Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie prawa

Michał Krotoszyński

Michał Krotoszyński

§

§

Prezentacja na prawach rękopisu

n. obowiązujące sensie

behawioralnym

Normy te w tym sensie obowiązują, iż są
przestrzegane, spotykają się z posłuchem.

≠ Normy obyczajowe są wyłącznie normami
obowiązującymi w sensie behawioralnym: nie będąc
n. tetycznymi ani aksjologicznymi są bowiem
przestrzegane.

Podstawy obowiązywania normy prawnej

Podstawy obowiązywania normy prawnej

§

§

Ze względu na podstawę obowiązywania norm, dzielimy je na:

n. tetyczne

Uzasadnieniem ich obowiązywania
jest

iż

zostały

uznane

lub

ustanowione

przez

podmiot,

któremu gotowi jesteśmy dawać
posłuch, gdyż:

1) podmiot cieszy się autorytetem,

2)

podmiot

może

wymusić

przestrzeganie norm,

3) podmiot ma kompetencje do
stanowienia norm.

- i nie zostały przez ten podmiot
odwołane.

→ Normy prawne są normami
obowiązującymi

ze

względu

na

uzasadnienie

tetyczne,

bowiem

zostały ustanowione albo uznane
przez kompetentne organy państwa
w określonej procedurze.

n. aksjologiczne

Uzasadnieniem ich obowiązywania to, że czyny
przez nie nakazane lub ich konsekwencje są dobre,
zaś czyny zakazane lub ich konsekwencje są złe.

→ Normy moralne są normami obowiązującymi ze
względu na uzasadnienie aksjologiczne (ocena
moralna wyznaczanego obowiązku).

Moc obowiązująca

: cecha aktu normatywnego/

przepisu/normy, oznaczająca ich przynależność do
systemu prawnego

Aspekty obowiązywania normy prawnej

Aspekty obowiązywania normy prawnej

§

§

Wyróżniamy następujące aspekty

obowiązywania

norm prawnych

(wysławiających je przepisów prawnych zawartych w aktach normatywnych):

a. temporalny

wyraża się w odpowiedzi na pytanie od kiedy
i do kiedy dana norma prawna (przepis
prawny, akt normatywny) obowiązuje, a więc
w jakim okresie czasu jest ona elementem
systemu prawnego; wskazuje w jakim okresie
norma (przepis, akt normatywny) mają moc
obowiązującą

Moc

obowiązująca

:

cecha

normy

prawnej (przepisu/aktu normatywnego),
oznaczająca ich przynależność do systemu
prawnego

a. terytorialny

wyraża się w odpowiedzi na pytanie gdzie
obowiązuje dana norma prawna (przepis,
akt normatywny), a więc na jakim
terytorium państwo wykonuje swą władzę
prawodawczą

a. personalny (podmiotowy)

wyraża się w odpowiedzi na pytanie kogo
potencjalnie wiązać może obowiązująca
norma prawna (przepis, akt normatywny),
a więc kto może mieć obowiązek jej
realizowania

Pojęcie obowiązywania prawa

Pojęcie obowiązywania prawa

§

§

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny), obowiązuje
w danym systemie prawnym, jeżeli została do tego systemu
wprowadzona zgodnie z przyjętymi w tym systemie regułami i nie
została zgodnie z tymi regułami z systemu prawnego wyprowadzona.

Reguły te to reguły walidacyjne, tj. reguły nakazujące wiązać
z określonymi czynnościami konwencjonalnymi skutek w postaci
uzyskania przez normę (przepis, akt n.) mocy obowiązującej bądź też
skutek w postaci jej utraty.

Początek obowiązywania

Początek obowiązywania

§

§

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny) zaczyna
obowiązywać (= staje się elementem systemu prawnego) z chwilą,
gdy zostanie dokonana ostatnia z czynności konwencjonalnych
składająca się na dany fakt prawotwórczy.

1)

W przypadku normy prawa zwyczajowego czynnością taką jest akt
uznania jej przez kompetentny organ.

2)

W przypadku norm prawa stanowionego ostatnią taką czynnością
konwencjonalną jest zazwyczaj akt urzędowego ogłoszenia takiej
normy (a właściwie: zawierającego ją aktu normatywnego);

rzadziej

ostatnią czynność konwencjonalną jest akt ustanowienia takiej normy.

3)

W przypadku norm prawa umownego ostatnią taką czynnością jest w
przypadku ratyfikowanej umowy międzynarodowej jej akt urzędowego
ogłoszenia;

w przypadku umów zatwierdzanych przez Radę Ministów

ostatnią czynnością może być inna czynność

Ogłoszenie aktu normatywnego

Ogłoszenie aktu normatywnego

§

§

w dzienniku urzędowym

przepisy porządkowe

szczególne akty prawa miejscowego,

wydawane w uzasadnionych

przypadkach przez radę gminy, powiatu

albo wojewodę, dla ochrony życia,

zdrowia, mienia, porządku, spokoju

i bezpieczeństwa publicznego oraz

(w przypadku powiatu) środowiska

Art. 14 u. o. a. n. 1. Przepisy

porządkowe ogłasza się w drodze

obwieszczeń, a także w sposób

zwyczajowo przyjęty na danym terenie

lub w środkach masowego przekazu.

2. Za dzień ogłoszenia przepisów

porządkowych uważa się dzień

wskazany w obwieszczeniu.

w formie obwieszczenia

i w sposób

zwyczajowo przyjęty

następczo ogłaszane w wojewódzkich

dziennikach urzędowych

w formie obwieszczenia

i w środkach

masowego przekazu

Art. 2 u. o. a. n. 1. Ogłoszenie aktu normatywnego w
dzienniku urzędowym jest obowiązkowe.
2. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek ogłoszenia aktu
normatywnego niezawierającego przepisów powszechnie
obowiązujących.

1) Dziennik Ustaw (Dz U.): m.in.. Konstytucja, ustawy,
rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, teksty
jednolite powyższych aktów, orzeczenia TK dotyczące aktów
ogłoszonych w Dz. U., uchwały Rady Ministrów uchylające
rozporządzenie ministra, ratyfikowane umowy międzyn.

2) Monitor Polski (M. P.): m. in. zarządzenia prezydenta,
premiera i uchwały Rady Ministrów, ich teksty jednolite
i orzeczenia TK dotyczące aktów ogłaszanych w M. P.

3) dzienniki urzędowe ministrów lub urzędów
centralnych: m.in. akty organu wydającego dziennik
i nadzorowanych przez niego urzędów centralnych, uchwały
RM uchylające zarządzenia ministra, dot. ich orzeczenia TK

4) wojewódzkie dzienniki urzędowe: m.in. akty prawa
miejscowego stanowione przez administrację państwową i j. s.
t., statuty j. s. t. oraz związków międzygminnych i powiatów,
wyroki sądu administracyjnego uwzględniające skargi na akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację i j. s. t.

Wejście w życie

Wejście w życie

§

§

Od obowiązywania normy prawnej (przepisu, aktu) odróżnić należy jej wejście
w życie. Norma prawna (przepis, akt) wchodzi w życie w określonym momencie,
co oznacza, iż od tego momentu adresaci normy (norm wyrażonych w przepisie,
akcie) zobowiązani są do ich realizowania.

Co do zasady akt normatywny (zawierający
przepisy

wyrażające

normy)

wchodzi

w życie w dniu późniejszym niż dzień
jego ogłoszenia

(wyjątkowo: ustanowienia).

Okres pomiędzy początkiem obowiązywania
aktu normatywnego (przepisu, normy)
a jego wejściem w życie to

vacatio legis

.

W

szczególnych

przypadkach

akt

normatywny może wejść w życie w dniu
ogłoszenia (ustanowienia).

Akt normatywny (przepis, norma) może więc obowiązywać, ale nie wejść jeszcze
w życie. Nie może być jednak tak, by akt (przepis, norma) wszedł w życie, ale
jeszcze nie obowiązywał.

Termin wejścia w życie

Termin wejścia w życie

§

§

Termin wejścia w życie określa prawodawca, ale nie może on go określać
arbitralnie. Minimalne

vacatio legis

wynosi 14 dni; w przypadku dużych ustaw

winno ono być jednak dłuższe. Krótszy termin wejścia w życie możliwy jest ze
względu na szczególne okoliczności.

Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

Art. 4. 1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie
obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie
po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany
akt normatywny określi termin dłuższy.

2. W

uzasadnionych przypadkach

akty normatywne, z zastrzeżeniem

ust. 3,

mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni

,

a jeżeli

ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w

życie aktu normatywnego

i zasady demokratycznego państwa

prawnego nie stoją temu na przeszkodzie

,

dniem wejścia w życie może

być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym

.

3. Przepisy porządkowe wchodzą w życie po upływie trzech dni od
dnia ich ogłoszenia. W

uzasadnionych przypadkach

przepisy

porządkowe

mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż trzy dni

, a

jeżeli

zwłoka w wejściu w życie przepisów porządkowych mogłaby

spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenia życia,
zdrowia lub mienia, można zarządzić wejście w życie takich przepisów
z dniem ich ogłoszenia

.

Kalendarz Majów,

autor pracy: Pacofender

Obliczanie terminu wejścia w życie (1)

Obliczanie terminu wejścia w życie (1)

§

§

wejście w życie

„w dniu ogłoszenia”

wejście w życie

„z dniem X”,

np.

„z dniem 24 marca 2011 r.”

wejście w życie

„po upływie X dni”

,

np. „

po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia”

wejście w życie

„w terminie X dni”

,

np. „

w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia”

Obliczanie terminu wejścia w życie (2)

Obliczanie terminu wejścia w życie (2)

§

§

wejście w życie

„po upływie

tygodnia / X tygodni)”,

np.

„

po upływie 3 tygodni od dnia ogłoszenia”

wejście w życie

„po upływie

miesiąca / miesięcy)”,

np.

„

po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia”

ogłoszenie 31.01.2011 r.:

- wejście w życie „

po upływie miesiąca od dnia

ogłoszenia

” –> 1 marca 2011 r.

- wejście w życie „

po upływie roku od dnia

ogłoszenia

” -> 1 lutego 2012 r.

￭

ogłoszenie aktu normatywnego,

￭

vacatio legis

￭

wejście w życie

Norma „znajduje zastosowanie”

Norma „znajduje zastosowanie”

§

§

Od obowiązywania normy i jej wejścia w życie odróżnić należy sytuację,
w której norma znajduje zastosowanie. Norma znajduje zastosowanie, gdy
jej adresat znalazł się w okolicznościach przewidzianych w normie,
a więc znalazł się w sytuacji, w której powinien on wypełnić przewidziany
w normie obowiązek określonego postępowania.

Może

być

więc

tak,

że

norma

obowiązuje, weszła w życie, ale nie
znalazła jeszcze zastosowania.

Art.

170 k. k.

Kto uzbraja lub

przysposabia

statek

morski

przeznaczony do dokonania na morzu
rabunku lub na takim statku przyjmuje
służbę, podlega karze pozbawienia
wolności od roku do lat 10.

->

norma

sankcjonująca

nie

znalazła jeszcze zastosowania

Retroaktywność prawa

Retroaktywność prawa

§

§

Norma prawna może sensownie nakazywać czyny jedynie na przyszłość, nie
może zaś wyznaczać obowiązku określonego postępowania w przeszłości.
Retroaktywność polega więc na czym innym: mam z nią do czynienia wtedy,
gdy norma wyznacza obowiązek określonego postępowania na przyszłość,
łącząc ten obowiązek ze zdarzeniami bądź stanami rzeczy, które miały
miejsce przed wejściem normy prawnej w życie. Mówimy wtedy, iż akt
normatywny ma moc wsteczną.

np.

Każdemu studentowi, który rozpoczął w 2010 r. studia na WPiA UAM nakazuje się

do 30.09.2011 r. zakupić koszulkę z logo uczelni.
Każdemu studentowi, który w 2010 r. opuścił mniej niż 5% zajęć dydaktycznych
przysługuje prawo do uzyskania zaliczenia ćwiczeń bez kolokwium zaliczeniowego.

Lex

Lex

retro

retro

non agit

non agit

(1)

(1)

§

§

Retroaktywność prawa narusza bezpieczeństwo prawne obywateli, ich wolność
oraz zasadę zaufania obywateli do państwa i tworzonego przezeń prawa;
w krajach cywilizowanych przyjmuje się więc zasadę

lex retro non agit

, a więc

„prawo nie działa wstecz”. Odstępstwa od tej zasady mogą mieć charakter
jedynie wyjątkowy.

Zasada ta wpływa na proces stanowienia i interpretacji prawa.

Lex retro non agit w prawie karnym:

art. 42 ust. 1 K.:

Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto

dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę
obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na
przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił
przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.

Art. 4. § 1. k. k.

Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż

w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże
należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest
względniejsza dla sprawcy.

-> zasada

lex severior retro non agit (lex begnigor retro agit)

Budynek Międzynarodowego

Trybunału Karnego, Haga

(fot. Hanhil)

Lex

Lex

retro

retro

non agit

non agit

(2)

(2)

§

§

Art. 5. u. o. a. n.

Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi

normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego
państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie.

§ 51 Z. T. P. 1.

Przepisowi nadającemu moc wsteczną ustawie lub jej części nadaje się

brzmienie: "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma zastosowanie do zdarzeń (stanów
rzeczy)....., które powstały przed dniem ....." albo "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma
zastosowanie również do zdarzeń (stanów rzeczy) ....., które powstały przed dniem .....", albo też
"Ustawa wchodzi w życie z dniem ....., z mocą od dnia .....”.

USTAWA z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych (Dz. U. z dnia 30
marca 1994 r.)

Art. 23. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia
z mocą od dnia 1 stycznia 1994 r.

USTAWA z dnia 17 lipca 1997 r. o stosowaniu
szczególnych rozwiązań w związku z likwidacją
skutków powodzi, która miała miejsce w lipcu
1997 r. (Dz. U. z dnia 18 lipca 1997 r.)

Art. 26. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia,
z tym że art. 4, 10, 11 i 24 wchodzą w życie z mocą od
dnia 6 lipca 1997 r.

Paolo Uccello, Zegar czterech ewangelistów,

1443, Santa Maria del Fiore, Florencja

Utrata mocy obowiązującej (1)

Utrata mocy obowiązującej (1)

§

§

1) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez podmiot,
który wydał dany akty, dokonanego aktem o równej mocy prawnej

np. art. 22.

Ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń

socjalnych:

Traci moc ustawa z dnia 24 października 1986 r. o zakładowych funduszach socjalnym

i mieszkaniowym w jednostkach gospodarki uspołecznionej

2) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez podmiot
inny niż ten, który wydał dany akty, dokonanego innym aktem

np. art. 149 ust. 2 K.:

Minister kierujący działem administracji rządowej wydaje rozporządzenia.

Rada Ministrów, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może uchylić rozporządzenie lub zarządzenie
ministra.

[uchwałą, ogłaszaną w Dzienniku Ustaw (rozporządzenie) bądź dzienniku urzędowym

danego ministra (zarządzenie) – M.K.]

Art. 61 ust. 1. Ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej
w województwie:

Prezes Rady Ministrów uchyla, w trybie nadzoru, akty prawa miejscowego,

w tym rozporządzenia porządkowe, ustanowione przez wojewodę lub organy niezespolonej
administracji rządowej, jeżeli są one niezgodne z ustawami lub aktami wydanymi w celu ich
wykonania, a także może je uchylać z powodu niezgodności z polityką Rady Ministrów lub naruszenia
zasad rzetelności i gospodarności.

[publikacja w wojewódzkim dzienniku urzędowym – M.K.]

Czasami derogację – rozumianą jako uchylenie całości albo części aktu normatywnego
przy wprowadzeniu lub nie jakichś przepisów w zamian za przepisy usuwane – odróżnia
się od abrogacji, rozumianej jako całkowite uchylenie aktu bez wprowadzenie na jego
miejsce nowych przepisów.

Utrata mocy obowiązującej (2)

Utrata mocy obowiązującej (2)

§

§

3) w wyniku upływu czasu, na jaki akt został wydany; bądź
w przypadku rozporządzeń w wyniku upływu czasu na jaki nowa ustawa
uchylany akt pozostawiła przepisem przejściowym w mocy

np. art. 89. ust. 2. Ustawy z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia
wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego:

Ustawa obowiązuje

do dnia 31 sierpnia 2014 r.

art. 81 u. w. a. r. w.

Dotychczasowe przepisy wykonawcze, wydane na podstawie art. 38 i art. 41

ust. 2 ustawy uchylanej w art. 82, zachowują moc do czasu wejścia w życie przepisów
wykonawczych wydanych na podstawie art. 21 i art. 61 ust. 2 niniejszej ustawy, nie dłużej jednak niż
przez 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie.

4) akt wykonawczy traci moc w wyniku uchylenia aktu normatywnego,
na którego podstawie został wydany, a także uchylenia bądź zmiany
treści przepisu prawnego, na którego podstawie został on wydany

§ 32 Z. T. P. 2. Jeżeli zmienia się treść przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego

w ten sposób, że zmienia się rodzaj aktu wykonawczego albo zakres spraw przekazanych do
uregulowania aktem wykonawczym lub wytyczne dotyczące treści tego aktu, przyjmuje się, że taki
akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej treść przepisu
upoważniającego.

3. Jeżeli zmiana treści przepisu upoważniającego polega na tym, że zmienia się organ upoważniony
do wydania aktu wykonawczego, przyjmuje się, że taki akt zachowuje moc obowiązującą; w takim
przypadku organem upoważnionym do zmiany lub uchylenia aktu wykonawczego wydanego na
podstawie zmienionego przepisu upoważniającego jest organ wskazany w zmienionym upoważnieniu.

Utrata mocy obowiązującej (3)

Utrata mocy obowiązującej (3)

§

§

5) w wyniku uznania wyrokiem Trybunał Konstytucyjnego danego
przepisu za niezgodny z Konstytucją lub innymi aktami wyższego
rzędu

art. 188 K.:

Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których
ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,

3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe,
z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

Trybunał jako taki nie posiada kompetencji do derogacji aktów normatywnych, nie
uchyla ich, lecz ich utrata mocy obowiązującej jest wynikiem orzeczenia TK w toku
kontroli abstrakcyjnej. Następuje ona z datą ogłoszenia wyroku w Dzienniku
Ustaw bądź z inną datą, wskazaną w orzeczeniu Trybunału.

Sądy w Polsce uprawnione są to kontroli konkretnej konstytucyjności aktów
podustawowych; mogą one odmówić zastosowania konkretnego przepisu aktu
podustawowego sprzecznego z aktami wyższego rzędu, podlegają one bowiem jedynie
Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 K.)

O niezgodności z prawem aktów prawa miejscowego orzeka sąd administracyjny.

Utrata mocy obowiązującej (4)

Utrata mocy obowiązującej (4)

§

§

5) w drodze

desuetudo

Norma prawna traci moc obowiązującą
w drodze desuetudo jeśli zarazem:

-

przez długi czas jest radykalnie

nieefektywna,

-

wytwarza

się

powszechne

przekonanie, że nie jest to norma
wiążąca.

Sytuacja rzadka, typowa dla okresu
przełomów; niełatwo jest przy tym
ustalić, kiedy akt utracił swą moc
obowiązującą. Desuetudo nie może
mieć zastosowania do tych aktów
prawnych, których obowiązywanie jest
wykonywaniem zobowiązań międzyna-
rodowych

(Uchwała TK z 23.01.1991,

sygn. W 4/90)

Używanie stołka do pławienia czarownic
zostało uznane jako niemające podstawy
prawnej w stanie Pensylwania ze względu na
desuetudo

Wright

v.

Crane

, Sąd Najwyższy Stanu

Pensylwania, 1825:

„total disuse of any civil

institution for ages past, may afford just and
rational objections against disrespected and
superannuated ordinances”.