W

W lus

lus

trze

trze

Twardowskiego

Twardowskiego

polskie

polskie koncepcje

koncepcje

nieświadomej

nieświadomej

psychiki przed

psychiki przed F

F

re

reu

u

d

dem

em

W lustrze

W lustrze

Twardowskie

Twardowskie

go:

go:

polskie

polskie

koncepcje

koncepcje

nieświadome

nieświadome

j

j

psychiki

psychiki

przed

przed

Freudem

Freudem

…

…

a jak było u nas,

a jak było u nas,

w „

w „

Polszcze”

Polszcze”

?

?



Ilu pisarzy rozwijało takie

Ilu pisarzy rozwijało takie

idee na terenie Polski?

idee na terenie Polski?



Czy

Czy

istnieją dowody na to, że

polska myśl psychologiczna

polska myśl psychologiczna

mogła dopracować się idei

mogła dopracować się idei

nieświadomości przed

nieświadomości przed

Freudem?

Freudem?



Czy istniała polska
psychologia nieświadomości
niezależna od psychoanalizy i
oparta na odmiennych
przesłankach?

W trzech znaczeniach

W trzech znaczeniach



I. Tylko stwierdzenie/hipoteza zachodzenia

stwierdzenie/hipoteza zachodzenia

utajonej aktywności mentalnej

utajonej aktywności mentalnej

(umysłowej).



II. Uchwycenie zależności: przyjęcie utajonej

przyjęcie utajonej

aktywności mentalnej

aktywności mentalnej

– w decydujący sposób

zmienia dotychczasową koncepcję umysłu.

zmienia dotychczasową koncepcję umysłu.



III. Uchwycenie zależności: przyjęcie utajonej

przyjęcie utajonej

aktywności mentalnej

aktywności mentalnej

– w decydujący sposób

zmienia dotychczasową koncepcję

zmienia dotychczasową koncepcję

człowieczeństwa

człowieczeństwa

(i to zarówno w

aspekcie/wymiarze indywidualnym, jak i
kulturowym).

Regestr

Regestr

materyi

materyi



Metodologia

Metodologia



Kwestie

Kwestie

językowe:

językowe:



Świadomość

Świadomość



Samowiedza

Samowiedza



Samokontrola

Samokontrola



Nieświadomość

Nieświadomość



Antykartezjanizm

Antykartezjanizm



Kwestie

Kwestie

kulturowe

kulturowe

metodologia

metodologia



Ramy czasowe: 1605 – 1900

1605 – 1900



Tylko prace:



Polskojęzyczne.

Polskojęzyczne.



Oryginalne

Oryginalne

(bez spolszczeń i tłumaczeń).



Opublikowane

Opublikowane

(gwarancja istnienia

intelektualnej debaty).



Praca przy „otwartej kurtynie”:

Praca przy „otwartej kurtynie”:



analiza obszernych fragmentów oryginalnych
tekstów (w tradycji Margettsa,1953;
Ellenbergera, 1957 i Whyte’a 1960).



Interesowały mnie:



kwestie „oryginalności i pierwszeństwa”

kwestie „oryginalności i pierwszeństwa”



język i terminologia

język i terminologia



sposoby dotarcia do nieświadomości

sposoby dotarcia do nieświadomości



tendencje rozwojowe i prawidłowości



natura,



struktura,



geneza i funkcja



ewentualnie: patologia i typologia
nieświadomości w polskich koncepcjach

historia

historia

i systematyka

i systematyka

Um

Um



Samuel Linde (1814):

Samuel Linde (1814):



Słowo um iest to w Słowiańskim ięzyku
korzeń, który z siebie wypuszcza
rozliczne modyfikacye; z niego pochodzą:

rozum, umysł, umieiętność

rozum, umysł, umieiętność

; um iest

pierworodną w człeku władzą
rozpoznawania rzeczy, czyli macica ideów
porządnych.



Pochodne: umieć, umieiętny etc., rozum,

umieć, umieiętny etc., rozum,

rozumieć, rozumować, rozumny etc.,

rozumieć, rozumować, rozumny etc.,

bezumny, bezumność, zdumieć, zumieć,

bezumny, bezumność, zdumieć, zumieć,

duma, dumać, dumny

duma, dumać, dumny

.

.

Biblia

Biblia

Królowej

Królowej

Zofii

Zofii

Świadomość w Polszcze

Świadomość w Polszcze



„

„

Świadomie”, „świedomie”

Świadomie”, „świedomie”

– (świadomość,

zdawanie sobie sprawy z czegoś) od XV wieku.



Dokumenty i tłumaczenia Pisma Świętego.



"Nisi gravi infirmitate gravata eadem Anna
Dolinska stare non posset et hoc sub bona al.

swiedomyiu (pro swiedomym)

swiedomyiu (pro swiedomym)

et tunc eadem

Anna Debet se inscribere et recognoscere"
(1433).



Biblia Szaroszpatacka (ok. 1450):



Nye czin grzecha w swem swyadomyv

swyadomyv

(nunquam patiaris crimen scire).



Przeto wam davami na swyadomye

swyadomye

(notum

facimus).

Ksiądz Włodek,

Ksiądz Włodek,

Słownik polski dawny, Czyli

Słownik polski dawny, Czyli

Zebranie słów dawnych

Zebranie słów dawnych

zaniedbanych Polskich z ich

zaniedbanych Polskich z ich

tłumaczeniami

tłumaczeniami



Świadomia, człowiek, albo ludzie
świadomi: ktore za świadki może kto
brać, np. przystaw świadomią, toiest,
przystaw świadków (1780).

Samuel Bogumił Linde

Samuel Bogumił Linde

1812

1812

Conscientia

Conscientia

Bewusst

Bewusst



z doświadczenia
wiadomy,
doświadczony, dobrze
wiedzący, znaiący



świadomy, wiadomy
komu



wiadomość z
doświadczenia



z doświadczeniem,
biegle

świadomość, samowiedza

świadomość, samowiedza

samoświadomość

samoświadomość



Wiedzenie,



Baczenie,



Sumienie,



Samoznawstwo,



Poczuwanie się,



Przekonanie
wewnętrzne,



Umienie siebie,
(s-umienie),



Samopoznanie siebie
samego,



Samo-wiedza,



Przeświadczenie o sobie,



Zmysł wewnętrzny,



Uznanie,



Podlegający uznaniu,



Przytomny,



Odbywający się za
udziałem wiedzy i woli.



Feliks Jaroński (1812):

Feliks Jaroński (1812):



Chociaż np. niemieckie Bewußtseyn,

Bewußtseyn,

Wentzel

nazywa Conscientia;

Conscientia;

ia iednak nie Sumieniem

Sumieniem

ale Wiedzeniem

Wiedzeniem

to nazwałem: a to dla tego,

żebym starego i powszechnego znaczenia
wyrazowi Sumienie

Sumienie

nadanego niepsuł,

któremu w niemieckiey mowie wyraz

Gewissen

Gewissen

od starodawnych po łacinie

Conscientia

Conscientia

nazywany, odpowiada.



Anioł Dowgird (1828):

Anioł Dowgird (1828):



Wykład wyobrażeń względnych, któreśmy
dopiero mieli, daie nam powód roztrząśnienia
tego, co Filozofowie Niemieccy teraźnieysi
nazwali Bewußtseyn,

Bewußtseyn,

a co my Polacy nazwać

możemy wiedzeniem.

wiedzeniem.



Patrycy Przeczytański (1816):

Patrycy Przeczytański (1816):



lepiey będzie, gdy rozróżnimy uwagę na
siebie od uwagi na rzecz obcą: nazywamy
więc ią namysłem

namysłem

czyli bacznością

bacznością

(Reflexio).

Baczność zatem iest uwaga na siebie.



potrzebne iest zastanowienie się nad sobą,
czyli potrzebna iest baczność którey w

iest baczność którey w

bydlętach nie widzimy

bydlętach nie widzimy

.

.



Samuel Linde (1807):

Samuel Linde (1807):



Baczenie: Baczyć - obracanie baczności czyli
attencyi na co; Od siedmiu lat dzieci iuż
zaczynaią mieć baczenie, rozeznanie dobrego

baczenie, rozeznanie dobrego

i złego

i złego

;

;

Rozumem a baczeniem różnimy się od

Rozumem a baczeniem różnimy się od

zwierząt

zwierząt

;

;

Jeszcze iest przy baczeniu: przy

przy

rozumie, przy sobie

rozumie, przy sobie

.

.



Jan Śniadecki (1822):

Jan Śniadecki (1822):



Autor mówi o sile, dzięki
której możemy
przeświadczyć się o bycie
naszym indiwidualnym przez
akt umysłu zwrócony na to,
co się w nas dzieie,



i stwierdza:



Tę ostatnią siłę umysłową
nazywamy poczuwaniem się,

przekonaniem

przekonaniem

wewnętrznem, umieniem

wewnętrznem, umieniem

siebie

siebie

czyli

czyli sumieniem

sumieniem

(conscientia)

(conscientia)

.

.



Józef Kremer (od 1837):

Józef Kremer (od 1837):



Kto świadomość siebie ma,

Kto świadomość siebie ma,

powie: ja wiem,

że jestem, i że ten świat w koło mnie
rozłożony nie jest mną. Człowiek tedy

Człowiek tedy

siebie świadom,

siebie świadom,

sam siebie ima, w sobie

tkwi, ma więc pewność samego siebie, i

świadomość o prawdzie własnego istnienia

świadomość o prawdzie własnego istnienia

.

.



Konieczne jest aby:



człowiek w samem wykonaniu spraw
zmysłowych siebie świadom był;

siebie świadom był;

aby nie był

nie był

wyparty z siebie samego, i bez ustanku był

wyparty z siebie samego, i bez ustanku był

sobie przytomny,

sobie przytomny,

przebywając ciągle w

domu ducha swojego.



Gdy człowiek: siebie samego

siebie samego

uzna,

uzna,

skoro ujmie własną

ujmie własną

istotę swoją,

istotę swoją,

skoro dotrze do

wiadomości siebie - to
samowiedza staje się imaniem

imaniem

jestestwa swego,

jestestwa swego,

zrozumieniem swojego "Ja",

zrozumieniem swojego "Ja",

umieniem siebie,

umieniem siebie,

s-umieniem

s-umieniem

.

.



Józef Majer (1854, 1857):

Józef Majer (1854, 1857):



Jak naczynia tak też i nerwy

Jak naczynia tak też i nerwy

rozpostarte są niemal po

rozpostarte są niemal po

całem ciele, ażeby za ich

całem ciele, ażeby za ich

pomocą dusza

pomocą dusza stać się mogła

stać się mogła

świadomą

świadomą

o każdej jego

o każdej jego

części.

części.

nieświadomość

nieświadomość



Pojawia się sporadycznie w pracach z
pierwszej połowy XIX wieku jako synonim

synonim

niewiedzy, ignorancji, braku

niewiedzy, ignorancji, braku

wykształcenia, niskiego poziomu

wykształcenia, niskiego poziomu

umysłowego.

umysłowego.



Linde jeszcze nie odnotowuje tej
kategorii;



Rodzimy odpowiednik niemieckiego
terminu unbewusst

unbewusst

to u niego:



„

„

bezwiadom”

bezwiadom”

i „bezwiadomie”

„bezwiadomie”

-

rozumiane jako: „

„

wiadomości niemaiący”

wiadomości niemaiący”

(1807).

niewiadomy & nieświadomy

niewiadomy & nieświadomy



Stanisław Witwicki O szczęśliwości
doczesney. Pisma w Roku 1685 pod tytułem
Abrys szczęśliwości doczesney wydane, a
teraz Prócz odmiany w Tytule wiernie
przedrukowano:



W młodości człowiek doświadczenia niemaiąc
prędzey na hak nieszczęścia padnie, prędzey
chytrości ludzkiey da się uwichłać jako

niewiadomy.

niewiadomy.



Musieły bydź o tym sposobie pisane Xiążki (y
pewnie były z liścia składane) ale ie przez

niewiadomość

niewiadomość

popalono (Kleczewski, 1767).

nieświadomość

nieświadomość



Michał Wiszniewski

Michał Wiszniewski

(1837):

(1837):



Skeptycy bywają
ludzie uczeni,
głębokiej rozwagi, i
biegli w dialektyce;
bo człowiek głupi,

nieświadomy,

nieświadomy,

lub

niedołężnego
rozumu, wątpić
ciągle, to jest: być
skeptykiem nie
zdoła.



zwinąć się w siebie, i
czytać we wnętrzu
swej duszy, to nader
trudno; do tego trzeba
aby źrzenica umu
wspak się obróciła, i
patrzyła w siebie. Do
tego człowiek tylko
długim przymusem, i
niesłychanym
wysileniem przychodzi;
bo rozum nasz w tem
podobny jest do oka,
które wszystko łatwo
widzi, prócz siebie.

Józef

Józef

Kremer

Kremer

(1837)

(1837)



Wielożeństwo jest
właściwe ludom
Wschodnim, bo te

nieświadome

nieświadome

jeszcze

zacności istoty
człowieczej, obu płci z
sobą nie zrównały.



Jak atoli dziecię igrając,
częstokroć mimo wiedzy
swej wielką wypowie
myśl, tak też nauki
upatrując łączności
między istotą wewnętrzną
i zewnętrzną,

bezświadomie

bezświadomie

znalazły

pełną wagi prawdę.



Teofil Szymon Borzęcki Treść logiki
popularnej poprzedzona krótkim
wykładem psychologii (1862):



Ludzka wola:



"ze złym celem, jest moralnie złą; bez
celu, jest bezwinną, nieświadomą,

bezwinną, nieświadomą,

bezwiedzową

bezwiedzową

.

.



Antoni Kosiba, O afektach, ich stosunku
do uczuć i namiętności oraz ich wpływie
na organizm człowieka, Jasło (1880):



Zdziwienie jest niejako cichem
przyznaniem się do własnej

nieświadomości

nieświadomości

i słabych sił własnego

rozumu.

Bronisław Ferdynand

Bronisław Ferdynand

Trentowski

Trentowski



Termin nieświadomy

nieświadomy

pojawia

się prawie dwadzieścia lat
wcześniej, niż we Francji u
Trentowskiego zarówno w
postaci przysłówkowej,
przymiotnikowej, jak i
rzeczownikowej w Chowannie
(1842).



Służy do określania bardzo
różnych zjawisk, o czym
przekonują fragmenty wyjęte z
drugiego tomu tego dzieła:



Prawdą i wiedzą jest zaiste wszechistnienie,

ale n i e ś w i a d o m ą

n i e ś w i a d o m ą

.

.



Za odrodzenie wiosenne odpowiedzialny jest:



duch natury zmartwychpowstającej, duch

duch

nieświadomy siebie samego

nieświadomy siebie samego

, a przecież tak

krzepki.



Młody człowiek wychowany w dobrej rodzinie

hołduje pewnym wartościom, ale nie wie

dlaczego, bo:



stało się to nieświadomie za młodu drugą

stało się to nieświadomie za młodu drugą

jego naturą

jego naturą

.

.



Odradza rodzicom karę chłosty wobec

niemowlęcia (sic!) bowiem:



Rózga zapali w niem nieświadome siebie

nieświadome siebie

, lecz

przecież nieznośne uczucie niesłuszności

uczucie niesłuszności

,

jakiej doznaje.



Uczucie samo i w sobie wzięte, to prawdziwie

w s z e c h m o c ś l e p a

w s z e c h m o c ś l e p a

.

.



język uczuciowy chce coś wypowiedzieć, lecz

niewie, jakim sposobem; iż nawet samo siebie

orzec niezdoła; iż więc jest g o r ą c ą

g o r ą c ą

n i e ś w i a d o m o ś c i ą i ś l e p o t ą

n i e ś w i a d o m o ś c i ą i ś l e p o t ą

,

,



a zatem uczucie niezna siebie

niezna siebie

.

.



Uczucia i skłonności, właśnie dlatego, że nam

nieznane, są niezwykle trwałe i odporne na

perswazję:



Pociąg i pochop

Pociąg i pochop

są nadzwyczaj krzepkie.

Zdaje się nam nieraz, iż uwolniliśmy się od

Zdaje się nam nieraz, iż uwolniliśmy się od

nich, a przecież w nas żyją i przy sposobności

nich, a przecież w nas żyją i przy sposobności

budzą się natychmiast

budzą się natychmiast

.

.



Komuż nieznana ślepa sympatyi władza

ślepa sympatyi władza

,

jednocząca człowieka s człowiekiem?

Anty-

Anty-

Kartezjaniz

Kartezjaniz

m

m

Anty-kartezjanizm

Anty-kartezjanizm



Krytyka dualizmu kartezjańskiego.

Krytyka dualizmu kartezjańskiego.



Przyjęcie hipotezy umysłu w odniesieniu do

hipotezy umysłu w odniesieniu do

zwierząt

zwierząt

- a nawet w całej natury.



Uznawanie wspólnoty człowieka ze zwierzętami

wspólnoty człowieka ze zwierzętami

i naturą na poziomie duchowym.



Stratyfikacje i stopniowania w obrębie

Stratyfikacje i stopniowania w obrębie

psychizmu:

psychizmu:



umysłowość ma niższe i wyższe postaci (formy),



wyróżnianie rozmaitych stopni daności

stopni daności

treści

psychicznych w doświadczeniu wewnętrznym,



istnieją różne stopnie panowania

stopnie panowania

nad własnymi

procesami psychicznymi.

Józef

Józef

Bogdan

Bogdan

Dziekoński

Dziekoński

1841

1841



Wiadomo też, jak Deskartes
wsławił gruczoł pinealny (u
podstawy mózgu) ponieważ
kilka wielkich nerwów w
bliskości jego się
rospoczyna, dla tego
powiedział, iż tam dusza
działanie swe rozpościera.
Często się jednak zdarza, iż
gruczoł ten napełniony jest
małemi kamykami, nie
wiadomo więc czy i dusza
kamienieje, czy w takim
razie wynosi się z
niewygodnego siedliska.



Jednakże podobieństwo (analogia)
pierwiastku ożywiającego zwierzęta z tym,
który rządzi człowiekiem, zdawało się nie
tylko upokarzać ród ludzki, ale nawet
niewygodną i trudną do wyjaśnienia
okolicznością; dla tego uczony Hiszpan
Antonio Pereira, wynalazł łatwy sposób
rozcięcia sprzeczki, to jest odmówił

odmówił

zwierzętom wszelkiej, jakiej bądź duszy

zwierzętom wszelkiej, jakiej bądź duszy

i

ogłosił je za proste machiny i automaty.

machiny i automaty.



Descartes utrzymywał tę hypotezę z całem
wysileniem swej fizyki korpuskularnej; nie
udało mu się jednak przekonać nawet swej
synowicy, która uporczywie obstawała, iż
oswojona jej makolągwa posiada czułą

makolągwa posiada czułą

tkliwość.

tkliwość.



Jeżeli jednak duszą, nazwiemy (jak to jest w
użyciu) ten pierwiastek w istotach, sam

sam

siebie świadomy,

siebie świadomy,

z którego wypływa

uczucie, żądza i wola, wtedy wszystkie,

wszystkie,

nawet bezmózgowe zwierzęta okazujące nie

nawet bezmózgowe zwierzęta okazujące nie

omylnie ślady uczucia i woli,

omylnie ślady uczucia i woli,

a gdy tych bez

uznania samego siebie pojąć nie można,

okazują ślady niejakiejś duszy.

okazują ślady niejakiejś duszy.

I w tym to

jedynie sposobie bezpośrednim z

z

doświadczenia wypływającym wnioskiem

doświadczenia wypływającym wnioskiem

jest to, że każde zwierze duszą jest

jest to, że każde zwierze duszą jest

obdarzone

obdarzone

, jakie jednak przechody, postępy

i działania tego pierwiastku są, ściśle
oznaczyć w teraźniejszym stanie
niepodobna.

Karol Libelt 1850

Karol Libelt 1850



Do istoty czynu, czyli dzieła, należy więc,

aby się duch nasz w nim wiedział.

aby się duch nasz w nim wiedział.

Wszystkie

zatem mechaniczne prace ludzkie, w których

człowiek automatem i machinialnie odbywa

człowiek automatem i machinialnie odbywa

obowiązki swoje

obowiązki swoje

, nie są czynami. Myślenie

człowieka, jako ducha, jest myśleniem w
pomysłach, jest p o m y s ł o w a n i e m;

myślenie człowieka, jako duszy, jest

myślenie człowieka, jako duszy, jest

myśleniem instynktowem, mechanicznem, w

myśleniem instynktowem, mechanicznem, w

całkowitem podobieństwie do zwierząt.

całkowitem podobieństwie do zwierząt.



Jednak człowiek: nie zawsze potrafi
wyróżnić, czy myśli psychicznie, czy
duchowo.

Wiktor Feliks Szokalski 1861

Wiktor Feliks Szokalski 1861



Wśród takiego odmętu trudnoby było jasne
powziąść o umysłowości naszej wyobrażenie; i
pewnie jeszcze mało wiedzielibyśmy o niej,
gdyby człowiek był jedyną li tylko czującą i
myślącą istotą na ziemi: na szczęście

na szczęście

zwierzęta myślą także i czują, i są także

zwierzęta myślą także i czują, i są także

opatrzone cielesnemi przyrządami, które

opatrzone cielesnemi przyrządami, które

duchowym ich działaniom za narzędzia służą

duchowym ich działaniom za narzędzia służą

;

a chociaż działania te równie jak i ich
narzędzia są bez porównania mniej doskonałe
od tych, któremi nas obdarzyła przyroda,

mogą nam jednakże jako punkt do porównania

mogą nam jednakże jako punkt do porównania

posłużyć, i nie jedną nam w człowieku

posłużyć, i nie jedną nam w człowieku

objaśnić okoliczność.

objaśnić okoliczność.

Julian

Julian

Ochorowicz

Ochorowicz



Największą w świecie
niedorzecznością, jest
odwoływanie się do

świadomości,

świadomości,

czyli do

poczucia wewnętrznego
w kwestyi istoty duszy.



Świadomość nasza nie
czuje ani mózgu, ani
duszy jako odrębnej od
niego i w ogóle nie może
służyć za żadne
kryterium w kwestyi
istoty rzeczy. Ci ludzie
chcą żeby lustro
odbijało się samo w
sobie!



Ważnym zarzutem przeciw

zarzutem przeciw

odrębności duszy ludzkiej od

odrębności duszy ludzkiej od

zwierzęcej jest istnienie

zwierzęcej jest istnienie

najściślejszych przejść

najściślejszych przejść

pomiędzy najwyższemi

pomiędzy najwyższemi

objawami umysłowemi

objawami umysłowemi

zwierząt i najniższemi w

zwierząt i najniższemi w

człowieku.

człowieku.



Skoro dowiedzionem jest, że
zwierzęta mogą myśleć
(chociażby w najprostszej
formie), to, jeśli myślenie nie

jeśli myślenie nie

może być przymiotem ciała,

może być przymiotem ciała,

musimy przyjąć, że i u

musimy przyjąć, że i u

zwierząt jest coś

zwierząt jest coś

niemateryjalnego, co myśli.

niemateryjalnego, co myśli.



Co zaś jest niemateryjalne, to według
pojęć spirytualistów, nie może być
zniszczonem, a przynajmniej
przeistoczonem w ciepło, światło itp.
siły fizyczne; bo gdyby tak było, to i
dusza człowieka mogłaby być podobnie
przeistoczona, na co jednak
spirytualiści nie zgadzają się.



Zatem mamy tylko dwa punkta wyjścia:

Zatem mamy tylko dwa punkta wyjścia:



albo uznać duszę niemateryjalną,

albo uznać duszę niemateryjalną,

nieśmiertelną w zwierzętach i w

nieśmiertelną w zwierzętach i w

człowieku - albo też odmówić jej i

człowieku - albo też odmówić jej i

człowiekowi i zwierzętom.

człowiekowi i zwierzętom.

Leibniz ante portas

Leibniz ante portas



Świadomość nie powinna występować
nagle, dając ścisłą liniją demarkacyjną
od bezwiedzy - lecz owszem rozwijać się
stopniowo w miarę wzrostu
przeciwstawności pomiędzy ja

ja

i nie ja

nie ja

,

pomiędzy duchem i materyją, pomiędzy
organizmem i bryłą - pomiędzy mózgiem
a kamieniem.



A zatem świadomość powstaje przez

A zatem świadomość powstaje przez

kombinacyją pierwiastków bezwiednych

kombinacyją pierwiastków bezwiednych

.

.

Stratyfikacja świadomości

Stratyfikacja świadomości



Feliks Jaroński

Feliks Jaroński

(pozornie) utożsamia

psychiczność ze świadomością:



Rozdział „Wyobrażenia Ciemne, iasne,
rozróżnione” pochodzi z jego książki O

O

filozofii

filozofii

(1812):

(1812):



Wyobrażenie, któregobyśmy nie mieli

Wyobrażenie, któregobyśmy nie mieli

wiedzenia, żadnemby dla nas nie było

wiedzenia, żadnemby dla nas nie było

wyobrażeniem.

wyobrażeniem.

Każdemu więc wyobrażeniu

musi towarzyszyć wiedzenie. A zatem w
ścisłem znaczeniu wyrazu, niemasz

niemasz

wyobrażeń zupełnie ciemnych; bo ich

wyobrażeń zupełnie ciemnych; bo ich

niemasz bez wiedzenia.

niemasz bez wiedzenia.



Możemy i powinniśmy nazywać Ciemnemi

Ciemnemi

wyobrażeniami te, których mamy wprawdzie
wiedzenie, ale ich od innych nie rozróżniamy.

ich od innych nie rozróżniamy.



Odróżnia wyobrażenia jasne

jasne

i rozróżnione:

rozróżnione:



Wchodzi ktoś do mnie nigdy odemnie
niewidziany, i ia go z pierwszego weyrzenia
zaraz lubię; ale niewiem przyczyny dlaczego.



Mam tey przychylności wyobrażenie Ciemne.

Ciemne.



Rysy twarzy, kolor włosów i oczów
przypominaią mi, żem znał iemu podobnego
któregom lubił.



Mam tey przychylności wyobrażenie iasne.

iasne.



Dowiaduię się że to iest Syn Pawła moiego
przyiaciela bardzo podobny do niego.



Mam tey przychylności wyobrażenie

rozróżnione.

rozróżnione.



Jednym ze sposobów posiadania ciemnych

ciemnych

wyobrażeń

wyobrażeń

jest czucie, rozumiane, jako

najniższy stopień poznania:



Ten stopień zależy na ciemnem wiedzeniu,
że doznaiemy zmiany, że nasz stan nie
iest tenże sam co wprzódy.



Tu ieszcze nie wiemy co sobie
wyobrażamy.



Okazuie się taki stopień (u dzieci) w

Okazuie się taki stopień (u dzieci) w

pierwszych dniach ich życia, w

pierwszych dniach ich życia, w

momentach nie zebrania przytomności,

momentach nie zebrania przytomności,

przy zasypianiu lub ocucaniu się, w

przy zasypianiu lub ocucaniu się, w

wielkiey starości, w mdłościach i u ludzi

wielkiey starości, w mdłościach i u ludzi

niewprawnych do myślenia.

niewprawnych do myślenia.

Tradycja bezwiedna 1898

Tradycja bezwiedna 1898



ludy nowe powstają i
wymierają, kultura
przeradza się wielokrotnie,
lądy zapadają się i podnoszą,
a bezwiedna tradycja, ta
„arka przymierza między
dawnemi i nowemi czasy”
żyje i odzywa się jeszcze
stłumionem echem, pod nutą
ludowych wierzeń.



tradycja bezwiedna silniejszą

tradycja bezwiedna silniejszą

jest od świadomego postępu.

jest od świadomego postępu.

Kolektywna nieświadomość

Kolektywna nieświadomość



każda niedorzeczność była kiedyś swego
rodzaju dorzecznością, należała do

do

jakiejś

rzeczy

rzeczy

zaginionej, lub zapomnianej.



To nie wybryk pojedyńczej fantazji, lecz zbiór
zboczeń tysiąca fantazyj, mających jedną
wspólną, zasadniczą podstawę. Co jest tą
podstawą?



Niewątpliwie tradycja bezwiedna.

tradycja bezwiedna.



nie waham się twierdzić, że wszystkie one są

nie waham się twierdzić, że wszystkie one są

oparte na prawdziwych w s p o m n i e n i a c h

oparte na prawdziwych w s p o m n i e n i a c h

g e o l o g i c z n y c h. Są to rozumowe,

g e o l o g i c z n y c h. Są to rozumowe,

chociaż bezwiedne, zwolna przez wieki

chociaż bezwiedne, zwolna przez wieki

dokonywane przeróbki, odległych, ale

dokonywane przeróbki, odległych, ale

rzeczywistych tradycji.

rzeczywistych tradycji.