POSTAWY WOBEC

POSTAWY WOBEC

OSÓB

OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYC

NIEPEŁNOSPRAWNYC

H. STYGMATYZACJA I

H. STYGMATYZACJA I

ETYKIETOWANIE.

ETYKIETOWANIE.

Wykład II

© Barbara Przywara

Literatura

• L. Marszałek, Społeczny kontekst niepełnosprawności,

„Seminare” 24/2007

(dostępne:

http://www.seminare.pl/24/Marszalek2007.pdf)

• D. Kotewicz, Bariery integracji społecznej osób

niepełnosprawnych

(dostępny:

www.dkotewicz.republika.pl/pliki_w/czytaj/czyta_4.doc)

• M. Gazduska, Postawy społeczeństwa wobec osób z

niepełenosprawnościami w ujęciu historycznym i
współczesnym, „Seminare” 25/2008.

• S. Bedyńska, P. Rycielski, Kim jestem? Przeciwdziałanie

stereotypizacji i stygmatyzacji osób z ograniczeniem
sprawności, Warszawa 2010.

• Jak zachować się wobec osoby niepełnosprawnej, czyli

krótka lekcja savoir-vivre, Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

Społeczne następstwa
niepełnosprawności

• Zakłócenia w życiu rodzinnym
• Ograniczenie lub rezygnacja z

pracy zawodowej

• Zerwanie kontaktów towarzyskich
• Przekreślenie planów i aspiracji

życiowych

• Obniżenie pozycji społecznej

IZOLACJA SPOŁECZNA

Społeczne następstwa
niepełnosprawności

• Każdy rodzaj niesprawności niesie

ze sobą konsekwencje, które w
powiązaniu z wyznacznikami

społeczno-demograficznymi

nakładają się na zróżnicowany
obraz sytuacji życiowej osób
niepełnosprawnych.

POSTAWY ŚRODOWISKA
SPOŁECZNEGO WOBEC
NIEPEŁNOSPRAWNYCH

KOMPONENTY

POSTAWY

Postawy mogą być przychylne, nieprzychylne,
neutralne lub niezdecydowane; czasem też

ambiwalentne

.

Stygmatyzacja

• Konsekwencje wynikające ze społecznej reakcji

na chorobę obrazuje teoria naznaczenia
społecznego (teoria etykietowania, labeling) –
teoria powstawania

dewiacji

społecznych;

• Wiąże się to z przypisywaniem jednostce przez

otoczenie społeczne roli dewianta (chorego,
niepełnosprawnego);

• Niepełnosprawność może być stygmatyzująca

wtedy, gdy prowadzi do negatywnych reakcji ze
strony otoczenia, co w konsekwencji warunkuje
sposób życia osób niepełnosprawnych.

• W zależności od kultury reakcje na tę samą

niepełnosprawność mogą być różne.

Syndrom
automarginalizacji

• zaakceptowanie przez osobę niepełnosprawną

oferowanego jej przez otoczenie obrazu „ja” i
towarzyszącego temu obrazowi niskiego statusu
społecznego, przyjęcie tożsamości członka grupy
zmarginalizowanej;

• kształtuje się w toku socjalizacji, a szczególna w nim rolę

odgrywają wpajane osobom niepełnosprawnym
specyficzne modele osobowe, wzory karier życiowych i
sposoby postępowania;

• charakteryzuje go poczucie wyizolowania

społecznego, braku kontroli nad otoczeniem i
własnym życiem, zanik motywacji działania,
postawa bierno-roszczeniowa i ograniczenie
aktywności.

Koncepcja instytucji totalnych

E. Goffmana

• duże i zbiurokratyzowane instytucje, zajmujące

się sprawami osób niepełnosprawnych lub
zapewniające im opiekę.

• Instytucje te mają negatywny i niepożądany

wpływ na osobowość i społeczne
funkcjonowanie jednostek – klientów,
podopiecznych;

• charakterystyczną cechą instytucji totalnych

jest wysoki stopień uzależnienia mieszkańców,
będący pochodną współistnienia w ramach
instytucji dwóch światów: mieszkańców i
pracowników.

Postawy wobec ON – ujęcie
historyczne

• Trzy okresy charakteryzujące postawy i

stosunek społeczeństwa wobec
niepełnosprawnych:

1. okres wrogości;
2. okres litości i strachu przed osobami

niepełnosprawnymi wraz z działalnością
charytatywną;

3. okres szczegółowych badań wraz z

próbami integracji, czyli włączania osób
niepełnosprawnych w nurt życia
społecznego.

Postawy wobec ON – ujęcie
współczesne

• Postawa pozytywna – akceptacji:

życzliwość, sympatia, uznanie, szacunek i
empatia.

• Postaw negatywna – odrzucenie:

unikanie, brak akceptacji, poniżanie,
piętnowanie, itp.

Postawa pozytywna

• uznanie, że przedmiotem poznania jest człowiek, a nie tylko jego

niepełnosprawność,

• znajomość potrzeb osoby z niepełnosprawnością i poziomu ich zaspokojenia,
• dostrzeganie zalet i możliwości osób z niepełnosprawnościami,
• obiektywne dostrzeganie osiągnięć,
• odrzucanie izolacji,
• naturalny i życzliwy kontakt z osobami niepełnosprawnymi,
• współżycie i współpraca na różnych polach,
• przyznawanie osobom niepełnosprawnym prawa do uczestnictwa i pełnienia ról

społecznych,

• akceptacje osób z niepełnosprawnościami i różne formy integrowania ich w

społeczeństwie.

Postawy negatywne

•

Ich przyczyną są stereotypy i przesądy

•

niedocenianie osoby z niepełnosprawnością,

•

patrzenie na osobę z niepełnosprawnością jako na obiekt
ciekawości,

•

przypisywanie inwalidom ról o niższej kategorii
społecznej,

•

przesadzone i błędne pojęcie o ograniczeniach
spowodowanych niepełnosprawnością,

•

odsuwanie osób z niepełnosprawnościami od innych ludzi,

•

sprzeciwianie się lub niechęć do przyjmowania ich udziału
w różnego rodzaju kontaktach społecznych,

•

uczucia braku komfortu, lęku, zakłopotania w obecności
osób z niepełnosprawnościami.

Społeczna percepcja osób
niepełnosprawnych – badania
CBOS 2007

• Prawie połowa ankietowanych (45%)

pozytywnie ocenia stosunek Polaków do
osób niepełnosprawnych, niemal tyle samo
badanych (48%) jest przeciwnego zdania.

• Przeważająca większość ankietowanych

(79%) uważa, że ludzie niepełnosprawni, jeśli
chcą i mogą, powinni pracować.

• Dwie trzecie ankietowanych (65%) deklaruje

gotowość udzielania bezinteresownej
pomocy sąsiedzkiej osobie
niepełnosprawnej.

Kontakt z osobami
niepełnosprawnymi

Opinie o stosunku społeczeństwa
wobec ON

Opinie o stosunku społeczeństwa
wobec ON

Pomoc osobom
niepełnosprawnym

Pomoc osobom
niepełnosprawnym

Społeczne określenia osób
niepełnosprawnych

Społeczna akceptacja osób
niepełnosprawnych

Stereotyp ON w Polsce

• Osoby niepełnosprawne mają wyższe

oceny na wymiarze osobowości
(ciepła) niż sprawności (kompetencji).
Skoro są bardziej ciepłe niż
kompetentne, będą wzbudzały
uczucia sympatii i żalu ze względu
na swoje niekorzystne położenie, ale
także nie będą zapraszane do
współpracy przy ważnych projektach
ani cienione jako ważni pracownicy
firmy.

Najpopularniejsze mity
dotyczące osób
niepełnosprawnych

I. Wszyscy niepełnosprawni są tacy sami.
II. Niepełnosprawni najlepiej czują się w towarzystwie

innych niepełnosprawnych.

III. Ludzie z ograniczoną sprawnością zwykle

potrzebują pomocy.

IV. Wszyscy niesłyszący posługują się językiem

migowym.

V. Niesłyszący są mniej inteligentni niż słyszący.
VI. Osoby niewidome posługują się brajlem, używają

białej laski i mają psa przewodnika.

VII.Osoby niewidome mają nadzwyczajnie rozwinięty

słuch i dotyk.

Postawy wobec
niepełnosprawnych cechuje:

• raczej uniformizacja niż istotne różnice;
• silniejszy związek postaw negatywnych w

odniesieniu do osób z „wizualną”
niepełnosprawnością;

• większa skłonność do akceptowania chorych

somatycznie, następnie niesprawnych fizycznie;

• silniejsza tendencja do odrzucania osób z

zaburzeniami o charakterze psychologicznym
(upośledzenie umysłowe i zaburzenia
psychiczne);

• większa akceptacja wśród kobiet i ludzi młodych;

Postawy wobec
niepełnosprawnych cechuje:

• silny związek postaw negatywnych z

wczesnymi fazami socjalizacji;

• im większe podobieństwo do osób

sprawnych, tym silniejsza akceptacja;

• osadzenie postaw przede wszystkim na

stereotypach, przekazywanych
międzypokoleniowo;

• związek postaw z kontaktami z osobami

niepełnosprawnymi;

• większa akceptacja niepełnosprawnych w

krajach demokratycznych

Wizerunek ON w mediach

• Zainteresowanie mediów ON w

Europie – 2003 r. (Europejski Rok
Osób Niepełnosprawnych);

• Polska:

• audycje w radiu: „Nie jesteśmy

inni”, „Samo życie”

• TVP: „Anna Dymna – spotkajmy

się”, „Smaki ciemności”,
„Przyjaciele”, „Spróbujmy razem”,
„Integracja”

Wizerunek ON w mediach

• Obraz osoby niepełnosprawnej do 2003 r.:

• Ukazywanie wyłącznie słabości,
• Na filmach, zdjęciach osoby smutne, apatyczne, bierne, źle

ubrane, bezradne.

  zmiany po 2003 r. „Rezolucja Europejskiego Roku Osób

Niepełnosprawnych i poza nim – wizja na przyszłość”:

(…) Media powinny poprawiać wizerunek osoby

niepełnosprawnej, zwiększać widoczność osób
niepełnosprawnych we wszystkich formach przekazu, a także
zajmować się zagadnieniami, które szczególnie dotyczą osób
niepełnosprawnych i ich rodzin. Także promować taki
pozytywny wizerunek osób niepełnosprawnych, który nie
będzie oparty na podejściu charytatywnym lub medycznym i
unikać negatywnych stereotypów.(…)

Wizerunek ON w mediach -
prasa

• „zdesperowany rencista żąda od sądu prawa do eutanazji „ (Gazeta.pl,

23.05.2006)

• „Nikt nas nie przeprasza za pomyłki, kłamstwa i niszczenie życia. Ten

okaleczony strzep człowieka – to mój 4-letni synek” (Twój Styl 11/2003)

• „Stracił werwę, pewność siebie. Wciąż nie może pogodzić się ze swoim

losem” (Naj 12/2003)

• „Dramat dodatkowego chromosomu” (Newsweek 49/04)
• „Każda powszechna czynność jest dla nich jak wyzwanie” (Przyjaciółka

10/2006)

• „Mój prywatny krzyż” (Przegląd 18/2004)
• „Niepełnosprawni w Warszawie są skazani na pomoc innym” (Gazeta.pl

19.07 2005)

• „18-letnia siostra poświęciła życie niepełnosprawnemu bratu” (Przyjaciółka

48/2005)

• „Niepełnosprytni” (Polityka 51/2004)
• „Jak oskubać inwalidów i wyłudzić pieniądze” (Gazeta Wyborcza 24.09. 2005)

Wizerunek ON w mediach –
język

• Odchodzi się od sformułowań: kalectwo, dziecko

opóźnione w rozwoju, chory umysłowo, głuchy,
ślepy

• Na rzecz: niepełnosprawność, dziecko

niepełnosprawne intelektualnie, osoba z
zaburzeniami psychicznymi, niesłyszący,
niewidomy.

Ale czy „sprawny

inaczej”?

Wizerunek ON w mediach –
reklama

• Oskarżanie firm o wykorzystywanie wizerunku ON –

Levi Strauss, Kodak, People, McDonald’s.

• W Polsce wyłącznie w kampaniach społecznych:

„Czy naprawdę jesteśmy inni?”, „Czy naprawdę
chciałbyś być na naszym miejscu?”,
„Niepełnosprawni – w pełni zdolni”.

http://www.youtube.com/watch?v=t9G6zuaWW6c
http://www.youtube.com/watch?v=Ci4vQY7F_QA
http://www.youtube.com/watch?v=ZAd3VbER_-U
http://www.youtube.com/watch?
v=sU_UYyNqB8M&feature=related
http://www.youtube.com/watch?v=CiVkk_GgZxQ
http://www.youtube.com/watch?v=jnfR-2tgzyo&NR=1
http://www.youtube.com/watch?
v=QZwKovHVvLc&NR=1
http://www.youtube.com/watch?
v=WW5NKLNJJSU&NR=1
http://www.youtube.com/watch?v=ixZ0rGGd2o0&NR=1

Zasady zachowania się w
stosunku do osób
niepełnosprawnych

• Najpierw osoba, nie jej niepełnosprawność – powinno się używać określeń kładących nacisk

na podmiotowość tych osób, niepełnosprawność to tylko jedna z ich cech. Zamiast
„niepełnosprawny” lepiej mówić „osoba niepełnosprawna” lub „osoba z niepełnosprawnością”.

• Używanie określeń neutralnych emocjonalnie – określenia takie jak „chory”, „cierpiący”

mają negatywny wydźwięk, sugerują, że osoba ta jest trwale bezradna. Zamiast „chory na
astmę”, lepiej mówić „osoba z astmą”.

• Podkreślanie możliwości, nie ograniczeń – sprzęt wspomagający osoby niepełnosprawne

pomaga im, a nie je ogranicza . Zamiast „przykuty do wózka inwalidzkiego”, lepiej mówić „osoba
korzystająca z wózka”.

• Unikanie określeń obraźliwych – w języku polskich funkcjonują takie określenia, jak: „kaleka”,

„upośledzony”, „inwalida”, „ślepy”, „głuchy”, „psychiczny”, mające wyraźny wydźwięk
pejoratywny. Wiele osób niepełnosprawnych nie lubi także eufemistycznych określeń typu
„sprawny inaczej”.

Savoir-vivre w odniesieniu
do osób
niepełnosprawnych

• Zasada 1 Wobec osoby niepełnosprawnej zachowuj się tak samo, jak wobec innych osób –

niepełnosprawność nie jest najważniejszą cechą człowieka, którego poznajesz. Nie
faworyzuj osób tylko ze względu na ich niepełnosprawność.

• Zasada 2 Podczas rozmowy z osobą niepełnosprawną zwracaj się bezpośrednio do niej, a

nie do jej towarzysza, asystenta czy tłumacza języka migowego.

• Zasada 3 Nie traktuj dorosłych osób niepełnosprawnych jak dzieci – mają prawo

decydować o sobie.

• Zasada 4 Zanim pomożesz, zapytaj, nie czuj się jednak urażony ewentualną odmową.

Jeśli pomagasz, rób to w taki sposób, jaki odpowiada osobie niepełnosprawnej.

• Zasada 5 Szanuj prywatność osoby niepełnosprawnej. Nie wypytuj jej o jej

niepełnosprawność, nie ma jednak powodu, byś sztucznie omijał tematy związane ze
zdrowiem

Integracja osób
niepełnosprawnych

• Integracja - zespolenie się, scalenie,

tworzenie całości z części. Integracja
może być ekonomiczna, polityczna,
społeczna.

• Celem integracji jest bowiem

umożliwienie poszkodowanym na
zdrowiu osobom prowadzenia
normalnego życia i możliwie na tych
samych zasadach, jak i innym członkom
określonych grup społecznych.

Integracja osób
niepełnosprawnych

A. Warnock wyróżnił trzy rodzaje i funkcje integracji:

• „integracja lokalizacyjna - fizyczna lub związana z

używaniem wspólnego wyposażenia - polega na
umieszczeniu dzieci ze specjalnymi potrzebami wśród
uczniów uczestniczących w procesie edukacji masowej
i na korzystaniu przez nie ze wspólnych środków;

• integracja socjalna - polega na tym, że obie grupy

rozwijają kontakty i rozumieją swoje potrzeby (ważne
ze względów psychofizycznych);

• integracja funkcjonalna - obejmuje integrację

fizyczną, ale łączy grupy dla pewnych konkretnych
zajęć, które są ważne dla obu grup.

Bariery integracji

• Bariery fizyczne - nazywane barierami architektonicznymi:

• nieprzystosowane konstrukcje tras komunikacyjnych,

obiektów architektonicznych (budynków i budowli),
środków komunikacji oraz różnych urządzeń technicznych,

• Bariery społeczne:

• niechęć niektórych pracodawców do udostępniania miejsc

pracy, pewnych ról i stanowisk,

• uprzedzenia emocjonalne niektórych osób i unikanie kontaktów

towarzyskich i zawodowych,

• niechęć niektórych nauczycieli do pracy w integracyjnych

formach edukacji.

• Bariery kulturowe
• Bariery edukacyjne

WYBRANE ASPEKTY
OGRANICZEŃ

System edukacyjny a
osoby niepełnosprawne

• Formy edukacji ON:

• Samokształcenie
• Kształcenie na odległość z centrów edukacyjnych
• Interaktywne kursy na odległość
• Nauczanie z fizyczną obecnością ucznia/studenta.

• W Polsce w 2009 r. wykształceniem wyższym

legitymowało się zaledwie 5,1% osób niepełnosprawnych
życia wieku produkcyjnym (wobec 20,8% osób
sprawnych), a 27,4% miało jedynie wykształcenie
gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe lub nie
posiadało żadnego wykształcenia (wobec 11,9% osób
sprawnych)

System edukacyjny a
osoby niepełnosprawne

System edukacyjny a
osoby niepełnosprawne

• liczba studiujących osób niepełnosprawnych w Polsce

systematycznie rośnie – od 826 w roku 1997 do 25 265 w 2008 r.

• udział osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie studentów – 1,3%;

System edukacyjny a
osoby niepełnosprawne

•

Z ponad 25 000 studentów niepełnosprawnych 52%
studiuje w trybie stacjonarnym.

•

udział kobiet w tej grupie jest nieznacznie większy (60%),
zaś większość osób niepełnosprawnych studiuje w
szkołach publicznych (64%).

•

Studia podejmują najczęściej ludzie cierpiący na
schorzenia nieograniczające w wyraźny sposób
możliwości studiowania: najwięcej z dysfunkcją narządu
ruchu;

Funkcja i rola pracy w
życiu ON

• Aktywność zawodowa w pewnym

zakresei kompensuje ON ograniczenia
wynikające z niepełnosprawności;

• Daje możliwość samorealizacji;
• Zabezpiecza przed marginalizacją

społeczną;

Niepełnosprawni a rynek
pracy

• Stan zatrudnienia osób

niepełnosprawnych w wieku
produkcyjnych w 2009 r. : 443 tys., w
tym 277 tys. mężczyzn.

• Wskaźnik aktywności zawodowej –

17%

• Brak kwalifikacji
• Tworzenie „specjalnych światów

pracy” dla ON, np. spółdzielnie
inwalidów, czy zakłady pracy
chronionej.

Niepełnosprawni a rynek
pracy – lęki pracodawców

I. Obawa przed kosztami związanymi z

zatrudnieniem ON;

II. Lęk przed zewnętrznym nadzorem,

kontrolami przebiegu pracy;

III. Niepokój wywoływany poczuciem

zablokowania na wiele lat w wyniku
przyjęcia do pracy osoby
niesprawnej;

IV. Lęk przed stratami ekonomicznymi i

„psuciem produktu”.

Tylko 5% pracodawców deklaruje chęć
zatrudnienia ON

Niepełnosprawni a rynek
pracy – perspektywy

• Badania z 2006 r. przez portal pracuj.pl

wskazują na to, że:

• 90% respondentów nie zgadza się ze

stwierdzeniem, że ON są mniej wydajnymi
pracownikami;

• 97% nie miałoby nic przeciw temu, by w

ich firmie pracowały ON;

• Ponad 80% uważa, że ON nie mają

problemów z wykonywaniem swoich
obowiązków;

• ¾ badanych uważa, że ON bardziej zależy

na utrzymaniu pracy.

Przemoc wobec osób
niepełnosprawnych

Europejskie i amerykańskie badania

pokazują, że niepełnosprawni od 2 do 5
razy częściej padają ofiarami przemocy niż
osoby zdrowe

Niepełnosprawni a przemoc
seksualna

•

Na przemoc seksualną najbardziej narażone
są osoby z upośledzeniem umysłowym

•

25-67% dorosłych upośledzonych umysłowo
twierdziło że doświadczyło przemocy
seksualnej (51-79% w przypadku kobiet z tej
grupy) wśród nastolatków: 2-4% chłopców
oraz 24% dziewcząt

•

sprawcami w 88-98% są mężczyźni, którzy
są znani ofierze: członkowie rodziny, znajomi i
osoby udzielające im pomocy

Przemoc wobec
niepełnosprawnych kobiet

•

przemoc słowna

•

fizyczna

•

seksualna

•

izolacja

•

zależność ekonomiczna

•

pozbawienie niepełnosprawnej kobiety
niezbędnego dla niej sprzętu, lekarstw, transportu
lub pomocy w osobistych czynnościach

Wiele takich przypadków
jest nie zgłaszanych ze
względu na:

•

zależność od sprawców

•

Lęk przed porzuceniem lub umieszczeniem
w ośrodku opieki

•

Lęk przed pozostawieniem dzieci ze
sprawcą (w przypadku agresywnego męża
lub osób, z którymi zamieszkuje)