UNIWERSALIA

JĘZYKOWE

CECHY WSPÓLNE

WSZYSTKIM

NATURALNYM JĘZYKOM

ŚWIATA

UNIWERSALIA JĘZYKOWE

• U. dedukcyjne – wynikające z definicji języka

• ‘system znaków (prymarnie dźwiękowych)

służących do porozumiewania się w obrębie
danej społeczności’

(EJO)

• ‘kod tekstotwórczy, mający system

fonologiczny, polisemiczny’

(Weinsberg)

• ‘system znaków konwencjonalnych,

fonicznych, służący do porozumiewania się o
wszystkim (uniwersalny), dwuklasowy, tzn. z
udziałem gramatyki umożliwiającej
nieograniczone tworzenie nowych
konstrukcji’

(Grzegorczykowa)

UNIWERSALIA JĘZYKOWE

Zatem u. dedukcyjne to:

• każdy język jest systemem znaków
• każdy język jest systemem znaków

konwencjonalnych

• każdy język jest systemem znaków

fonicznych

• każdy język służy do porozumiewania się
• każdy język jest dwuklasowy
• każdy język jest tekstotwórczy
• każdy język jest polisemiczny
• ...

UNIWERSALIA JĘZYKOWE

• U. indukcyjne – uogólnienia na podstawie empirycznych

badań wielu konkretnych języków

 
Np. każdy język ma:
• sylaby
• co najmniej 3 samogłoski i a u
• co najmniej 2 rodzaje spółgłosek: zwarte i płynne
• co najmniej jedną spółgłoskę nosową
• zaimki osobowe
• elementy wskazujące ‘blisko’ i ‘daleko’ od człowieka
• morfemy i zdania
• funkcję znaczeniową kolejności morfemów
• tryb rozkazujący dla 2. osoby
• podział na imiona własne i wyrazy pospolite ...

Według R. Jakobsona i M.

Hallego

(Fundamentals of Language,

1958)

Binarny system opozycji fonologicznych

• Najprymitywniejszy system

fonologiczny musi mieć

3 samogłoski i 10 spółgłosek

• Opozycje prymarne występujące we

wszystkich językach:

1. wokaliczna – niewokaliczna
2. ciemna – jasna
3. skupiona – rozproszona
4. nosowa – nienosowa (dla spółgłosek)
5. nieciągła – ciągła (dla spółgłosek)

(ponadto jest 6 innych)

Cechy inherentne

• Sonoryczne (związane z silą i iloczasem)
wokaliczna – niewokaliczna
konsonantalna – niekonsonantalna

(wokaliczne samogłoski, ale r, l, j wok. i kons.)

skupiona – rozproszona

(samogł. szerokie – wąskie; spółgł. tylne – przednie)

• Tonalne (związane z wysokością tonu)
ciemna – jasna

(samogł. ciemne = tylne, jasne = przednie
spółgł. ciemne - na krańcach jamy ustnej b, k...
jasne w środku jamy ustnej t)

Według R. Jakobsona i M.

Hallego

(Fundamentals of Language,

1958)

•

Trójkąt podstawowy

  

a

p

t

 

Wertykalnie:
skupiona /+/ a w opozycji do rozproszonych /-/ p,

t

Horyzontalnie:
ciemna /+/ p w opozycji do jasnej: /-/ t

Trójkąt rozszerzony

a

 u i

k

p

t

Samogłoski:
Wertykalnie: skupiona /+/ a w opozycji do rozproszonych /-/ u, i
Horyzontalnie: ciemna /+/ u w opozycji do jasnej /-/ i
Spółgłoski:
Wertykalnie: skupiona /+/ k w opozycji do rozproszonych /-/ p, t
Horyzontalnie: ciemna /+/ p w opozycji do jasnej /-/ t

Polski system samogłoskowy (1. wersja)

w ramach opozycji binarnych Jakobsona i

Hallego

samogłoski

o

a

e

u

i

ą

ę

wokaliczna

~niewokalicz
na

+

+

+

+

+

+

+

konsonantaln
a

~niekonsona

nt.

-

-

-

-

-

-

-

skupiona
~rozproszona

+ -

+

+ -

-

-

Ø

Ø

ciemna~jasna

+

+

-

+

-

+

+

nosowa
~nienosowa

-

-

-

-

-

+

+

Polski system samogłoskowy (2. wersja)

w ramach opozycji binarnych Jakobsona i

Hallego

samogłoski

o

a

e

u

y

i

wokaliczna

~niewokaliczn
a

+

+

+

+

+

+

konsonantalna

~niekonsontal
na

-

-

-

-

-

-

skupiona

~rozproszona

+

+

+

-

-

-

ciemna~jasna

+

+

-

+

+

-

mollowa

~niemollowa

+

-

-

+

-

-

Uniwersalia wg Noama

Chomsky’ego

• SUBSTANCJALNE

– typy kategorii: fraza nominalna, fraza

werbalna, rzeczownik, zdanie ...

– typy funkcji: podmiot, dopełnienie ...

• FORMALNE

– typy reguł: r. frazowe, r. transformacyjne,

r. fonologiczne

U. wynikają z wrodzoności języka
gramatyka uniwersalna - zdolność
stworzenia gramatyki generatywnej
danego języka na podstawie próbek
mowy otoczenia

Anna Wierzbicka:
uniwersalia semantyczne

każdy język wyraża takie pojęcia:

• 1. JA, TY, KTOŚ, COŚ,

LUDZIE, CIAŁO

• 2. TEN, TEN SAM, INNY
• 3. JEDEN, DWA, NIEKTÓRE,

WSZYSTKO

• 4. DOBRY, ZŁY, DUŻY, MAŁY
• 5. MYŚLEĆ, WIEDZIEĆ,

CHCIEĆ, CZUĆ, WIDZIEĆ,

SŁYSZEĆ

• 6. MÓWIĆ, SŁOWO,

PRAWDA

• 7. ROBIĆ, DZIAĆ SIĘ,

RUSZAĆ SIĘ

• 8. BYĆ (ISTNIEĆ), MIEĆ
• 9. ŻYĆ, UMRZEĆ

• 10. NIE, BYĆ MOŻE, MÓC,

BO, JEŻELI

• 11. KIEDY, TERAZ, CHWILA,

PO (POTEM), PRZED

(PRZEDTEM), DŁUGO,

KRÓTKO, PRZEZ PEWIEN

CZAS

• 12. GDZIE, TU, POD, NAD,

DALEKO, BLISKO,

Z (TEJ STRONY),

WEWNĄTRZ

• 13. BARDZO, WIĘCEJ
• 14. RODZAJ, CZĘŚĆ
• 15. TAK (TAKI), JAK

Wg Grzegorczykowej we wszystkich

językach:

• Znaki składają się z fonicznych elementów diakrytycznych
• Odróżnia się samogłoski i spółgłoski
• Są znaki odsyłające do pojęć (elementów świata)
• Odróżnia się nazwy przedmiotów i nazwy czynności (cech)
• Są reguły umożliwiające tworzenie z jednostek słownika

zdań mających strukturę.

Ciągi zdań są teoretycznie nieskończone (rekurencja)

• Struktura pojęciowa wypowiedzi to orzekanie czegoś

o czymś

• Są wyrażenia wskazujące na uczestników aktu mowy

i obiekty towarzyszące aktowi mowy
• informujące o czasie i przestrzeni komunikowanych

zdarzeń

• informujące o postawie modalnej nadawcy

(twierdzenie, przeczenie, pytanie i in.)

• oceniające oraz wskazujące na ilość i intensywność