GWARA MALBORSKA

Ziemia

malborska

była

zamieszkiwana

już

w

zaraniu historii przez
ludność

polską

i

staropolską. W XIII wieku
zaczęli

tam

napływać

osadnicy niemieccy, w XVI
wieku głównie sprowadzono
tam Holendrów.

Granice ziemi

malborskiej

Ziemią malborską nazywało się
obszar między Wisłą, Nogatem,
Dzierzgonią,

Liwną,

a

linią

Malborka,

zamieszkały

przez

ludność

polską,

mówiącą

narzeczem malborskim. Jest to
uszczuplony

zasięg

dawnego

województwa malborskiego.

Problem nazwy dialektu

malborskiego

Termin dialekt malborski stworzył

prawdopodobnie

Władysław

Jan

Łęgowski, a upowszechnił Nitsch. Ani
jeden ani drugi nie uzasadnia, dlaczego
nazwał ten dialekt od miasta Malborka.
Może dlatego, że w latach 1466-1772
istniało województwo malborskie, w
którego skład wchodził, z wyjątkiem
okolic Kwidzyna i Prabut, obszar tego
dialektu.

Gwara malborska

• Gwarę malborską opisał pierwszy (pobieżnie)

Łęgowski, jednak jedynym naukowym źródłem z
pierwszej ręki są prace Nitscha.

• Gwary malborskie zaliczane są do dialektu

wielkopolskiego. Jest to gwara przejściowa, bliska
gwarom chełmińsko-dobrzyńskim i kujawskim.
Uznawane są one za najmłodsze dialekty lądowe
Pomorza Gdańskiego, czyli dialekty typowo polskie.

• Przez długi czas gwary lubawskie traktowane były

łącznie z gwarą malborską jako jeden zespół
gwarowy, jednak obecnie uważa się je (gwary
lubawskie) za część dialektu mazowieckiego.

Cechy gramatyczne gwary

malborskiej

• Nieodróżnianie spółgłosek

szczelinowych i zwarto-
szczelinowych sz, ż, cz, dż od ś, ź,
ć, dź



szano, sziwy, żimny, ciapka

• Ślady mazurzenia: świecka,

zającek, licą, rycą

• Często opuszcza się j



eszcie,

eno, uż

Samogłoski

• Brak pochylonego á, które występuje

tylko przed spółgłoskami nosowymi i
to w postaci ó; mówili: nóm, zómek,
boción

• Początkowe ra- przechodzi w re-, np.

rek, remię, reno, poredzić

• Nosowe ą, ę brzmiało przed

szczelinowymi jak ój, ej, np. wójs,
wójski, jejzyk, pejcherz

Słowotwórstwo

• Końcówka –ka ( a nie –owa) w

nazwiskach kobiet, np. Wróbelka,
Szciborska, Szmieszka;

• przyrostek –óna na określenie

nazwiska dziewczyny, np.
Kozłowszcióna, Wróbleszcióna;

• Wyparcie przyrostka ę w nazwach istot

młodych przez –ak, np. cielak, kurciak,
jagniak

Czasowniki

• Końcówka –ma w 1 os. l. mn. trybu

rozkazującego, np. pijma, róbma;

• W czasie przeszłym występowało –

eli, -erli, -edli, zamiast -ali, -arli,
-adli, a więc np. jecheli, speli,
umerli, spedli;

• Końcówka –óm w 1 os. lp. czasu

przeszłego, np. byłóm;

Dialekt malborski -

wpływy

• Dialekt malborski napływał z różnych

stron. Pomieszanie ś, ź, ć i sz, ż, cz jest

wspólne z Lubawskiem, -eli z Kociewiem,

relikty á pochylonego i końcówka –ma

wiążą się z ziemią malborską z

Chełmińskiem. Wiele jest też drobnych

cech mazowieckich.

• Pomieszanie dźwięków ś, ć, dź i sz, cz, dż

można tłumaczyć wpływami obcych

języków (staropruskiego i niemieckiego).

Słownictwo

Słownik ludu malborskiego wykazuje pewną

ilość wyrazów nieznanych w języku literackim:

Prowicjonalizmy:
Polskiego pochodzenia: karw, banach, chały,

guła

Obcego pochodzenia
Szczątki staropruskie i niemieckie
Grupa wyrazów zapożyczonych z języka

staropruskiego: kadyk, leglija, czajczaduk, pilka

 Zapożyczenia niemieckie: kuchy, gerlak,

draszować

Odzież męska

W ziemi malborskiej dawniejsze stroje

zaginęły.

Później zaczęli nosić ubrania skrojone,

według wzorów europejskich. Ten strój
obejmował: żakiet, westkę, buksy,
których nogawki często wkładali w
skorznie.

Na szyi nosili kamizelkę uszytą z czarnego

sukna lub chustkę wełnianą / bawełnianą

Zimą wkładali odspódne buksy i onterjak.
Głowę nakrywali maciejówką, jednak coraz

częściej zakładali też czapkę sportową.

Na nogach nosili w powszednie dni: korki.
Do pracy na roli używali skorzni.

Odzież kobieca

Odzież kobieca składała się ze stanika lub bluzki,

spódnicy lub bajówki, t.j. spódnicy płóciennej względnie
flanelowej, na którą narzucało się kitel, tj. suknię, a
zimą onterjak- kaftan.

Na głowę wkładali wełnianą chustkę, zwaną fankszon.

Latem w upalne dni zamiast chustki wełnianej nosili
zasłonkę.

Przy pracy w domu i w polu używali fartucha zwykle

koloru jasno-niebieskiego w brójszki (prążki),
kończącego się w pasie albo sięgającego do ramion.

Zimą kobiety nosiły tam najczęściej kapoty przykrywające

głowę, uszy i szyję. Były one zawsze koloru czarnego.

W odzieży kobiet bardzo silnie uwydatniało się

upodobanie do koloru czerwonego i niebieskiego.

Pożywienie

• Ludność malborska jadała trzy do pięciu razy dziennie.
• Śniadanie: kawa z mlekiem, chleb ze smalcem, powidłami,

miodem, syropem, a u gospodarzy również z masłem.

• Dziesiątka : kubek kawy lub mleka, kawałek chleba i

niekiedy szperkę- pieczoną słoninę oraz w okresie żniw
wódkę i wino.

• Obiad
• Podwieczórk- kawa i chleb
• Wieczerza –zacierki, kapusta lub odgrzany obiad.
Przykładowe potrawy obiadowe: groch z kapustą kiszoną,

kluski ze słoniną, kartoflowa zupa, śledzie z kartoflami,
rosół z mięsem i kartoflami, zupa szczawiowa, lane placki-
naleśniki z pszennej mąki.

Budownictwo

W ziemi malborskiej zachował się cały szereg

starych chat, zwanych tam chałupami.

• Chaty z podsieniem – z przedsionkiem od

strony szczytowej lub frontowej. W takich
chatach często zamieszkiwały dwie rodziny.

• Domy bez podsienia – najczęściej był tam

trójpodział na: mieszkanie, stajnię i
przedzielającą je sień, którą przeznaczało się
na kuchnię, spiżarnię lub komorę.

• Chata nizinna- stajnia i stodoła połączone są z

chatą

Budynki gospodarcze

Zabudowania

gospodarcze składały
się ze stodoły, stajni,
która dzieliła się na
stań (oborę) końską i
krownię, z świniocha,
owczarni, wożarki dla
wozów i narzędzi
rolniczych oraz z
sieczkarni i szopy na
siano.

Rolnictwo

Głównym zajęciem tamtejszej ludności było

rolnictwo.

Gleba była urodzajna. Obrabiali ją chłopi, których
dzieliło się według trzech kategorii na:
• Małych: 1-2 konie, 15-30 morgów
• Średnich: 3-4 konie, 50-80 morgów
• Dużych: ponad 100 morgów, 8 lub więcej koni
Najważniejsze dla nich było młócenie zboża oraz

zbiór kartofli.

Bardzo małe było znaczenie rybołówstwa i

łowiectwa.

Zwierzęta domowe: konie, krowy, kozy, wieprze,

owce, kury, kaczki, gęsi, gołębie.

Przemysł domowy

Odgrywał małą rolę , ale dosyć dobrze rozwinięte

było:

• Tkactwo
• Hafciarstwo
• Garncarstwo
• Cegielnictwo
• Koszykarstwo
• Garbarstwo
• Stolarka
• Pantoflarstwo
• Kowalstwo
• Zabawkarstwo

Obrzędy narodzinowe

1. Okres ciąży i narodzenia: Matka musiała

przestrzegać niektórych reguł, aby uchronić
dziecko przed złymi skutkami.

Nowonarodzone dziecko kąpali w wodzie, do

której wkładali rumianek. Często kładli mu też
różaniec na szyję, pozostawiając go aż do
chrztu, aby osłabić wpływy złych duchów.

Kobieta po urodzeniu miała leżeć sześć tygodni
2. Chrzest- bardzo ważny moment. Trzeba było

przemyśleć kogo wybrać na chrzestnych i oni
dają chrześniakowi podarek, np. talar.

Obrzęd weselny

Swatanie: w swataniu kawalera z panną

pośredniczył rajek. Zapoznawał on młodych ze
sobą i z rodzicami omawiał szczegóły wesela.

Oględziny: o ile odwiedziny doprowadziły do

pewnego porozumienia, to nastąpiły oględziny,
to znaczy, że rodzice panny młodej wraz z nią
oglądali posiadłość kawalera, ustalali posag
oraz termin ślubu.

Zapowiedzi: wygłaszane w kościele przez trzy

niedziele.

Obrzęd weselny c.d.

Drużba i zapraszanie na ślub: kilka dni przed ślubem
drużba chodził i zapraszał na wesele.
Goście mieli zabrać ze sobą na wesele łyżki, noże, widelce,
filiżanki oraz ciasto, mięso i masło.
Śluby zamożniejszych odbywały się we wtorki, uboższych
w niedzielę. Po ślubie odbywała się uczta weselna. W
czasie wesela odtwarzano tańce specjalne, jak np.
owczarek oraz urządzano zabawy.
Oczepiny: około północy odbywały się czepiny. Pan Młody
trzymał Panią Młodą na kolanach, a ona miała wianek i
talerzyk. Kawalerowie mieli kłaść datki na talerz i tańczyć
z dziewczętami naokoło młodej pary. Kto jako ostatni
położył monetę, miał prawo zatrzymać wianek. Po
zakończeniu oczepin rozbrzmiewały się jeszcze pieśni, a po
weselu prowadzili Młodą Panią do matki na ostatnie
pożegnanie.
W tydzień po ślubie odbywały się przenosiny. Młoda Pani
opuszczała wówczas dom rodzicielski.

Obrzęd pogrzebowy

Przepowiednie

śmierci:

według

wierzeń

tamtejszego ludu śmierć ‘dawała się znać’ przez
zjawiska niezwykłe.
W chwili konania: Zbliżającą się śmierć lud
przyjmował z rezygnacją. Dawali umierającemu
gromnicę do ręki.
Po skonaniu: Z chwilą, gdy człowiek zamarł
zatrzymali zegar, następowała głęboka cisza oraz
zasłaniali

zwierciadła.

W

dniach,

kiedy

nieboszczyk leżał w domu, schodzili się sąsiedzi i
odprawiali pustą noc.
Pogrzeb: Trumnę przewozili na wozie zasłanym
słomą. Zatrzymywali się przy każdym krzyżu i
odmawiali pacierz za zmarłego.
Po zakończeniu obrzędów uczestnicy jechali do
domu na żałobny posiłek.

Zwyczaje doroczne

• Nowy Rok
• Trzech Króli
• Matki Bożej Gromnicznej
• Świętego Macieja
• Matki Bożej Roztwornej
• Zapusty
• Okres postny
• Wielkanoc
• Zielone Świątki i Boże Ciało
• Świętego Jana, Świętej Elżbiety, Świętego Bernanda,

Świętego Marcina

• Zaduszki
• Boże Narodzenie
• Kolęda
• Post w święta Bożego Narodzenia, Wielkanocne oraz

Zielone Świątki

Wierzenia

demonologiczne

• Złe duchy
• Dobre duchy i dusze pokutujące
• Latanice
• Krasnoludki
• Zmory
• Błędny ognik
• Topielce
Lud ziemi malborskiej wierzy też w czary, uroki,

czarownice, czarnoksiężników i innych złych ludzi,
którzy mogą człowieka bądź zwierzę oczarować,
zadać jakąś chorobę.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ