz w wieku 3-6

lat wpływa na niższą wysokość ciała, mniejszy obwód głowy oraz
inteligencji.

4. Obniżenie spożycia białka i wartości kalorycznej pożywienia w okresie

pokwitania powoduje opóźniony i mniejszy skok pokwitaniowy
wysokości i masy ciała.

5. Przekarmienie kobiety ciężarnej w trzecim trymestrze ciąży oraz dziecka

w wieku 5-7 lat, a także w okresie pokwitania prowadzi do otyłości w
wieku dorosłym.

6. Dziewczęta o dużej tkance tłuszczowej wcześniej wykazują skok

pokwitaniowy i menarche, a po uzyskaniu dojrzałości częściej pozostają
otyłe.

7. Dzieci otyłe między 6 miesiącem a 6 rokiem życia zazwyczaj pozostają

otyłe jako dorośli.

Niedobory pokarmowe (wybrane przykłady):
1.Niedobor żelaza we wczesnym dzieciństwie prowadzi do zaburzeń rozwoju
psychomotorycznego oraz umysłowego, a także zmniejsza odporność na
choroby zakaźne.
2.Wapń i fosfor z białkiem stanowią podstawę rozwoju szkieletu kostnego.
3.Brak miedzi w pokarmie powoduje zahamowanie wzrastania (podobnie jak
niedobór cynku w mleku matki).
4. Niedobór jodu powoduje zaburzenia rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci
i młodzieży.
5.Niedobór aminokwasów powoduje zaburzenia rozwoju tkanki nerwowej.

Otyłości sprzyjają:
1.Czynnik genetyczny (otyli rodzice).
2.Warunki domowe i społeczne (nawyki żywieniowe klas niższych, zasobność
materialna).
3.Niskie zużycie energii związane z małą aktywnością ruchową, siedzeniem
przed telewizorem, komputerem.
4.Rodzaj diety (pożywienie tłuste i wysokokaloryczne, nieregularne posiłki).
5.Zaburzenia genetyczne i endokrynalne.

Zaburzenia w rozwoju somatycznym

Do najczęściej występujących przyczyn powstawania wad wrodzonych należą
błędy w przekazywaniu informacji genetycznej. Wyróżniamy:

1. Aberracje chromosomalne liczbowe – związane z nieprawidłowym

rozejściem się chromosomów w trakcie mejozy. Najczęściej występującymi
aberracjami liczbowymi są trisomie (występowanie dodatkowych
chromosomów), np.

a/ trisomia 21 pary chromosomów (zespół Downa),
b/ trisomia 18 pary chromosomów (zespół Edwarda),
c/ trisomia 13 pary chromosomów (zespół Pataua),
d/ trisomia 8 pary chromosomów (zespół Warkany”ego 2).

2. Aberracje chromosomalne strukturalne , np.

a/ delecja – utrata pewnego fragmentu chromosomu,
b/ translokacja – przeniesienie odcinka chromosomu do innego,
c/ duplikacja – podwojenie danego odcinka chromosomu,
d/ inwersja – odwrócenie fragmentu chromosomu o 180 stopni.

3. Mutacje genowe – dotyczące zmian sekwencji nukleidowej genu w

porównaniu ze wzorcowym, np.

a/ fenyloketonuria (schorzenie jest następstwem braku enzymu
przekształcającego fenyloalaninę w tyrozynę,
b/ galaktozemia – powstaje na skutek braku enzymu powodującego rozkład
galaktozy.


Wpływ alkoholu na ciążę
W czasie ciąży (wczesnej) – prowadzi do wad struktury, a w późniejszych
okresach - prowadzi di do defektów ośrodkowego układu nerwowego.
Wpływ palenia papierosów na ciążę
W czasie ciąży u matek palących, dwukrotnie zwiększa się ryzyko poronienia.
Dzieci matek palących mają niższy iloraz inteligencji oraz osłabioną
koncentrację.
Wpływ metali ciężkich na ciążę
Np. rtęć – przechodzi przez łożysko uszkadzając płód (ryzyko wad wrodzonych
5%). Ogólnie, metale ciężkie oprócz działania toksycznego wiążą się
bezpośrednio i trwale z DNA (szczególnie miedź i kadm) powodując błędy
replikacji materiału genetycznego, a także zaburzają procesy mitotyczne w
tkankach płodu.

Literatura:

Bartel H.: Embriologia. Podręcznik dla studentów. PZWL, Warszawa 2007.
Jaczewski A. (red.): Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Wydawnictwo
Akademickie „Żak”, Warszawa 2005.
Malinowski A.: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym.
Uniwersytet Zielonogórski , Zielona Góra 2007.
Malinowski A., Tatarczuk J., Asienkiewicz R.: Antropologia dla pedagogów. Uniwersytet
Zielonogórski , Zielona Góra 2008.
Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji
zdrowia. PWN, Warszawa 2005.
Wolański N.: Ekologia człowieka. PWN, Warszawa 2008.
Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. Podręcznik dla studentów. PWN, Warszawa 2008.