Teoria socjologiczna odpowiada na pytanie, jaka jest postawa linii społecznej? Jak możliwe jest społeczeństwo. Socjologia jest nauką wieloparadygmatyczną (paradygmat - podstawowy zbiór teorii, nadteza, z której wywodzą się inne teorie). Teorie w socjologii pokrywają się, a czasem są sprzeczne. Dzięki teoriom socjologicznym rozumiemy społeczeństwo, możemy przewidywać przyszłość społeczeństwa, interpretować zmiany społeczne i wybrać metodę badań. Teoria socjologiczna to zespół twierdzeń i pojęć porządkujący rzeczywistość społeczną.

Pierwszą teorię socjologiczną wprowadził Platon. W swoich rozważaniach wyszedł poza jednostkę. Zauważył, że ludzie w grupie zachowują się inaczej niż w pojedynkę. Państwo i jednostka mogą mieć różne potrzeby, a nawet sprzeczne. Społeczeństwo jest odrębnym bytem, nie zbiorem jednostek. Interes państwa jest ważniejszy niż interes jednostek. Stworzył metaforę organicystyczną państwa, która stała się podwaliną przyszłej teorii funkcjonalizmu. Według Platona Państwo to spójny organizm. Ludzie żyją razem dla korzyści i dla podziału pracy. Państwo zapewnia podział pracy. Platon dzielił społeczeństwo na biednych i bogatych.

Drugim z wielkich teoretyków przyszłej nauki socjologii był Arystoteles. Uważał on, że państwo ma godzić interesy swoich obywateli, a ludzie w państwie mają być szczęśliwi. Państwo ma być jednym wielkim kompromisem potrzeb społecznych. Koncepcja uwarstwienia - trójwymiarowa stratyfikacja: majątkowa - biedni i bogaci, charakter funkcjonalny - różnią nas funkcje, które pełnimy dla społeczeństwa i charakter klasowy lub rodzinny.

COMTE

Za ojca socjologii uznaje się A. Comte, który jako pierwszy użył pojęcia „socjologia”. Pozytywizm - opiera się na kierunku myślenia, że społeczeństwo, jak i cała rzeczywistość opiera się na pewnych, stałych zasadach; poznawalność zasad rządzących społeczeństwem. Pozytywiści uważali, że świat społeczny jest światem przyrody i opiera się na tych samych zasadach. Bliski był mi nurt nauki niewartościowującej, nauki dla samego poznania, wiedzy o rzeczywistości, bez oceny. Poszukiwanie wiedzy pewnej i opieranie się na faktach. Koncentrowali się na rzeczywistości materialnej, którą można dowieść naukowo - boga się nie da.

Comte podzielił socjologię na statykę społeczną i dynamikę społeczną. Statyka ma badać względnie stałe formy, zajmować się badaniem instytucji. Dynamika ma badać zmiany społeczne. Każdy element społeczeństwa trzeba badać w odniesieniu do całego społeczeństwa - początki funkcjonalizmu strukturalnego. Podstawą społeczeństwa jest podział pracy. Światem społecznym rządzą instytucje, a instytucje stosują przymus. Na społeczeństwo składają się trzy główne instytucje:

- Rodzina - funkcja socjalizacyjna, uczenie się reguł współżycia i kontroli popędów.

- Religia - funkcja integracyjna, wrażenie bycia we wspólnocie.

- Język - funkcja transmisji wiedzy i doświadczenia, umożliwia rozwój nauki i krystalizuje kulturę.

Dynamika społeczna - głównym czynnikiem zmian jest idea.

Podzielił rozwój cywilizacyjny na etapy:

- Teologiczny - Wiara jest głównym sposobem interpretowania rzeczywistości i więzi społecznej. Ten etap rozbił na elementy → uzupełnić!!!

- Metafizyczny -Ludzie przestali wierzyć na poważnie w bogów/boga, ale nadal wierzą w siłę wyższą duchową.

- Pozytywny - Podstawą jest racjonalizm, nauka, spójność logiczna. Wykluczenie boga z rozważeń. Dążenie do stałych zasad rządzących rzeczywistością.

ALEXIS TOCQVILLE

Myśliciel i polityk. Zastosował koncepcję, która potem określano jako holistyczną. Społeczeństwo należy badać całościowo, a nie szczątkowo, nie da się badać procesu społecznego bez odniesienia się do innych procesów społecznych, wszystko wiąże kultura, która ma wpływ na system ekonomiczny i polityczny. Społeczeństwo powinno się badać w odniesieniu do jego kultury, a także w odniesieniu do momentu historycznego, w którym aktualnie jest - początki historyzmu. Determinizm kulturowy - człowiek jest sterowany przez kulturę.

Rodzaje społeczeństw:

Arystokracja - Obyczaje i tradycja. Status społeczny przypisany. Jednostka jest zdeterminowana przez klasę, w której żyje. Tworzą stowarzyszenia, które mają charakter ściśle klasowy, ujednolicone klasowo. Społeczeństwo obywatelskie jest dotyczy tylko stanu najwyższego.

Demokracja - Człowiek najpierw żyje w demokracji, a potem dopiero w swojej klasie. Status ma charakter osiągalny. Stowarzyszenia są ponadklasowe. Dominuje postawa indywidualistyczna, jednostka nie chce więzi, co stwarza ryzyko powstania autokratyzmu. Indywidualizm. Przesadny indywidualizm grozi utratą więzi społecznych. Dlatego wspólnota musi się opierać na dobrowolnych stowarzyszeniach obywatelskich.

JOHN ST. MILL

Opierał poglądy na liberalizmie. Charakter władzy miał być negatywny - tylko zakazy, a to co nie zakazane, jest dozwolone. Atomizm. Nominalizm. Indywidualizm. Wolność obywatelska. Ekonomia polityczna - postawa użytkowa, minimalizm kosztów. Ekonomia społeczna - bada nieprawidłowości występujących w zachowaniach ludzi, które niezwiązane z ich partykularnym charakterem, związany z czynnikami zewnętrznymi, które zaburzają nasz racjonalizm.

Praca Milla opierała się na jego poglądach politycznych i światopoglądzie liberała. Jako liberał uważał, że człowiek ma swoje niezbywalne prawa, np. wolność. Prawo powinno być negatywne - prawo i obyczaje powinny określać tylko działania zakazane - co nie zakazane jest dozwolone, a nie radzić człowiekowi, jak ma żyć.

Mill zajmował się ekonomią polityczną. Człowiek jest racjonalny, w swoim działaniu racjonalizuje, minimalizuje koszty. Przełożenie ekonomiczne na zachowania ludzkie. Każde założenie społeczne można wytłumaczyć analogią z ekonomią. Wszystkie nasze planowane zachowania obliczamy poprzez zyski i straty (koszty). Z czasem uznał, że jest to rozwiązanie połowiczne, bo nie wszystkie zachowania można wytłumaczyć w sposób ekonomiczny. Ekonomią można wytłumaczyć tylko zachowania w krajach kapitalistycznych. Takie czynniki, jak wychowanie, religia, stosunki międzyludzkie wpływają na nasze zachowanie, a nie tylko czynniki ekonomiczne. Działa na nas presja społeczna, kontrola społeczna, tradycja, obyczaje i społeczny dowód słuszność - skoro wszyscy tak robią, robię i ja. Mill stwierdził więc, że niezbędna jest nauka, która będzie tłumaczyła aspekty zachowania człowieka, jego motywy zachowania, działania płynące od społeczeństwa - motywy zewnętrzne - ekonomia społeczne (socjologia) i działania nieracjonalne, bez wpływu zewnętrznego, motywy wewnętrzne - psychologia.

EWOLUCJONIZM I HERBERT SPENCER

Główny przedstawiciel - Herbert Spencer. Za jego czasów teoria socjologiczna utrzymywała się jeszcze w paradygmacie pozytywistycznym. Spencer dokonał jej rozwinięcia. Natura ludzka jest stała, którą nauka może poznać. Istnieją pewne stałe prawa rządzące rzeczywistością społeczną. Przemiany w świecie społecznym są kontynuacją świata przyrody. Są to światy odrębne, ale tu i tu panują te same prawa. Ewolucjoniści byli zainteresowani poznaniem genezis - powstawaniem zjawisk społecznych, społecznych zależności. Ewolucjonista pyta, dlaczego i jak coś powstało zjawisko i skąd to zjawisko pochodzi. Uprawiano swoiste spekulacje w temacie, gdzie powstało społeczeństwo - przy braku danych i wiedzy współczesnej. Ewolucjonizm zakładał wiarę w postęp - społeczeństwo się rozwija albo powinna się rozwijać. Rozwój i postęp są to zjawiska pozytywne, ale nie musza się odbywać w jednakowym tempie. Czasem świat się cofał - dewolucja. Wiara w stopniowy charakter zmian - najważniejsze zjawiska społeczne przebiegały ewolucyjnie, a nie skokowo. Rewolucje były efektem zmian społecznych, a nie skokową przemianą w społeczeństwie. W całym świecie zmiany mają tylko jeden kierunek - proeuropejski, proangielski. Stopniowe zmiany mają charakter immanentny. Żaden kraj się nie zmieni, jeśli nie będzie gotowy do zmian (zmiana musi być wewnętrzna), a nie podpatrywana w innych krajach. Każde państwo ma swoje tempo rozwoju.

H. Spencer (ur. 1820-1903) urodził się w Derby, w środkowej Anglii. Wychowany i wyedukowany przez wuja pastora. Został wynalazcą. Interesował się naukami przyrodniczymi. Publicysta. Liberał. Chciał utworzyć jedną naukę, która da się wszystko wytłumaczyć. Świat społeczny miał być przedłużeniem przyrodniczego.

Ewolucja jest głównym mechanizmem zmian społecznych. Sferą poznawalną. Jest to integracja bezkształtnej różnorodnej materii i powiązanej wzajemnie w całość. Ewolucja zmierza ku doskonałości. Wartościował ewolucję na formy proste i złożone. Złożone są lepsze od prostych, bo zwykle są bardziej efektywne w zaspakajaniu ludzkich potrzeb. Podstawowym czynnikiem, który napędza ewolucję jest zaspakajanie ludzkich potrzeb. Człowiek ma maksymalizować swoje przyjemności, co doprowadza do ewolucji form. Uważał, że świat społeczny działa na tych samych zasadach, co organizmy, a pierwszą zasadą jest ewolucja.

Etapy ewolucji:

- preorganiczny - ewolucja świata nieożywionego;

- organiczny - ewolucja biologiczna od komórki do człowieka; człowiek zaczął myśleć abstrakcyjnie i dostosowywał przyrodę do swoich potrzeb: rolnictwo, budowanie domów, uniezależnianie się od przyrody;

- społeczny - stopniowe zmiany od prostych zmian społecznych do zorganizowanych.

Z czasem zauważył, że jednak reguły rządzące społeczeństwem i przyrodą różnią się, bo:

- organizm jest systemem zamkniętym, a społeczeństwo otwartym;

- elementy systemu społecznego mogą się przemieszczać i wymieniać; klasa społeczna może szybko zniknąć, organizm nie;

- społeczeństwo jest uległe na zmiany, organizmy nie;

- w organizmach żywych następuje mechaniczna komunikacja między układami, w świecie społecznym komunikaty interpretujemy, a komunikacja jest oparta na symbolach.

Jako dla liberała, Spencer miał problem z pogodzeniem koncepcji indywidualizmu i organicyzmu. Indywidualizm społeczeństwo rozpatrywał jako zbiór jednostek i ich potrzeby. Organicyzm zakładał, że społeczeństwo to grupa, w której występują różne potrzeby, czasem ze sobą sprzeczne i musi dochodzić do kompromisu potrzeb. Doszedł więc do konkluzji, że społeczeństwo jest odrębnym bytem, który ma swoje potrzeby - inne niż jednostki. Jako liberał uważał za najważniejszego człowieka i z jednej strony jednostki maja wpływ na społeczeństwo, a społeczeństwo wpływa na jednostkę.

Na początku był chaos, wytworzyły się rodziny ze swoimi regulacjami, Rodzina zaspakajała swoje potrzeby. Następowało różnicowanie potrzeb społecznych. Wyodrębniają się ludzie władzy i kapłani jako pierwsi tworzą grupę rządzącą. Grupa ta się specjalizuje i władza religijna oddziela się od świeckiej. Klasa świecka zaczyna się dzielić na inteligencję i.. Następował coraz bardziej skomplikowany podział społeczny,

Trzy zasadnicze funkcje, które musi spełniać system społeczny, żeby istnieć. Im bardziej jest złożone społeczeństwo, tym funkcje te działają lepiej:

- funkcja regulacyjna - tworzenie norm, kontrolowanie i przestrzeganie;

- funkcja podtrzymująca - produkcja (przemysł i gospodarka);

- funkcja dystrybucyjna - handel, logistyka, wymiana dóbr.

Starsza forma ewolucji społecznej - spontaniczna - forma organizacji opiera się na realizowaniu własnych potrzeb, czasem nieświadomie dostosowujemy się do siebie na zasadzie umownej umowy społecznej - oparta na zgodzie.

Forma organizacji społecznej - nowsza forma ewolucji społecznej - organizacja mechaniczna - oparta na przymusie i pośredniej realizacji potrzeb jednostkowych. Nie musi prowadzić do autorytaryzmu mimo przymusu, poprzez określenie zakresu władzy w sposób sformalizowany, tworzymy ustawodawstwo. Zapis władzy uczynił ją przewidywalną.

Dwie koncepcje rozwoju:

Ewolucja społeczna - fazy klasyfikacji rozwoju społeczeństwa

Klasyfikacyjna (pierwotne, bez rodziny):

- proste - jednostka komunikuje się bezpośrednio z całym społeczeństwem

- złożone - pośrednia forma organizacyjna z całym społeczeństwem, lojalność wobec siebie, rodziny i społeczeństwa.

INSTYTUCJE

Statyka - instytucje utrzymują się społeczeństwo we względnie stałym stanie; rodzina jest najważniejszą instytucją (instytucja domowa). Rodzina ma funkcję stabilizacyjną poprzez naukę dostosowywania się do społeczeństwa i niezagrażania sobą innym; regulacja życia erotycznego, które wzmacniały więzi między społeczne.

Ewolucja instytucji rodzinnych:

1. Promiskuityzm - Stan bez rodzin, seks bez zasad, słabo rozwinięte więzi.

2. Poliandria - Tworzy się pierwsza rodzina - poligamiczna z kobieta w środku jako stały element w rodzinie, zaczyna się wytwarzać więź wyjątkowa ze szczególną lojalnością.

3. Poligynia - Forma struktury poligamii, ale już z jednym mężczyzną w centrum, jest bardziej efektywna niż poprzednia, ale nadal z czynnikiem destabilizacyjnym. Na kilka żon stać było tylko niewielu, niektórzy w ogóle ich nie mieli - nie mieli z kim zakładać rodziny, co rodziło frustrację.

Instytucje obrzędowe - jako pozostałość po feudalizmie, miały podtrzymywać zróżnicowanie społeczne (np. mówienie per pan w języku polskim).

Instytucje polityczne - Zajmują się regulacją życia społecznego i sprawowaniem przywództwa. One też ewoluowały w etapach:

1. Jednowładztwo - Jedna osoba od władzy duchowej i politycznej.

2. Rozdział kościoła od państwa.

3. Władcy świeckiemu zaczęli towarzyszyć doradcy (rozrost państwa, a przez to jego problemów) - władca zaczął mieć własnych delegatów.

4. Pojawia się parlament (Wielka Karta Praw 1215 Wielka Brytania)

5. Pojawia się rząd i szef rządu.

Ewolucjonizm Spencera był bardzo eurocentryczny i opierał się o historię Wlk. Brytanii.

Instytucje religijne - Religia dzieli się władzą ze świecką, Spencer przewiduje jej koniec.

Instytucje przemysłowe - Spencer uznawał je za najbardziej nowoczesne, jako powstałe wraz z upadkiem militarnego społeczeństwa. Warunkiem powstania instytucji przemysłowych jest względne uniezależnienie od władzy państwowej tylko tam, gdzie istnieje społeczeństwo obywatelskie, demokracja i prawo negatywne.

Społeczeństwo obywatelskie - Świadome swoich praw, samoorganizujące się, stworzone, celem kontroli władzy między wyborami.

Instytucje zawodowe - Znaczą coraz mniej w społeczeństwie przemysłowym - są to korporacje gromadzące grupy zawodowe, celem ich ochrony i stworzenia standardów wykonywania pracy, a czasem monopolu.

Główne zadania socjologii wg Spencera:

- badanie genezy społeczeństwa - procesu rozwoju społeczeństwa;

- badanie instytucji;

- podział na statykę i dynamikę społeczną;

- metoda porównawcza historyczna.

KAROL MARKS

Całe życie zajmował się kapitalizmem. Równolegle w USA żył Luis Morgan (1818-1881) - samouk bez studiów. Zastanawiał się nad ewolucją społeczeństwa i czynnikami ewolucji. Rozwój technologii, zmiany w zakresie stosunków własności. Te same założenia miał Marks. Etapy rozwoju technologii:

- dzikość - stan zbieractwa i łowiectwa (łuk i strzała);

- barbarzyństwo - rewolucja rolnicza, osiadły tryb życia (technologie rolnicze i garncarstwo);

- cywilizacja - największym wynalazkiem było pismo.

Stosunki własności:

- pierwotny komunizm - wspólna własność;

- własność indywidualna - pojawiła się wraz z rozwojem technologii rolniczej.

Marks uważał podobnie, ale tą teorię rozbudował. W 1848 r. napisał „Manifest komunistyczny” - obowiązkiem socjologa nie jest tylko poznanie społeczeństwa, ale także i jego zmiany.

Dialektyka:

1. W starożytności - forma poznania, mechanizm gromadzenia wiedzy, oparty na wzajemnej krytyce, dwóch spierających się tez a argumenty, celem poszerzenia perspektywy.

2. Hegel rozwinął starożytną dialektykę. Jest to historyczna forma rozwoju ludzkich idei. Na bazie dialektyki rozwija się ludzka kultura i wiedza. W wyniku spierania się dwóch tez, powstaje trzecia.

3. Marks poszedł jeszcze dalej i zdefiniował ją jako mechanizm rozwoju społeczeństwa i cywilizacji, który kiedyś się skończy.

Stadia rozwoju społecznego i twórczego potencjału:

- pierwotne - możemy być każdym → brak przymusu;

- kapitalistyczne - człowiek jest zdeterminowany przez kapitał, urodzenie, rynek, rzeczy - człowiek jest po to, aby zdobywać pieniądze;

- socjalistyczne - powrót do stadium pierwotnego, ale dysponujemy technika z kapitalizmu.

Kapitalizm to ustrój polityczny, społeczny i ekonomiczny. To dehumanizacja człowieka, która determinuje postawę alienacyjną, uprzedmiotawia wszystko. Praca nie jest częścią życia, a udręką, by móc przetrwać. Zmusza nas do robienia tego, na co nie mamy ochoty. To nie tylko ustrój ekonomiczny - kapitalizm definiuje

Alienacja → od pracy i środowiska

Marksistowska wizja społeczeństwa. Głęboko humanistyczna, niemal chrześcijańska. Człowiek nie jest tylko jednostką biologiczną, która dostosowuje się do środowiska. „Zrywa” z organicyzmem. Człowiek musi realizować swój potencjał, by był szczęśliwy. Ma potrzebę twórczego działania (nie duchowego!) poprzez wytworzenie własnej świadomości. Świadomość wg Marksa to umiejętność autorefleksji, tj. analizy własnych poczynań, celem ich przeobrażenia. Świadomość ta jest wytwarzana społecznie poprzez kontakt z innymi ludźmi, a nie zależy od naszej pozycji społecznej - klasy.

Społeczeństwo ma być zespołem zbiorowości toczącej walkę między sobą (konkurencja) ale opiera się na przymusie. Przymus pracy, przymus należenia do klasy, przymus psychologiczny → kapitalista jest zależny od swego kapitału → przymus pomnażania własnego kapitału.

Holizm → całościowe podejście do zagadnienia.

Holistyczne podejście → jednostka, system społeczny, musi być analizowane w całościowej formie, nie może być oderwana od całości. Badane są wszystkie aspekty.

1. Wytwórczość - najważniejsza u Marksa

2. Religia

3. System polityczny

4. Tradycja

5. Moralność

Aby określić społeczeństwo trzeba zbadać ich zależności ekonomiczne.

Klasa społeczna - stosunek klasy do środków produkcji jest wyznacznikiem klasy.

1. kapitał

2. ziemia

3. praca

Społeczeństwo dzieli się na wiele klas, a dwie najważniejsze to: burżuazja jako właściciele środków produkcji i robotnicy jako sprzedający swoją pracę. Chłopi dla Marksa nie są klasą. Tak jak i inteligenci. Nie pasowali mu do koncepcji.

Klasy różnicuje:

- świadomość więzi wewnętrznych klasy;

- świadomość polityczna;

- świadomość interesów.

Klasa (w sobie) AN SICH (nie świadomie). Łączy ich tradycja, wspólne prawa, poziom zamożności, ale o sobie nie widzą, nie organizują się, nie mają wspólnego celu.

Klasa dla siebie FUR SICH świadoma. Wspólne cele, wiedzą o co walczą, wiedza o sobie i się organizują, widzą swojego przeciwnika (burżuazja). Wierzą, ze takich jak ja jest tysiące.

Świadomość fałszywa - Przede wszystkim (an sich) nie zdają sobie sprawy ze wspólnych interesów.

Liberalizm...

Świadomość prawdziwa. Klasa burżuazji nie pozwala na rozwój robotników, nie ma równego startu.

Walka klas. Kontrolę nad państwem zawsze dzieży klasa nadrzędna (ma władzę). Ma ona swoje interesy: mnożenie stanowisk (etatyzm) i kontrolowanie życia społecznego (koncesje, pozwolenia). Jest ona zależna od burżuazji poprzez konsumpcję i sponsorowanie (kampanie wyborcze). System prawny państwa kapitalistycznego jest pisany na użytek klasy rządzącej i ma utrzymać władzę nad klasami podrzędnymi.

Zmiana społeczna. Ewolucja ma „schodkowy” charakter, jest powolny rozwój, ale istnieją takie czynniki (rewolucje), które powodują gwałtowny rozwój. Rewolucje powodują zmiany technologiczne i ekonomiczne, a z tych wynikają zmiany społeczne.

Determinizm. Istnieje grupa czynników, która wpływa na społeczeństwo. Ekonomia jest podstawą stosunków społecznych, ale nie jest jedynym czynnikiem.

Stosunki ekonomiczne: Nadbudowa (warstwa kulturowa, prawna, system polityczny, ideologie, tradycja, religia): Baza (główna część, stosunki społeczne).

Baza jest kontrolowana przez burżuazję. Propagują ideologię, aby ugruntować swoja pozycję (liberalizm).

Religia - kościół reprezentuje interesy burżuazji.

Prawo

System polityczny - ma służyć klasie burżuazji i ma sprawiać wrażenie naturalnego. Jeśli system polityczny przestanie być naturalny, wybucha rewolucja.

Ewolucja wg Marksa:

- Antyczna - niewolnictwo i obywatel.

- Rewolucja - formacje historyczne społeczne.

- Feudalizm - feudał - chłop.

- Kapitalizm - burżuazja - robotnik.

Komunizm - władza robotnicza.

Kapitalizm jest niewłaściwy, bo nie rozwija zdolności. Sprawia, że kapitalista pomnaża środki. Towar jest ważniejszy od człowieka. Fetyszyzacja towaru. Dehumanizacja. Prywatna własność środków produkcji wymusza wyzysk. Kapitalista nie jest zły, człowiekiem, to system wymusza na nim wyzysk. Nie trzeba zabijać kapitalisty, trzeba zmienić system.

Marksistowski model konfliktu społecznego:

1. Zróżnicowanie w dostępie do dóbr ekonomicznych, władzy, prestiżu.

2. Świadomość AN sich musi się zmienić w FUR SICH. Pojawienie się ideologii oraz przywódców ideologicznych (inteligencji) musi apelować do emocji i być prosta; musi istnieć komunikacja (czytanie i pisanie); koncentracja geograficzna.

3. Otwarty konflikt: żądania, strajki, walki uliczne. Pogłębia się polaryzacja, im wyższa świadomość, tym większa polaryzacja, tym większy konflikt, a im większy konflikt, tym większa zmiana.

4. Gwałtowny konflikt

5. Zmiana społeczna.

EMIL DURKHEIM

Wczesna teoria funkcjonalistyczna. Socjologizm.

„O podziale pracy społecznej” - kanon socjologii.

Socjologizm to byt istniejący realnie. Istnienie społeczeństw, istnieje odrębnie. Społeczeństwo ma swoje interesy, niezależne od interesów jednostki, zmienia się wolno i niezależnie od woli jego uczestników. Rewolucje są wynikiem zmian społecznych, a nie czynnikiem zmian.

Społeczeństwo to swoiste „Suo generis”. Krytyka ewolucjonizmu. Świat biologiczny ≠ od bytu, społeczeństwo nie jest przedłużeniem przyrody. Jest bytem odrębnym od jednostek i praw przyrody. Socjologizm zakłada konieczność istnienia socjologii jako odrębnej nauki oraz odrębnych narzędzi badawczych. Społeczeństwo to fakty społeczne. Musimy spojrzeć na nie, jak na mechanizm i wyzbyć się uprzedzeń i przyzwyczajeń.

Społeczeństwo: fakt społeczny → fakty materialne.

Fakt materialny to to, co widzimy i jest namacalne.

Socjologizm - Pierwsza dojrzała teoria socjologiczna. Założenia socjologizmu:

Istnienie społeczeństwa. Świadomość jest miejscem istnienia społeczeństwa. Socjologizm nie jest konstruktywistyczny (konstruktywizm - nie ma rzeczywistości obiektywnej, dlatego, że nasza rzeczywistość jest wtórna wobec świadomości). W socjologizmie rzeczywistość nie jest wymyślona, jest nam narzucona przez socjalizację, zwłaszcza tą pierwotną. To pierwsza teoria, która równoważy społeczeństwo z kulturą. Socjologiści twierdzą, że społeczeństwo ma swoistą rzeczywistość - ma swoje cechy i potrzeby niezależne od potrzeb jednostek, jest czymś więcej niż zbiór jednostek. Socjologizm odrzuca ewolucjonizm - społeczeństwo zmienia się w oparciu o własne reguły, inne niż biologiczne. Społeczeństwo to zbiór reguł postępowania. Społeczeństwo to zbiór faktów społecznych. Podstawową jednostką, którą miała się zajmować socjologia ma być fakt społeczny (struktura), który ma wpływa na zachowania ludzi, które czyni to zachowanie przewidywalnym. Do faktów społecznych należy podchodzić, jak do „rzeczy”, czyli badać je obiektywnie. Fakty są zawsze zewnętrzne. Istnieją dwa rodzaje faktów społecznych: materialne - poznawalne zmysłowo i niematerialne, których nie możemy doświadczyć zmysłami. Fakty niematerialne badamy poprzez fakty materialne. Durkheim doszedł do przekonania, że fakty niematerialne mogą być wytwarzane przez inne fakty niematerialne. Socjologizm jest teorią przesocojalizowaną, jest zaprzeczeniem psychologizmu. Podstawowe fakty niematerialne Durkheim nazwał świadomością zbiorową, a potem wyobrażeniami zbiorowymi - wspólne wzory postępowania i nawyki społeczne.

Koncepcja rzeczywistości Durkheima - Nie ma dowodu na to, że społeczeństwo musi się zachować, jak organizmy żywe. W tłumie człowiek zachowuje się inaczej niż w rodzinie, wbrew codziennej etyce. Zatem społeczeństwo ma nas wpływ. Człowiek zna tylko rzeczywistość zastaną, do której się konformizujemy. Społeczeństwo nie istnieje poza naszym zbiorem wyobrażeń, jest obiektywne, niezależne od naszej woli. Wytwarza się szkoła funkcjonalizmu z założenia, że społeczeństwo ma inne potrzeby niż jednostka, nie jest tylko zbiorem jednostek - jest czymś więcej. Zaklęty system, który ma sprawnie działać - metafora organicyzmu. System społeczny wpływa na system osobowości.

Zmiany społeczne. Głównym elementem, który zmienia społeczeństwo jest solidarność (więź) społeczna. Solidarność mechaniczna przechodząca w organiczną. Do solidarności mechanicznej dochodzi między ludźmi, którzy są do siebie podobni, nie ma jeszcze podziału na rolę i wszystkie jednostki są niezależne od innych, wszyscy robią dokładnie to samo. Więzi mają charakter bezpośredni. Występuje silna konkurencja, bo nie występuje podział na role. Trzyma się ta grupa poprzez silną jednolitą świadomość społeczną, świadomość indywidualna nie różni się od świadomości społecznej. Świadomość jest niematerialna, objawiała się materialnie poprzez restrykcyjne prawo.

Z przejściem do społeczeństwa nowoczesnego przechodzi do solidarności organiczna, poprzez materializację stosunków, poprzez realizowanie własnych potrzeb, poprzez podział ról i zwiększenie możliwych funkcji. Poprzez duże zróżnicowanie funkcji człowiek staje się silnie zależny od usług innych. Nie potrzebna już jest religia, moralność i ideologia - w zamian istnieje prawo. Nie ma jednej świadomości - świadomość zbiorowa nie pokrywa się ze świadomością jednostkową. Każda grupa ma swoją etykę, skutkuje to pogłębieniem się indywidualizmu i egoizmu, nie bacząc na interes społeczny. System społeczny ma połączyć egoistyczne postawy - taka postawa jest bardzo niebezpieczna, bo zaburza system demokratyczny. Konkurencja w solidarności organicznej jest mniejsza niż w mechanicznej poprzez zróżnicowanie funkcji. Prawo ma charakter restytucyjny - ma przywrócić stan poprzedni, już nie restrykcyjny (więcej spraw cywilnych i odszkodowań niż karnych). Zwiększająca się gęstość społeczna powoduje przejście z solidarności organicznej do mechanicznej. Czynnikami gęstości społecznej jest liczba wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie (liczba interakcji) i poziom koncentracji ludności.

LUDWIK GUMPLOWICZ

Doszedł do podobnych poglądów, co Durkheim w kwestii sue generis. Twierdził, że istnieją zasady ogólne rządzące cała rzeczywistością. Odrzucał indywidualizm metodologiczny (indywidualizm metodologiczny - pewna postawa badawcza zakładająca, że wszelkie zjawiska społeczne, a przynajmniej te najważniejsze, mają swój początek w świadomości jednostki - jednostka wpływa na społeczeństwo). Gumplowicz był zwolennikiem kolektywizmu metodologicznego - idei zakładającej, że człowiek jest tylko produktem społeczeństwa i początek tkwi w procesach społecznych; społeczeństwo jest bytem odrębnym i wpływa na jednostkę. Myśliciel stricte pozytywistyczny. Ewolucjonizm był dla niego zbyt ogólny. Społeczeństwa trzeba badać osobno, są zbyt od siebie różne. Osobno trzeba badać fakty historyczne każdego społeczeństwa. Dzielił społeczeństwa na rasy - rasa to jednostka badawcza, jego rasa ma charakter kulturowy, nie biologiczny. Gumplowicz był zwolennikiem teorii konfliktu, dla niego konflikt jest motorem rozwoju społecznego poprzez permanentną walkę w społeczeństwie. Geneza powstania państwa:
1. Plemiona walczą ze sobą o dostęp do ograniczonych dóbr.
2. Zwycięskie plemię zostaje elitą w tworzącym się państwie złożonym z elity i podbitych państw.
3. Obecnie klasy społeczne są odbiciem tych wojen między plemionami, a obecna arystokracja jest zwycięskim plemieniem.

PSYCHOLOGIZM

ZYGMUNT FREUD

W opozycji do socjologizmu pojawił się psychologizm, choć nie jest jego prostą odwrotnością, to jednak część założeń psychologizmu jest sprzeczna do socjologizmu. Psychologizm pojawił się w momencie powstania nauki psychologii. Psychologia była oparta na pozytywizmie - zakładała, że natura ludzka jest stała. Psychikę ludzką można poznać w sposób naukowy. Doprowadziło to do sporów naukowych socjologów i psychologów. Psychologizm to szkoła socjologów oparta na psychologii. Szukali oni w naturze człowieka cech społeczeństwa. Zakładali indywidualizm metodologiczny.

Freud był postacią numer jeden psychologizmu. Zakładał on istnienie stałego modelu osobowości. Zajął się świadomie problematyką kultury. Utożsamiał społeczeństwo z kulturą, z funkcjami kultury. Człowiek zbudował kulturę dla swoich celów i potrzeb. Próba wyjaśnienia społeczeństwa od strony jednostki. Wpływ człowieka na społeczeństwo i społeczeństwa na człowieka. W swojej koncepcji osobowości człowieka godzi biologiczna naturę człowieka z naturą społeczną. Obie te natury są w wiecznym konflikcie. Natura ludzka składa się z trzech części, które wiecznie ze sobą walczą - efektem tej walki jest nasze zachowanie. Natura jest ważniejsza od kultury. Kultura natury nie zmienia - człowiek się tylko uczy tłumienia odruchów biologicznych - instynktów. Jednak instynkty wciąż wysyłają do nas impulsy, są najważniejsze i wciąż ich spełnienie sprawia nam poczucie szczęścia. Wyróżnił dwa najważniejsze instynkty - życia Eros i instynkt śmierci - Tantos. Są ze sobą sprzeczne. Instynkt życia to seks, poczucie bezpieczeństwa, a instynkt śmierci to obsesja, agresja, chęć zawłaszczania. Instynkty te są wrodzone i nie są zależne od kultury.
Trzy elementy (płaszczyzny) natury ludzkiej:
- ID - warstwa nieświadoma.
- EGO - Świadoma jaźń, kompromis między ID i SUPER EGO - składa się z impulsów i norm zachowania. Pozwala nam zaspokoić nasze popędy w sposób akceptowalny w społeczeństwie. Występuje tu kilka mechanizmów obronnych. m. in. mechanizm tłumienia popędów, mechanizm racjonalizacji - próba logicznego tłumaczenia biologicznych popędów; mechanizm reakcji upozorowanej - czyli tłumienie popędów poprzez odwrotną postawę do tej, na która mamy ochotę; mechanizm projekcji - przeniesienie na inne osoby własnych popędów.
- SUPER EGO - W tej warstwie żyje w nas społeczeństwo, warstwa nabyta, to moralność, normy społeczne, kultura. Ta warstwa również jest nieświadoma.
Zbudowaliśmy sobie kulturę, by pomagała nam przetrwać. Jednak kultura ogranicza nasze poczucie szczęścia, w zamian dając poczucie bezpieczeństwa i zadowolenie z życia.
Społeczeństwo buduje nam EGO i SUPER EGO. Kultura to mechanizm, który pełni określone funkcje:
- reguluje życie społeczne, kontroluje i współtworzy system normatywny;
- zapewnia ochronę przed środowiskiem zewnętrznym (naturalnym), uniezależnia nas do pewnego stopnia od środowiska;
- tworzy nam SUPER EGO;
- niweluje nasze poczucie szczęścia (to daje tylko spełnienie popędów);
- pozwala nam żyć w grupie, daje poczucie stabilności i bezpieczeństwa, kosztem nieograniczonej wolności.
Człowiek posiada mechanizmy kontrolne: - zewnętrzny - początkowy, dziecko jest ograniczane przez autorytety zewnętrzne (rodzice, idol); wewnętrzny mechanizm powstaje potem, to sumienie.
Podstawą kultury jest tabu - niedopuszczalną sferę społeczną. O tych zachowaniach człowiek nawet nie powinien myśleć. Pierwszym tabu była agresja wobec ojca, ujarzmienie tego naturalnego popędu umożliwiło powstanie kultury.

VILFREDO PARETO

Ekonomista. Pozytywista, uważał, że socjologia musi się poruszać naukami ścisłymi. Początkowo zakładał, że człowiek jest jednostką racjonalną, we wszystkich swoich działaniach liczy zyski i straty. Kiedy jednak zajął się religią, uznał, że część naszych działań ma charakter nieracjonalny. Przy badaniu należy przyjąć metodę dedukcji - najpierw badać społeczeństwo, a potem poszukiwać w nich prawidłowości i ewentualnie można stworzyć model. Większość działań człowieka ma charakter pozalogiczny, człowiek działa nieświadomie wedle wewnętrznego głosu, który czasem jest logiczny a czasem nielogiczny. Człowiek ma stała naturę, bo jest z założenia nielogiczny. Nasze zachowanie pozalogiczne składa się z dwóch elementów:
Rezydua - Są to nieświadome elementy, które wpływają na zachowanie człowieka, są podobne u wszystkich, mają charakter częściowo społeczny. Są to naturalnie łączące nas elementy, których nie jesteśmy wiadomi.
Derywacje - Nadają rezyduom pewien pozór racjonalności, ale nie mają charakteru stricte racjonalnego - np. religia, moralność Etc. Maskują nieracjonalną naturę człowieka.

SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA 12.06.2011 r.

Pierwszy przewrót antypozytywistyczny nastąpił pod koniec XIX w. w Niemczech. Pojawiły się wtedy koncepcje, które zanegowały naturalizm, który został zastąpiony sceptycyzmem poznawczym. Pojawiła się grupa socjologów, która zaczęła wątpić, że da się poznawać społeczeństwo do końca. Socjolog poznaje człowieka, ale że sam jest człowiekiem - nigdy do końca w swoich badaniach nie będzie w stanie być obiektywnym. Badać tak obiektywnie, jak to zakładał Durkheim. Ludzie są naznaczeni kulturowo - poprzez nauki humanistyczne badają siebie. Nurt ten wyszedł z historyzmu.

Historyzm - pierwszy prąd intelektualny współczesnej socjologii humanistycznej, świadomie antypozytywistyczny, bo pozytywizm zakładał, że cała rzeczywistość opiera się na obiektywnych zasadach, a zwolennicy historyzmu zakładali, że ta rzeczywistość jest zmienna. Społeczeństwa bardzo się od siebie różnią, opierają się na różnych zasadach i w dodatku zmieniają się w czasie. Dlatego nie można badać wszystkich społeczeństw w jednej epoce jedną teorią. W historyzmie przebrzmiewają nuty klasycznego romantyzmu. Elementem historyzmu jest relatywność (względność) wiedzy - trudno o obiektywną wiedzę w socjologii, nie istnieje możliwość obiektywnego poznania społeczeństwa. Człowiek tkwi w swojej kulturze i nie jest w stanie poza nią wyjść. Indywidualne badanie zjawisk, starali się nie budować ogólnych teorii socjologicznych. Nie da się zbudować jednej generalnej teorii, która całe społeczeństwo opisze. Kolejnym elementem historyzmu jest relatywizm kulturowy - wartości mają charakter względny - dlatego wniosków badawczych nie można przenosić z jednego społeczeństwa na drugie. Każdą kulturę trzeba badać osobno.

Podział nauk Windenbanda:

- Nauki idiograficzne - Opisywanie interesującego je fragmentu rzeczywistości, ta rzeczywistość z definicji historyczna lub zmienna (tu i teraz), np. nauka historii. Niektórzy też przytaczali też tu socjologię.

- Nauki nomotetyczne - Dokonują generalizacji, celem odkrywania praw, zasad, mechanizmów rządzących rzeczywistością. Większość socjologów uważa, że socjologia jest jednak nauką nomotetyczną.

WILHELM DILTHEY

Zdefiniował nauki humanistyczne. Społeczeństwo i człowieka nie da się poznawać za pomocą nauk przyrodniczych, dlatego trzeba stworzyć nową naukę - naukę humanistyczną - „naukę o duchu” (Geistwissenschaft). Dilthey odrzucił wszystkie koncepcje pozytywizmu, bo nie ma żadnego naukowego dowodu na to, że społeczeństwo można zbadać naukami przyrodniczymi. Tworzenie teorii powinno się poprzedzić poznaniem rzeczywistości. Zaproponował badaczowi metodę opisową. Najpierw opiszmy rzeczywistość, a później szukajmy teorii. Odrzucił teorię Durkheima, bo fakty nie mają natury stałej. Zapoczątkował badania nad świadomością i światem przeżywanym. Nasza świadomość się zmienia - badacze muszą za nią nadążyć. To, w co wierzymy - tworzy rzeczywistość. Najważniejszy jest świat przekonań. Zaproponował program oparty na indywidualizmie metodologicznym. Odrzucił metodologię poznawczą i zaproponował dwie metody badawcze:

- psychologiczna - nie opiera się na stałości ludzkiej natury; badanie wpływu kultury na jednostkę oraz jednostki na kulturę; opiera się na introspekcji - zajrzeniu w głąb w siebie oraz na zrozumieniu;

- hermeneutyka - badanie wpływów kulturowych poprzez badanie wytworów kulturowych.

HEINRICH RICKERT

Też odrzucił paradygmaty pozytywistyczne, ale nie aż tak radykalnie, jak Dilthey. Uważał, że nauka musi jednak generalizować, a nauki humanistyczne nie mogą się tylko skupiać na opisach. Nie należy dzielić rzeczywistość na przyrodniczą i społeczną, ale dokonujmy jej generalizacji ostrożnie i nie twórzmy teorii generalizujących. Badajmy społeczeństwo przez kulturę. Najważniejsza dla metod badawczych w kulturze jest warstwa aksjologiczna (wartości). Sam opis społeczeństwa nic nam nie powie. Musimy w badaniach społeczeństwa skupić się na tym, co najważniejsze, czyli na tym wszystkim, co się wiąże z wartościami.

Humanizm opiera się na wartościach w danym społeczeństwie. Historyzm zaproponował rozwój nauk humanistycznych.

Najważniejsze założenia socjologii humanistycznej:

1. Antynaturalizm - świat społeczny jest czymś swoistym.

2. Sceptytyzm poznawczy - kryzys wiary, że świat człowieka da się poznać do końca.

3. Interpretacja społeczeństwa i innych ludzi przez jednostkę poprzez zrozumienie, interpretacja ta bywa różna i uzależniona od np. pozycji społecznej.

4. System znaczeń, który przypisujemy rzeczywistości - wartości.

5. Interakcje Świadomy proces wywoływania reakcji u innych i reagowanie na tą reakcje. Interakcje to budulec społeczeństwa. Od interakcji rozpoczyna się społeczeństwo - interakcje społecznej umowy.

---