Funkcjonalny opis języka

Fonemy szczelinowe

- szereg ciszący

Fonetyka

Fonetyka bada:



zasób głosek,



zmiany, jakim ulegają głoski,



zjawiska prozodyczne,



fizyczne właściwości dźwięków mowy.

Działy fonetyki opisowej:



artykulacyjna – sposób wytwarzania głosek,
fizjologiczne przebiegi artykulacyjne;



akustyczna – fizyka, charakterystyka głoski jako
fali akustycznej;



audytywna (percepcyjna) – odbiór przez
człowieka.

Audytywna klasyfikacja głosek

Nazwa klasy

głoski

syczące

[s] [z] [c] [ʒ]

szumiące

[š] [ž] [č] [ǯ]

ciszące

[ś] [ź] [ć] [ʒʒ̕ ]

miękkie

[k’] [g’] [ś] [ź] [ć] [ʒʒ’]

twarde

[k] [g] [t] [d] [m] [n] [x]

etc.

jasne

[e] [i]

ciemne

[o] [u]

wybuchowe

[p] [b] [t] [d] [k] [g]

Głoski trzech szeregów



Prawidłowa realizacja głosek trzech szeregów

sprawia dzieciom w wieku przedszkolnym kłopoty. Te
dzieci, które nie potrafią właściwie wymawiać
któregoś z szeregów, zastępują go najczęściej tym,
który już umieją realizować poprawnie.



Dziecko ma prawo uczyć się tych głosek do 6 roku

życia.

Ontogeneza

Rozwijające się prawidłowo dziecko opanowuje:



szereg ciszący w drugim-trzecim roku życia



szereg syczący w czwartym roku życia



szereg szumiący około 4-5 roku życia

Spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe pojawiają się
w mowie dziecka najczęściej jako ostatnie. Na ogół
jest to związane z rozwojem słuchu fonematycznego
(umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów
wchodzących w skład słowa - I. Styczek).

/ź/ vs. /ś/



Fonem /ź/ podobnie jak /ś/ stanowi klasa

jednoelementowa głosek.



Głoska [ź] różni się od [ś] przede wszystkim
dźwięcznością i nienapiętością mięśni.

Dystrybucja

[ś]



Głoska wymawiana jest

ze wszystkimi

samogłoskami z

wyjątkiem [y]



Występuje w nagłosie

(siano, środa).



Występuje w śródgłosie

(nasiona, maślanka).



Występuje w wygłosie

(gaś, zawieś).

[ź]



Nie występuje w
wygłosie słów.



Występuje w nagłosie
(ziarno, źrebak).



Występuje w śródgłosie
(nizinny, rzeźba).

Warianty podstawowe /ś/ i /ź/

/ś/



spółgłoskowość (Kasia -

Kaja)



niepółotwartość (Kasia –

kara)



szczelinowość (koś – kop)



niezwartość (kosi – koci)



niewargowość (sina – Fina)



nieprzedniojęzykowość

(koś – kos)



środkowojęzykowość

(łaź –

łach)



niedzięczność (Kasia –

Kazia

)

/ź/



spółgłoskowość (kozia –

koła)



niepółotwartość (kozia –

kora)



szczelinowość (zięba –

gęba)



niezwartość (ział – dział)



niewargowość (ziół – wół)



nieprzedniojęzykowość

(ziół – żuł)



środkowojęzykowość

(ziemia – chemia)



dzięczność (Kazia – Kasia)

Realizacja [ś]

Realizacja [ś]



Wiązadła są rozsunięte.



Podniebienie miękkie jest cofnięte, zamyka drogę do

jamy nosowej.



środkowa część języka unosi się ku górze, tzn. ku części

podniebienia twardego, gdzie tworzy się szczelina



Zęby są zbliżone do siebie.



Krawędzie języka szczelne zamykają boczne otwory przy

górnych zębach.



[ś] wymawiamy wysuwając lekko wargi do przodu i

zaokrąglając je (M. Dłuska i B. Rocławski mówią o

silniejszym lub słabszym spłaszczeniu, głoska jest

wówczas jednak mniej wyrazista), kąciki ust natomiast

mocno przyciskamy do łuków zębowych.

Podobieństwo z [i]

W czasie artykulacji [ś] język przyjmuje układ
charakterystyczny dla [i] (przednio-środkowe wysokie
położenie). W czasie artykulacji ś uzgadnia się więc dwa
układy, układ charakterystyczny dla głoski szczelinowej
(pośredniej miedzy s a š) z układem charakterystycznym
dla głoski į. O obecności į w strukturze ś łatwo się
przekonać. Wystarczy dokładna obserwacja słuchowa.
Podniebienie miękkie zakończone języczkiem zamyka
dostęp powietrza do jamy nosowej. Ściśle przylega do
tylnej ścianki jamy gardłowej. W ten sposób w jamach
przed szczeliną może nieco wzrosnąć ciśnienie
powietrza. Przeciskające się powietrze zostaje wprawione
w ruch drgający. Wargi mają układ bardzo podobny do
układu obserwowanego w czasie artykulacji i.

Zamiany w artykulacji



oparcie czubka języka o nasadę dolnych siekaczy

spowoduje zniekształcenie głoski w kierunku [s’]



opuszczenie środkowej części języka wykształci

wadliwą artykulację zbliżoną do [x’]



zaktywizowanie krawędzi języka przywartych do

boków sklepienia jamy ustnej z jednoczesnym

osłabieniem napięcia mięśni przedniej i środkowej

części języka udziąsłowi lekko głoskę, która

przybierze postać zmiękczonej [š’]

Patologie



[ś] może być
zastępowane przez [s]
lub mylone z [s] i [š]



w przypadku zaburzeń
w zakresie rozróżniania
dźwięcznych i
bezdźwięcznych [ś]
bywa mylone z [ź]



[ź] może być
zastępowane przez [z]
lub mylone z [z] i [ž]



przy występowaniu
trudności w
rozróżnianiu głosek
dźwięcznych i
bezdźwięcznych [ź]
bywa zastępowane przez
[ś] lub mylone z tą
głoską

Substytuty [ś]

Substytucje

Substytucje

Wywoływanie



Jeśli dziecko potrafi prawidłowo wymawiać [ś],
głoska [ź] zazwyczaj pojawia się samoistnie.



Spółgłoskę [ź] można otrzymać z [ʒʒ], przedłużając
jego wymowę. Również [i] wymawiane ze
zbliżonymi do siebie siekaczami i przesuniętą
lekko masą języka do przodu jamy ustnej
przekształca się w [ź].

Zwartość jako cecha dystynktywna



Dotyczy fonemów spółgłoskowych
niepółotwartych szczelinowych (/ć/ i /ʒʒ/).



Powietrze w początkowej fazie artykulacji głoski
napotyka na całkowite zwarcie dwóch
artykulatorów (cecha artykulacyjna głosek
zwarto-szczelinowych i zwarto-wybuchowych).

Fonemy ciszące zwarte

/ć/



spółgłoskowość (lać -

lał)



niepółotwartość (grać

- gram)



szczelinowość (lać -

lat)



zwartość (koci – kosi)



nieprzedniojęzykowość

(ciało - cało)



niedźwięczność (ciało -

działo

)

/ʒʒ /



spółgłoskowość (dzięki-

jęki)



niepółotwartość

(działo-lało)



szczelinowość (działa-

dała)



zwartość (koci – kosi)



nieprzedniojęzykowość

(Władzia - władza)



dźwięczność (działo -

ciało

)

Realizacja [ć]

Realizacja wg Rocławskiego



Wiązadła głosowe w czasie artykulacji [ć] nie drgają.



Podniebienie miękkie i języczek zamykają dostęp
powietrza do jamy nosowej.



Układ masy języka w czasie artykulacji [ć] jest prawie
taki sam, jak w czasie artykulacji [ś]. Język jest w
przednio-środkowym wysokim położeniu, najczęściej
zwiera się z dziąsłami. Jest to pierwsza faza
artykulacyjna. Istotne dla powstania [ć] jest przytarcie
języka od tej pozycji do pozycji charakterystycznej dla
[ś]. W momencie dojścia języka do tej pozycji kończy
się artykulacja [ć]. Wydłużona artykulacja daje głoskę
[ś].



Mięśnie są względnie napięte, dlatego nazywamy ją
głoską bezdźwięczną-napiętą.



Wargi mają taki sam układ, jak w czasie artykulacji [ś].

Realizacja wariantu podstawowego



Artykulacja głoski [ć] rozpoczyna się od maksymalnego
wysklepienia masy języka ku podniebieniu twardemu.



Język w początkowej fazie wymawiania czubkiem
dotyka dziąseł. Zasadnicza artykulacja odbywa się w
czasie ruchu języka ku przedniej części podniebienia
twardego. W czasie ruchu język tworzy i podtrzymuje
płaską szczelinę. (B. Rocławski 1989),



Obserwuje się czasem artykulację [ć] z opuszczonym i
opartym o nasadę dolnych siekaczy czubkiem języka.
Artykułowana w ten sposób głoska przypomina głoskę
[t’]. jest to wymowa nieestetyczna; głoska jest
wyraźnie zniekształcona, wymowa – kluchowata. (B.
Toczyska, Elementarne ćwiczenia dykcji, 1998)

[ć] vs. [ʒʒ́ ]



[ʒʒ́ ] charakteryzuje się

przytartością

sycząco-szumiącą zwykle przydziąsłową, i-
towatym układem masy języka oraz
dźwięcznością- nienapiętością.



[

ʒʒ́ ]

różni się od [ć] przede wszystkim

dźwięcznością-nienapiętością i
dystrybucją.

Dystrybucja

[ć]:



występuje we

wszystkich pozycjach w

wyrazie:



w nagłosie: cisza,

ciekawy, ćma, ćwikła;



w śródgłosie: rozciera,

nić, wilgoć;



w wygłosie: myśleć,

mieć.

[ʒʒ́ ]:



nie występuje w
wygłosie;



występuje w nagłosie
(dzień, dziecko,
dziękuję, dzięcioł)



występuje w śródgłosie
(wyjdziemy, w wodzie,
jedziemy, tydzień).

Patologie



[ć] może być zastępowane przez [c]

(np. /cma/ zamiast /ćma/),
mylone z [c] i [č] lub też z odpowiednią

dźwięczną, czyli [ʒʒ]

Substytucja

Wywoływanie



Zwykle po dobrym utrwaleniu głosek [ś] i [ź]
dziecko powinno wypowiedzieć prawidłowo głoskę
[ć]. W razie trudności polecamy dziecku
wymawianie połączenia [tśi]. Dźwięk ten
stopniowo skraca się, aż do uzyskania [ć].

Substytucja

Wywoływanie



Jeżeli dziecko prawidłowo realizuje głoskę

[

ć

]

, to

[

ʒʒ́

]

zazwyczaj pojawia się samoistnie.



[

ʒʒ́

]

można też uzyskać poprzez wymawianie [d‘]

z jednoczesnym unieruchomieniem czubka języka

na dnie jamy ustnej. Innym sposobem wywołania

[

ʒʒ́

]

jest łączenie krótkiej głoski [d] z wydłużonym

[ź], którego brzmienie stopniowo skracamy.



U dzieci trzy- czteroletnich największa liczba
odstępstw od normy polega na zastępowaniu
głosek miękkich zmiękczonymi. Ponieważ tak
wymawianych głosek z wiekiem obserwuje się
coraz mniej można je traktować jako
przedłużający się stan w rozwoju tego szeregu.

Głoski dentalizowane

Podział ze względu na miejsce artykulacji głosek
dentalizowanych:



głoski przedniojęzykowo-zębowe



głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe



głoski środkowojęzykowo-prepalatalne

Wspólną cechą wymienionych głosek, pozostaje
zbliżenie szczęk do siebie, na skutek czego
wychodzące powietrze trze o brzegi środkowych
siekaczy, wytworzony szmer ulega wzmocnieniu,
stąd nazwa dentalizowane.

Dentalizacja

/

1/ jeden z dwóch elementów artykulacji spółgłosek [s],

[š], [ś] (drugim elementem są modyfikujące pozycje

języka). Szum, syczenie, ciszenie wywołane są

przeciskaniem się powietrza między zębami (Benni).

/2/

„ustawienie dolnej szczęki, przy której dolne

siekacze są zbliżone do siekaczy górnych na

odległość jednego milimetra i znajdują się naprzeciw

nich, względnie siekacze dolne są nieco cofnięte w

stosunku do siekaczy górnych. Powietrza wydostaje

się z jamy ustnej, ociera się o krawędzie zbliżonych

siekaczy, co powoduje wzmocnienie (a nie

wytworzenie, jak pisał Benni) szmeru (syczenia,

szumu, ciszenia) właściwego danej spółgłosce”

(Styczek)

Realizacje nieogólnopolskie



Kaszubienie - zastąpienie szeregu ciszącego

szeregiem syczącym, np.: [sedzec na zem’i],

[cemno]



Jabłonkowanie (siakanie, sziakanie) -

występujące w dialekcie śląskim, w gwarach

znajdujących się w pobliżu Jabłonkowa. Zjawisko

polega na pomieszaniu lub spłynięciu się

spółgłosek szumiących z palatalnymi (ciszące) w

pośredni szereg. Jest wynikiem dążenia do

ograniczenia liczby spółgłosek palatalnych, które

w innych gwarach polskich wyraziło się

mazurzeniem lub depalatalizacją szeregów.