Reprodukcja ludności

w ponowoczesnym społeczeństwie

Stylizowany przebieg

podstawowych procesów

wg Dirka van de Kaa

czas

współczynnik urodzeń (BR)
współczynnik zgonów (DR)

współczynnik migracji zagranicznych netto (NMR)
stopa wzrostu ludności (PGR)

drugie przejście

demograficzne

przejście demograficzne

0

natężenie zjawisk

ludnościowych

reprodukcja ludności

w ponowoczesnym społeczeństwie

Zdrowie reprodukcyjne

• Długość życia

proporcje płci wśród nowonarodzonych oraz zróżnicowanie wg płci
porządku wymierania



niedobory partnerów: nadwyżka mężczyzn

w młodszych grupach wieku reprodukcyjnego (przy skłonności do
poszukiwania młodszej partnerki), nadwyżka kobiet w starszych
grupach (przy skłonności do poszukiwania starszego partnera)

 wydłużenie e(0) oraz różnicy między e(45) a e(15) oraz zwiększenie

szansy dożycia końca wieku reprodukcyjnego

 zwiększenie różnicy między eK(0) a eM(0)
 wydłużenie życia po zakończeniu aktywności prokreacyjnej
 wpływ na skłonność do rozwiązania związku małżeńskiego

(partnerskiego): mniejsza rola zgonu, większa rozstania partnerów
(separacja, rozwód)

• Umieralność matek i umieralność okołoporodowa

 podstawowy efekt: wzrost efektywności reprodukcji

Umieralność a strata potencjału reprodukcyjnego

przykład Europy Zachodniej

gdy eK(0) = 45 lat, to eK(45) = 24, eK(15) = 47, a strata

potencjału 7 lat

• lata 50.: eK(0) = 65 lat

eK(45) = 29,8
eK(15) = 57,3
[eK(15) – eK(45) = 27,5]  strata potencjału 2,5 roku

• rok 1980: eK(0) = 77 lat

eK(45) = 34,1
eK(15) = 63,0
[eK(15) – eK(45) = 28,9]  strata potencjału 1,1 roku

• środek lat 90.: eK(0) = 80 lat

eK(45) = 36,9
eK(15) = 66,1
[eK(15) – eK(45) = 29,2]  strata potencjału 0,8 roku

zdrowie reprodukcyjne

• wypieranie aborcji jako sposobu ograniczania

płodności  minimalizacja ryzyka powikłań

zdrowotnych i ryzyka zmniejszenia zdolności
rozrodczej

• opóźnienie (wiek menarchy a wiek prokreacji)

pierwszego zapłodnienia (macierzyństwa)  wzrost

ryzyka zmniejszenia zdolności rozrodczej

• opóźniony początek prokreacji a wzrost ryzyka

zmniejszenia zdolności rozrodczej  wspomagane

zapłodnienie i „ciąża wysokiego ryzyka”

reprodukcja ludności

w ponowoczesnym społeczeństwie

Związek partnerski

• Podstawowe funkcje:

 reprodukcyjna (prokreacyjna)
 wychowawcza
 emocjonalna/erotyczna
 społeczno-kulturowa, socjalizująca
 ekonomiczna
 zbiorowa (długookresowa) strategia rodowo-plemienna

• Zmiany znaczenia tych funkcji w przekroju

społeczeństw:
przednowoczesne (tradycyjne) – nowoczesne –
ponowoczesne

• Wzajemne relacje: kwestia integralności vs.

autonomiczności funkcji związku

związek partnerski

• Zmiana pozycji i funkcji społecznej małżeństwa (instytucji

będącej spadkobiercą sakramentu małżeństwa i pochodnej

od niego cywilnoprawnej formy związku)

• Podstawowe formy partnerstwa

 Znaczenie narzeczeństwa, nieformalnego partnerstwa

przedmałżeńskiego, nieformalnego partnerstwa pomałżeńskiego 

quasi-małżeństwo (protomałżeństwo)

 Małżeństwo
 Związek konsensualny (kohabitacja, konkubinat)
 LAT
 Poligamia, poliamoria
 „komuna”
 Związek homoseksualny
 Zwiazek dorywczy
 Trwała samotność

• Trend legislacyjny (czy możliwy jest „rynek dzieci”?)

• Funkcje a forma związku (tabela)

Formy

partnerstwa

Funkcje partnerstwa

prokre-

acyjna

wycho-

wawcza

emocjo-

nalna

społe-

czna

ekono-

miczna

strate-

giczna

protomałżeństwo

-

-

+

+

-/+ -

małżeństwo

+

+

+/- +/- +

+/-

kohabitacja

+/- +/- +

-/+ +/- -

LAT

-/+ -/+ +

-/+ +

-

poligamia, poliamoria

?

?

+

?

?

?

„komuna”

?

?

+

+

?

?

związek

homoseksualny

-

-

+

-/+ -/+ -

związek dorywczy

-

-

+

-

-

-

trwała samotność

-/+ -/+ -

-? +? -

„wolne związki”/kohabitacja/LAT/i in.

• Negatywne naznaczanie osób żyjących poza małżeństwem

(„staropanieństwo”, „starokawalerstwo”) – fenomen modernizacji

• Życie w pojedynkę: od uznania za niedostosowanie (porażkę) do

uznania za alternatywny lub atrakcyjny (proaktywny) sposób życia

• Ewolucja kohabitacji: od związków pozamałżeńskich lub

pomałżeńskich (osób owdowiałych lub rozwiedzionych) do „wolnego
związku partnerskiego”

• Kim są osoby żyjące poza małżeństwem dziś?  syndrom „kieliszka

do szampana”: częste wśród zamożnych i wysoko wykształconych
oraz biednych, wykluczonych lub niepełnosprawnych
 związek z zamierzeniami prokreacyjnymi (im silniejsza „opcja

prokreacyjna” tym częstsza preferencja życia w małżeństwie
 związek z miejscem zamieszkania (im bardziej metropolitalny

charakter, tym silniejsza częstość życia poza małżeństwem  celowo

wykształcone zaplecze kulturalno-ekonomiczne tej formy

• Determinizm zjawiska  „hipoteza genderowa”: zgodnie z zasadami

doboru małżeńskiego, mężczyźni poślubiają kobiety ulokowane nieco
niżej od nich (wiek, pozycja zawodowa)  najniżej i najwyżej

uplasowane kobiety mają większą szansę by pozostać poza
małżeństwem

„wolne związki”/kohabitacja/LAT/i in. (cd.)

• rola zmiany statusu kobiet  w przeszłości prokreacja poza

małżeństwem była stygmatyzowana i traktowana jako dewiacja;
w społeczeństwie ponowoczesnym szerokie przekonanie, że
kobieta może być matką, gdy jest emocjonalnie gotowa i tego
pragnie, niezależnie od formy partnerstwa (a co z zmianą statusu
mężczyzny?)

• „wolny związek” jest środkiem „wyzwolenia kobiety”; bardziej

skuteczny środek negocjacji obowiązków oraz kontrolowania
„władzy” między partnerami

• reakcja na rosnącą częstość rozwodów (rozpadu małżeństwa) 

strategia minimalizacji ryzyka negatywnych doświadczeń
rozwodu

kohabitacja

• Alternatywna wobec małżeństwa forma partnerstwa

wyrastająca z ideologii niezależności

• Kryterium rozpoznawcze (w badaniach): trwanie przynajmniej

kilkumiesięczne  de facto

brak wyraźnego kryterium

• Cele:

1/ stworzenie wspólnego „domu”, 2/ wspólne gospodarowanie, 3/

negocjowalny podział ról, 4/ negocjowalny model erotyczny i

antykoncepcyjny, 5/ ustalenie wspólnoty komunikacyjnej (w celu

rozwiązywania konfliktów), 6/ stworzenie miniprzestrzeni społecznej

(efektywne kontakty z krewnymi i znajomymi), 7/ wspólnota planu

prokreacyjnego, 8/ wspólna filozofia życia

• Trwałość



Wg badań w USA (lata 80.): po 2 latach 50% związków traci tę formę

(rozpad albo formalizacja) ale 10% to związki „dozgonne”; wg badań w

USA (lata 90.): blisko 50 % kończy się przed upływem 12 miesięcy  40%

przekształca się w małżeństwo, które jest znacznie mniej trwałe niż

małżeństwo nie poprzedzone kohabitacją (2/3 małżeństw po kohabitacji

rozwodzi się)



90% par kohabitujących i 10% par małżeńskich rozpada się w ciągu

najpóźniej po 4 latach



Wg badań w Europie, im dłuższa kohabitacja przedmałżeńska, tym

większe prawdopodobieństwo rozpadu małżeństwa (w niektórych krajach

– tym szybszy moment rozwodu)

skala zjawiska kohabitacji

• Przełom następstwem kontrkultury lat 60. i 70. – od braku

akceptacji (i tym bardziej praktyki) do akceptacji i

rosnącej praktyki

• Living together contracts (LTC) – nowa forma prawna w

krajach UE w latach 90.

• Europa w środku lat 90. (w wieku poniżej 30 lat):



Dania – 72% to pary kohabitujące (28% w wieku 30-45 lat)



Holandia – 54% (10%)



Francja – 45% (13%)



Wielka Brytania – 38% (11%)



Niemcy – 29% (9%)



Belgia – 28% (11%)

• Francja, kobiety w wieku 20-44: 1970 3,5%, 1980 7,1%,

1990 15,0%, 1994 20,3%

• USA, 1995: kobiety 20-24 – 11%, 25-29 – 10%, 30-34 – 8%

• USA: 6% kobiet urodzonych w 1940-44 i 37% w 1960-64

• Kanada: 1980 – 6% par , 1990 – 12%, 1995 – 14%

(Quebec – 25%)

• Australia: 1999 – 10% par

związki homoseksualne

• Stopniowy wzrost akceptacji i realnej skali zjawiska

• Szacunki:

 USA, 1995: homoseksualiści – 10% mężczyzn i 6,5% kobiet (80% nie

wchodzi w partnerskie związki heteroseksualne); 5% gospodarstw

domowych opartych na związku homoseksualnym

 Holandia, 1995: 50 tysięcy par homoseksualnych

 inne kraje: brak danych

• Początek akceptacji: lata 60.  tendencje

kontrkulturowe, w tym antyrodzinne (hasła w USA:

smash the family, smash monogamy)

• Dążenie do prawa do wychowywania dzieci

• Zmiany instytucjonalne

 zakaz dyskryminacji (niemal we wszystkich krajach)

 domestic partnership (partnberstwo domowe): zalegalizowana forma

związku dwojga homoseksualistów (1989 – Dania, w latach 90. –

Szwecja, Norwegia, Francja: 1999, PACS – pacte civil de solidarite,

obejmuje h. [do 2003 – 100.000 związków], Niemcy i Holandia);

określenie statusu związku oraz praw i obowiązków partnerów (w tym -

de facto uznanie wspólnoty majątkowej)

 prawne uznanie małżeństwa par homoseksualnych: Holandia 2001;

Finlandia 2002; Belgia 2003

 dążenie do uzyskania prawa do adopcji dzieci (casus Szwecja, 2002;

Belgia)

późna ponowoczesność - przypadek Węgier

• Upowszechnienie kohabitacji

 1970 1,5% kobiet 15-49 lat
 1990 3,4%
 2001 9,5%

• Od kohabitacji pomałżeńskiej („starego typu”) do

kohabitacji zamiast małżeństwa lub
przedmałżeńskiej („nowego typu”)

 Kobiety poniżej 30 roku życia: 1970 – 1,1%, 2001 – 11,0%
 Panny poniżej 30 roku życia: 1970 – 1,2%, 2001 – 14,0%
 Kobiety 30-49-letnie: 1970 – 1,8%, 2001 – 8,2%
 Panny 30-49-letnie: 1970 – 6,7%, 2001 – 28,2%

• Kluczowa rola rozwodu  kohabitacja pomałżeńska

jako wzór zachowania, także atrakcyjny dla osób
stojących przed zawarciem pierwszego związku

• Mechanizm dyfuzji społecznej: od niżej do wyżej

położonych grup

przyszłość kohabitacji

spekulacje na podstawie przypadku Szwecji (większość młodych

kohabituje)

Wyniki badania w 1994 r.: wysokie prawdopodobieństwo

przejścia od kohabitacji do małżeństwa, gdy

• mężczyzna starszy od kobiety o co najmniej 5 lat
• (w przypadku kobiety) związek (kohabitacja) jest kolejnym

(szczególnie trzecim lub dalszym)  aktywne poszukiwanie trwałego

partnera?

• małżeństwo jest postrzegane jako związek bardziej ekonomicznie

opłacalny (co może wynikać z dwóch następnych punktów)

• partnerzy mają wspólnotę (umowę) majątkową (nie ma natomiast

istotnego znaczenia zawarcie pisemnego „kontraktu partnerskiego”)

• partnerzy (zwłaszcza mężczyzna) mają wyższe wykształcenie
• partnerzy mają (lub planują) wspólne potomstwo
• wzory rodzinne (rodzice) były pozytywne z perspektywy małżeństwa
• pragnie tego kobieta (bardziej niż gdy pragnie tego mężczyzna)
• oboje partnerzy są religijni

Ogólny trend: w wieku 28-32 lata następuje przejście do

małżeństwa (kobiety zamężne uzyskują przewagę)

przejście od kohabitacji do małżeństwa -

Szwecja

Konkluzja z badań w 1994:
• przejście od formy kohabitacji do małżeństwa

(częste, choć dalekie od powszechnego) występuje

gdy priorytetem partnerów (obojga lub jednego z

nich, częściej kobiety) w dalszych fazach cyklu życia

jest stabilność związku (małżeństwo postrzegane

jako forma pewniejsza ze względu na stabilność)

• kobiety, wśród których preferencje dla czasu

wolnego (rozrywka) są relatywnie wysokie, są mniej

skłonne do „przejścia”; jednak gdy te preferencje

dotyczą czasu wspólnie spędzanego przez partnerów

prawdopodobieństwo „przejścia” jest nieco wyższe

• zrównanie prawno-instytucjonalne i jednakowa

akceptacja społeczna obu form powoduje że

kohabitacja traci odrębność i „powab”

nowoczesności lub „wolnego związku”

ponowoczesna rodzina

• Czym jest ponowoczesna rodzina?; czy ta kategoria ma sens jeśli

obejmuje wyłącznie przedstawicieli tego samego pokolenia?

• Główna cecha trendu: ku heterogenicznej rodzinie ponowoczesnej

epoka klanu albo rodu  epoka rodziny (nuklearnej)  epoka

indywidualizmu
rodzina przednowoczesna: wyłączna, oparta na tradycji (normy
grupowe), trwała i stabilna, sakralna, autorytarna,
wielopokoleniowa (?), wielodzietna (?), wielofunkcyjna, efektywna w
realizacji celów społecznych (podporządkowana „interesowi”)
rodzina nowoczesna: wyłączna, oparta na prawie cywilnym
(normy ogólnospołeczne), laicka, względnie stała, mobilna,
demokratyczna, nuklearna (generowana przez małżeństwo),
małodzietna, podporządkowana „uczuciu”
rodzina ponowoczesna: oparta na zasadzie niezależności
i indywidualizmu partnerów, wielość równorzędnych form
partnerskich, dynamiczna i nietrwała  autorski projekt jednostek

• Podstawowe zmienne tego trendu: role płci, interes społeczny

i regulacja sposobu życia i pracy

ponowoczesna rodzina cd.

Inne postrzeganie trendu:
• od rodziny zbudowanej na zobowiązaniach (wobec

Boga, państwa, grupy, rodu, partnera związku)
do rodziny budowanej na przesłance jednostkowego

szczęścia

• urynkowienie rodziny - funkcjonowanie partnerów

związku podporządkowane wymaganiom i

wyzwaniom rynku pracy oraz usług sfery publicznej

(edukacja, zabezpieczenie społeczne)  wymaga

wyzwolenia się z dawnych więzów religijnych,

plemiennych i rodzinnych

• dezinstytucjonalizacja rodziny (małżeństwo –

ryzykowne, przedsięwzięcie osobiste,

rekonstruowane w trakcie życia jednostki, bez

ubezpieczenia społecznego)
*
„rodzina post-rodzinna” czy „koniec rodziny”?

współczesna rodzina z perspektywy

demografii, ekonomii i socjologii

• perspektywa demograficzna (2. PD; D. van de Kaa)
• perspektywa ekonomiczna

G. Becker (1981; T. Bergstrom 1997)  noeklasyczna (racjonalnego

wyboru):

– r. oparta na m. – dobrowolny związek służący wspólnej produkcji i

konsumpcji, analogiczny do organizacji ekonomicznej nastawionej na
maksymalizację użyteczności (zysku/korzyści netto),
podporządkowanej regułom rynkowym

  rynek matrymonialny i jednostkowe wybory partnerów; te ostatnie

związane z kalkulacją korzyści netto w porównaniu z stanem wolnym;
ta sama logika przy rozważaniu rozwiązania związku i wyboru między
status quo, samotnością a związkiem z nowym partnerem;

– rola (użyteczność) r. zmienia się pod wpływem warunków rynkowych (i

poziomu dobrobytu) oraz polityki państwa  im większa zamożność

ogólna i lepsze zabezpieczenia społeczne, tym mniejsze uzależnienie
od małżeństwa i tym większe wymagania wobec małżonka;

– katalizatorem r. jest „kapitał małżeński” (wspólne inwestycje i

oczekiwania ekonomiczne wzmacniają wzajemne przywiązanie i
nasilają się z czasem)  istotnie wpływa na koszt rozpadu związku i

sprzyja jego trwałości

perspektywa ekonomiczna cd.

Becker i inni a motywacje do rozwodu:

– wysoki koszt poszukiwania odpowiedniego partnera (czas!)

skłania do wyborów „suboptymalnych”, które są

korygowane później poprzez rozwód i ponowne małżeństwo

– zmiana warunków psychologicznych (emocje) i

ekonomicznych w trakcie małżeństwa powoduje zmianę

korzyści netto oczekiwanych w czasie dokonywania wyboru

małżonka

– nabywanie z czasem nowych informacji o partnerze oraz

zyskach i kosztach związku sprzyja rewizji wstępnej

kalkulacji

– przed rozwodem powstrzymuje wysokim koszt

psychologiczny (utrata więzi z dziećmi, pogorszenie

dobrostanu dzieci) i ekonomiczny (opłaty, podział majątku,

alimenty, koszt stworzenia „nowej stabilizacji”)

– niski kapitał małżeński obniża barierę psychologiczną i

ekonomiczną rozwodu

perspektywa ekonomiczna cd.

• W teorii racjonalnego wyboru zwraca się uwagę na

przesłanki strukturalne: wzrost autonomii

ekonomicznej i społecznej kobiet oraz wzrost

nakładów na „jakość dziecka”  zatem, z czasem

wzrastają koszty małżeństwa (rodziny) a tym

samym maleje korzyść netto  efekt: trend

dezinstytucjonalizacyjny rodziny

• Teoria relatywnej deprywacji i przeciwcykliczności

(R. Easterlin 1976; ,R. Lesthaeghe 2001):

– oczekiwane korzyści wobec m. i r. są wynikiem doświadczeń

pokoleniowych;

– jednostki reprezentujące stosunkowo liczne generacje

doświadczają wysokich kosztów formowania r. i mają niskie

oczekiwania co do korzyści netto;

– konsekwencją jest stosunkowa niewielka liczba m. i niższa

płodność oraz mało liczna następna generacja;

– jednostki reprezentujące generację dzieci są stosunkowo nieliczne,

wobec czego doświadczają niskich kosztów formowania r.,

natomiast mają wysokie oczekiwania co do korzyści netto;

– konsekwencją jest stosunkowo duża liczba m. i wyższa płodność

oraz liczniejsza następna generacja

perspektywa socjologiczna

• Teorie czynnika kulturowego (R. Inglehart, 1990)  rola wartości

odzwierciedlających stan i dynamikę otoczenia społeczno-ekonomicznego dla

formowania, trwania i rozpadu r.  rola międzygeneracyjnych zmian procesu

socjalizacji dla kształtowania tożsamości i zorientowanie na wartości związane

z autonomią jednostki

• w tym: teoria idealizacyjnej zmiany (Preston 1986, R. Inglehart 1990)) 

zmiany stratyfikacji społecznej i sekularyzacja świata zachodniego modyfikują

stosunki między płciami i wzmagają aspiracje postmaterialistyczne i polityczne

 przyczyny zmian wartości wobec r. tkwią w całej historii zmian otoczenia

społeczno-ekonomicznego
 proces legitymizacji indywidualnej racjonalności jako nadrzędnej wobec

regulacji instytucjonalno-normatywnych

• Teorie feministyczne  seksualność ponowoczesnego człowieka, rewolucja

seksualna, rewolucja tożsamości (M. Castells 1997, A. Giddens 2001)  bazuje

na krytyce „racjonalnego wyboru”, np. ze względu ignorowanie uczuć czy

nierynkowych usług na rzecz rodziny (altruizm wewnątrzrodzinny, wolontariat)

 odwołuje się do (instytucjonalnych i kulturowych) wyjaśnień upośledzenia

kobiety w gospodarstwie domowym  odrzuca status quo podziału pracy ze

względu na płeć (uprzywilejowanie mężczyzny)

• Teorie kapitału społecznego (N-M. Astone i in. 1999, F. Fukuyama 2000) 

formowanie r. to podstawowy rodzaj inwestowania w kapitał społeczny (jego

tworzenie zaś to główna motywacja ludzkiego działania)  z tego powodu

zjawiska demograficzne są celowe, zorientowane refleksyjnie na przyszłość 

trwałość r. silnie dodatnio skorelowana z zasobem kapitału społecznego

• koncepcje kompetetywności/rywalizacji (B. Heinz, W.Obrecht 1980)
• koncepcje alternatywnego życia rodzinnego (L. Roussel 1999)

wartości dotyczące rodziny

(młode kobiety, 1995)

Zgoda na stwierdzenie (%)

18-19

20-24

Holandia
„Małżeństwo czyni związek pełnym”
„Trzeba mieć dzieci, by być spełnionym”
„Pragnienie potomstwa jest naturalne”
Hiszpania
„Małżeństwo jest przestarzałą instytucją”
„Kobieta powinna mieć prawo do

posiadania dziecka, nawet jeśli nie chce

stabilnego związku z mężczyzną”
„Rodzice mają swoje życie i nie powinno

się oczekiwać, by poświęcali się dla dzieci”
„Byłoby dobrze, gdyby w przyszłości

większy nacisk byłby kładziony na życie

rodzinne”

63
21
27

25

86

15

89

65
19
19

21

89

18

90

% kobiet zgadzających się ze stwierdzeniem: „Kobieta

powinna mieć dziecko, aby być w pełni

usatysfakcjonowana” (1990)

Węgry 97, 97, 93%

Czechy 88, 88, 84

Francja 84, 71,67

Włochy 81, 60, 55

Hiszpania 59, 41, 33

Niemcy 59, 37, 28

Norwegia 34, 18, 16

Wielka Brytania 31, 16, 12

Szwecja 27, 19, 16

Wybrane statystyczne cechy rodziny ponowoczesnej

(perspektywa demograficzna)

Kraj

TFR

Średni wiek
macierzyń-
stwa
wg
generacji
matki

Odsetek
kobiet
trwale
bezpłodnych
wg
generacji
matki

TMR

Odsetek
urodzeń
pozamał-
żeńskich

TDR
na 100
małżeństw

1970

2005

1930

1970

1930

1970 1970

2005

1970

2005 1970

2005

Anglia
Austria
Francja
Niemcy
Grecja
Szwecja

2,40
2,29
2,47
2,03
2,40
1,92

1,65
1,40
1,88
1,31
1,27
1,65

27,9
28,0
27,5
27,5
28,0
27,2

28,5
28,3
29,3
29,1
27,8
29,4

13,0
14,4
13,0
9,0
10,2
14,7

22,0
24,0
16,0
23,5
24,2
16,8

1,04
0,91
0,92
0,98
1,05
0,62

0,51
0,50
0,59
0,54
0,64
0,49

8,3
12,8
6,8
7,2
1,1
18,6

40,6
33,8
44,1
26,1
4,5
56,0

16,2
18,2
12,3
16,6
5,0
23,3

44,0
44,7
38,2
42,3
17,5
55,1

płodność/dzietność

(oczekiwania kobiet w wieku 20-40 lat, 2000-

2003)

Kraj

Rzeczy-

wista

całkowita

dzietność

(generacj

i 1965)

Dzietnoś

ć (20-40)

w

momen-

cie

badania
(2000-

2003)

Oczekiwana całkowita dzietność

(20-40)
ogółem

kobiety

mające już

dzieci

kobiety

dotąd

bezdzietne

Cypr
Austria
Belgia
Finlandia
Holandia
Niemcy (Z.)
Niemcy (W.)
Włochy

2,56
1,64
1,86
1,91
1,78
1,48
1,57
1,49

1,20
1,11
0,93
0,91
0,83
0,72
0,78
0,70

2,34
?
1,64
1,80
1,81
1,39
1,41
1.83

2,86
2,29
2,11
2,46
2,40
2,01
2,01
2,04

1,64
?
1,18
1,24
1,33
0,97
1,04
1,68

dzietność rzeczywista

TFR a dzietność całkowita generacji

- średnia liczba dzieci urodzonych przez matkę
- rozkład matek wg całkowitej liczby urodzonych dzieci
- bezdzietność i trzecie dziecko w rodzinie  kluczowe

problemy dzietności w ponowoczesnym

społeczeństwie

Efekt tempa („kalendarza urodzeń”

- średni wiek rozpoczynania prokreacji i jego zmiany
- średnie odstępy między kolejnymi urodzeniami i ich

zmiany

TFR 2002

kraj

TFR

Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Niemcy
Norwegia
Portugalia
Szwajcaria
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
UE-15

1,40
1,62
1,72
1,72
1,88
1,27
1,26
1,73
1,31
1,75
1,47
1,40
1,65
1,64
1,26
1,50

% kobiet w wieku 20-40 lat wg oczekiwanej

całkowitej liczby dzieci, 2000-2003

(

zróżnicowanie modelu ponowoczesnej płodności)

Oczekiwana

liczba dzieci

Cypr

Belgia

Finlandi

a

Holandi

a

Niemcy
(Z.)

Niemcy
(W.)

Włochy

0
1
2
3
4 albo więcej

średnia

4,0
20,7

32,1
28,6

14,7

2,34

19,7
20,8

41,5

13,1
4,9

1,64

23,5

13,6

37,4

18,9
6,6

1,80

22,0
7,3

48,2

16,2
6,4

1,81

31,9

15,6

38,7

11,2
2,6

1,39

23,0

26,7
39,8

8,0
2,6

1,41

10,6
16,3

55,6

15,2
2,3

1,83

średni wiek rozpoczęcia prokreacji

(generacje kobiet)

• Anglia 23,9 (1945)  26,3 (1968)
• Dania 23,9 (1950)  27,3 (1969)
• Grecja 24,2 (1955)  26,4 (1969)
• Hiszpania 25,0 (1955)  27,6 (1967)
• Holandia 24,5 (1945)  28,7 (1968)
• Szwecja 25,4 (1955)  27,1 (1969)
Lata kalendarzowe, np.

- Holandia 24,5 (1969)  28,6 (1995)

bezdzietność

• rozmiary zjawiska i zmiany w czasie

Grecja, Hiszpania i Włochy wzrost z 8-11% do 18-23% (generacje: 1945-
1970)
Anglia wzrost z 10% do 21% (jw.)
Austria 12% do 23% (jw.)
Dania 10% do 14% (jw.)
Holandia 11% do 19% (jw.)
Norwegia 9% do 14% (jw.)
Niemcy (Z.) 9% do 20% (generacje: 1935-1955)

• zależność od formy rodziny
• jednoosobowe gospodarstwa domowe (% gospodarstw)

Holandia wzrost z 11% (1960) do 32% (1995)
Francja 19% (1962) do 27% (1990)

Hiszpania 7% (1970) do 13% (1990)

• przyczyny bezdzietności

przyczyny niechęci do urodzenia dziecka, 2000-

2003

Kraj

1. powód

2. powód

3. powód

Dotąd bezdzietne
Cypr
Belgia
Finlandia
Holandia
Niemcy Z.
Niemcy W.

Matki
Cypr
Belgia
Finlandia
Holandia
Niemcy Z.
Niemcy W.

Brak partnera
j.w.
j.w.
Poziom życia
Brak partnera

Zrealizowana

dz.
j.w.
j.w.
j.w.
j.w.

Przyszłość

dzieci
Uroki życia
Przyszłość

dzieci
Brak partnera
Przyszłość

dzieci

Przyszłość

dzieci
Zdrowie
Niechęć

partnera
Zdrowie
Przyszłość

dzieci
j.w.

Zdrowie
j.w.
Uroki życia
Przyszłość

dzieci
Wysoki koszt

Zdrowie
Praca
Zdrowie
Niechęć

partnera
Wysoki koszt
Wysoki koszt

trzecie dziecko

(drogi prowadzące do decyzji o trzecim macierzyństwie)

Szwecja: badanie z 1993 (kobiety w wieku rozrodczym, mające

już dwoje dzieci i żyjące ze stałym partnerem/mężem)

wysokie prawdopodobieństwo, gdy:
• ukończenie studiów (ale nie szkoły na niższym szczeblu)

poprzedza początek prokreacji (z innych badań wynika, że w

grupie najwyżej wykształconych kobiet występuje jednocześnie

najwyższy odsetek trwale bezdzietnych)

• przed zainicjowaniem prokreacji zostaje zawarte małżeństwo

lub związek nieformalny przechodzi w małżeństwo; szczególnie

wysokie jest prawdopodobieństwo urodzenia trzeciego dziecka,

gdy małżeństwo zawiera kobieta mająca już dwoje dzieci

(zdarzenie to następuje z reguły w krótkim czasie)

• kobieta opuszcza rynek pracy każdorazowo po urodzeniu

dziecka po to, by się nim opiekować (do wieku przedszkolnego);

jest to możliwe na skutek „hojności” polityki państwa

średnia liczba dzieci

w zależności od formy związku

•Francja, 1994 (kobiety 40-44-letnie):

– mężatki 2,46
– w związkach nieformalnych 1,51
– samotne 0,53

•Urodzenia pozamałżeńskie

– max.: Islandia (62%), Szwecja (56%), Niemcy

W. (55%), Norwegia (50%), Dania (45%), Francja
(44%), W.Brytania (41%), Finlandia (40%)

– min. Grecja (4%), Szwajcaria (12%), Włochy

(12%), Hiszpania (19%)

regulacja urodzeń

(odsetki kobiet w wieku 18-50 lat w 1995 r.)

(a) głównie ze względu na sterylizację; (b) lub pragnie zajść w ciążę; (c) płodna, lecz nieaktywna

seksualnie;

(d) pomimo że płodna i aktywna seksualnie

Status
zapobiegani
a
ciąży
(kobiety
pon. 50 lat)

Francja

Hiszpania

Holandia (18-42 lata)

pon.
25 lat

25-39
lat

pow.
40 lat

pon.
25 lat

25-39
lat

pow.
40 lat

pon.
25 lat

25-39
lat

pow.
40 lat

Niepłodna
(a)
W ciąży (b)
No sex (c)
Antykoncepc
ja
w tym:

hormonalna
IUD
diafragma
kondom
naturalna
c.
interruptu
inne
Nie stosuje
(d)
Nieznany

1,5
8,1
0,0
80,8

68,3
6,3
0,0
4,2
0,3
1,7
0,0
5,9
3,7

5,0
9,5
0,6
70,2

42,3
18,1
0,3
5,9
0,9
2,4
0,2
9,8
4,9

27,2
1,2
1,3
57,4

18,6
23,8
1,5
4,3
3,0
5,1
1,1
4,7
8,2

1,3
7,8
2,7
74,7

33,6
3,2
0,9
29,0
0,0
7,5
0,6
13,5
0,0

14,8
4,2
2,5
69,0

22,1
9,2
0,5
28,6
1,0
7,4
0,1
9,1
0,4

30,4
0,3
6,6
46,8

2,6
6,4
0,3
17,3
3,2
16,6
0,4
15,0
0,7

0
8
-
87

79
1
-
5
-
-
2
5
-

21
13
-
60

45
4
-
9
-
-
2
6
-

58
2
-
35

18
5
-
5
-
-
6
5
-

regulacja urodzeń

(odsetki kobiet w wieku 18-50 lat)

Węgry (1986)

Antykoncepcja 74%
w tym:
Hormonalna 39%
IUD 19%
C. interruptus 11%
Kondom 4%
Inne 1%

Bułgaria (1976)

 ABORCJA

Antykoncepcja 76%
w tym:
C. interruptus 60%

Rumunia (1978)

Antykoncepcja 58%
w tym:
C. interruptus 26%
Naturalna 24%

polityka rodzinna

• Zasiłki

• Urlopy

• Elastyczne formy zatrudnienia

• Inne formy

„systemy rodzinne” w Europie

na podstawie badania opinii kobiet w 1995

Zmienne:
•

Postawa wobec podejmowania pracy zawodowej

i obowiązków rodzinnych

•

Pragmatyzm (sposób uzasadnienia konieczności

pracy zawodowej)

•

Anty-pragmatyzm (jw.)

•

Postawa przeciwna zatrudnianiu się kobiet przed

urodzeniem dzieci

•

Postawa przeciwna pracy zawodowej kobiet w

czasie gdy dzieci są małe

•

Postawa przeciwna pracy zawodowej kobiet w

czasie gdy dzieci są duże

„systemy rodzinne” w Europie

na podstawie badania opinii kobiet w 1995

Systemy rodzinne:
• Grupa A: Dania, Finlandia, Szwecja
• Grupa B: Francja, Holandia, Norwegia, Wielka Brytania
• Grupa C: Austria, Belgia, Luksemburg, Niemcy (Z.),

Szwajcaria

• Grupa D: Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy
• Grupa E: Bułgaria, Czechy, Irlandia, Islandia, Polska,

Rumunia, Węgry