MONITORING PRZYRODY OŻYWIONEJ

MONITORING PRZYRODY

OŻYWIONEJ

•

MONITORING PRZYRODY OŻYWIONEJ

to system długookresowych, periodycznych

pomiarów, obserwacji i badań flory i fauny.

Ma on na celu badanie stanu poszczególnych

gatunków roślin i zwierząt oraz cennych

zespołów roślinnych i zwierzęcych.

Obejmuje on:

•

monitoring gatunków

•

monitoring biocenoz i systemów

ekologicznych

•

monitoring lasów

PODSYSTEM MONITORINGU PRZYRODY

•

Celem funkcjonowania podsystemu monitoringu przyrody

jest uzyskanie informacji o zmianach wybranych elementów

przyrody żywej zachodzących w czasie, wykorzystywanych w

procesach podejmowania i oceny skuteczności działań

ochronnych i konserwatorskich.

•

W roku 2003 realizowany był program monitorinu przyrody

rozpoczęty w latach 2000 - 2002, obejmujący cztery niżej

opisane zadania.

•

Podsystem będzie funkcjonował w oparciu o sieć krajową,

na którą składać się będą obszary badawcze, reprezentujące

różne formy ochrony i oddziaływania człowieka.

•

Na rzecz podsystemu wykorzystane będą badania

wykonywane przez różne jednostki naukowo-badawcze oraz

zespoły specjalistów działające w ramach struktur

pozarządowych.

•

W latach 2004 i 2005 program monitoringu przyrody będzie

stopniowo modyfikowany pod kątem dostosowania do

potrzeb systemu NATURA 2000 oraz programów rolno-

środowiskowych.

Monitoring gatunków

•

Monitoring gatunków

- ma na celu określenie

stanu populacji wybranych gatunków roślin i

zwierząt, określenie tendencji i dynamiki zmian

zachodzących w danej populacji oraz określenie

zmian w obrębie przestrzennego rozmieszczenia

wybranych populacji.

Na tej podstawie mogą być opracowywane

prognozy stanu populacji wybranych gatunków.

W ramach monitoringu gatunków wyróżnia się:

•

monitoring gatunków ginących, zagrożonych i

rzadkich

•

monitoring zwierząt łownych

•

monitoring gatunków inwazyjnych i szkodliwych.

Monitoring gatunków ginących, zagrożonych i

rzadkich

Monitoring biocenoz i systemów

ekologicznych

Monitoring gatunków ginących, zagrożonych i

rzadkich

– będzie opierać się na czerwonych listach i

księgach prowadzonych przez Zakład Ochrony Przyrody i

Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie wg zasad

przyjętych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i

Jej Zasobów. Wprowadzono następujące kategorie

zagrożeń:

•

Ex – wymarłe. Gatunki całkowicie wymarłe, które miały na

obszarze Polski swe ostatnie na świecie ostoje.

•

ExP – zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe w Polsce.

Gatunki występujące na ziemiach polskich w ostatnich 4

stuleciach, których obecności w mijającym półwieczu już

tu jednak nie potwierdzono mimo ponownych poszukiwań.

Monitoring biocenoz i systemów ekologicznych

– ma

na celu określenie reakcji zespołów roślinnych i

zwierzęcych na czynniki degradujące.

Monitoring gatunków obejmuje:

•

monitoring roślin naczyniowych

kontynuacja prac

prowadzonych w latach 2000-2002. Obserwacjami

zostaną objęte gatunki rzadkie i “flagowe”,

wskaźnikowe z poszczególnych typów siedlisk i

zagrożone przez pozyskiwanie ze stanu naturalnego.

Szczególna uwaga zostanie zwrócona na gatunki ujęte

w Konwencji Berneńskiej, Dyrektywie Habitatowej

oraz umieszczone na polskiej “ Czerwonej liście” i

prawnie chronione w Polsce;

•

monitoring porostów

prowadzony na powierzchniach

monitoringu fitocenoz leśnych oraz w ich pobliżu;

•

monitoring grzybów

–

obejmie grzyby

wielkoowocnikowe

na powierzchniach monitoringu

fitocenoz leśnych oraz w ich pobliżu;

•

monitoring ryb

realizowany będzie w obrębie całych dorzeczy

i będzie dostarczał informacji o strukturze ichtiofauny, jej

zróżnicowaniu na obszarze kraju i zmianach w czasie; będzie

prowadzony w systemach rzecznych Skrwy Prawej, Liwca,

jednym z dopływów Sanu;

Monitoring gatunków obejmuje:

•

monitoring płazów i gadów

kontynuacja

monitoringu herpetologicznego na wybranych

stanowiskach w różnych rejonach Polski;

•

monitoring ptaków

– obejmie:

monitoring gatunków

flagowych

(bocian biały, łabędź niemy, żuraw)

traktowanych jako indykatory ekstensywności

zagospodarowania krajobrazu zdominowanego przez

użytki rolne;

monitoring przeżywalności

i produktywności pospolitych ptaków wróblowatych

występujących w siedliskach krzaczastych i szuwarowych;

transektowy monitoring rozpowszechnionych ptaków

lęgowych

na wylosowanych powierzchniach próbnych

reprezentujących 15 warstw odpowiadających regionom

awifaunistycznym;

•

monitoring ssaków

–

kontynuacja obserwacji nietoperzy,

dużych ssaków drapieżnych (niedźwiedź, wilk, ryś), susłów,

bobrów oraz wydr jako nowego elementu programu;

•

monitoring biegaczowatych

–

kontynuacja obserwacji

wybranych powierzchniach monitoringu fitocenoz leśnych.

PODSYSTEM MONITORINGU

LASÓW

•

Ogólny obowiązek prowadzenia monitoringu

lasów wynika z ustawy - Prawo ochrony

środowiska oraz ustawy o lasach z dn. 28

września 1991 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 56, poz.

679 z późn. zm.).

•

Program monitoringu lasów jest realizowany

zgodnie z zasadami metodycznymi

określonymi w zarządzeniach Unii

Europejskiej oraz w Międzynarodowym

Programie Koordynującym ICP Forests

działającym w ramach Konwencji w sprawie

transgranicznego zanieczyszczenia powietrza

na dalekie odległości.

•

Zapisy dotyczące monitorowania środowiska

leśnego są także zawarte w Konwencji o

różnorodności biologicznej.

Monitoring lasów

ma na celu:

•

określenie przestrzennego zróżnicowania stanu

uszkodzeń lasów

•

określenie kierunków i dynamiki zmian stanu

uszkodzeń i jego zmian w czasie

•

ustalenie związków przyczynowo – skutkowych

pomiędzy stanem zdrowotnym drzewostanu a

czynnikami środowiskowymi

•

określenie reakcji ekosystemów leśnych na

zróżnicowaną dozę zanieczyszczeń powietrza w

różnych warunkach ekologicznych.

•

Uzyskane informacje o florze i faunie będą

gromadzone w centralnej bazie danych

państwowego monitoringu środowiska.

Baza danych podsystemu monitoringu przyrody

ożywionej powinna być zgodna z

zachodnioeuropejskim standardem Corine.

MONITORING PRZYRODY CHRONIONEJ

MONITORING PRZYRODY CHRONIONEJ m

•

ewidencjonować struktury przestrzenne i

funkcjonowanie Parków Narodowych, rezerwatów

przyrody, parków krajobrazowych, obszarów

chronionego krajobrazu, użytków ekologicznych,

zespołów przyrodniczo-krajobrazowych tworzących

krajowy system obszarów chronionych.

oraz opracowywać kartograficzne, liczbowe i opisowe

syntezy publikowane corocznie, które będą pomocne w:

•

sterowaniu rozwojem krajowego systemu obszarów

chronionych

•

profilaktycznej działalności

•

ukierunkowaniu badań

•

edukacji ekologicznej.

Głównym źródłem informacji są studia przyrodnicze i

miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego

obiektów przyrody chronionej oraz wyniki badań i ocen

funkcjonowania ekosystemów w czasie.

Zadanie: Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

Celem prac jest zapewnienie danych do optymalizacji decyzji w zakresie

kształtowania polityki leśnej i zarządzania ekosystemami leśnymi dla poprawy

jakości środowiska przyrodniczego w kraju.

•

W 2003 roku badaniami były objęte drzewostany sosnowe

świerkowe, jodłowe,

dębowe i bukowe w wieku powyżej 40 lat.

•

Badania stanu zdrowotnego lasów wykonywane będą w oparciu o sieć krajową,

składającą się z ok.1460 Stałych Powierzchni Obserwacyjnych (SPO) I i II rzędu,

których rozmieszczenie odzwierciedla strukturę powierzchniową, gatunkową i

wiekową ekosystemów leśnych w Polsce.

Program badań obejmie następujące pomiary i obserwacje (wykonywane corocznie na

wszystkich powierzchniach badawczych):

•

obserwacje cech morfologicznych koron drzew próbnych (przede wszystkim

defoliacja i odbarwienie) ;

•

pomiary dendrometryczne (pomiar pierśnic drzew o pierśnicy powyżej 7 cm);

•

badania entomologiczne;

•

badania fitopatologiczne.

Na 148 Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych II rzędu dodatkowo wykonywane będą

(z różną częstotliwością) badania:

•

zanieczyszczeń powietrza (comiesięcznie),

•

składu chemicznego opadów atmosferycznych (comiesięcznie),

•

jakości nasion sosny (raz w roku),

•

składu chemicznego igliwia lub liści ( co 4 lata),

•

ocena różnorodności gatunkowej runa leśnego (co 5 lat),

•

intensywności i przeżywalności odnowień naturalnych (co 5 lat),

•

miąższości i przyrostu miąższości drzewostanów (co 5 lat),

•

glebowe w zakresie: właściwości chemiczne (co 4 lata),

•

typologia gleb, skład granulometryczny, właściwości fizyczne (co 8 lat).

Zadanie: Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

Na 148 Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych II rzędu

dodatkowo wykonywane będą (z różną częstotliwością)

badania:

•

zanieczyszczeń powietrza (comiesięcznie),

•

składu chemicznego opadów atmosferycznych

(comiesięcznie),

•

jakości nasion sosny (raz w roku),

•

składu chemicznego igliwia lub liści ( co 4 lata),

•

ocena różnorodności gatunkowej runa leśnego (co 5

lat),

•

intensywności i przeżywalności odnowień naturalnych

(co 5 lat),

•

miąższości i przyrostu miąższości drzewostanów (co 5

lat),

•

glebowe w zakresie: właściwości chemiczne (co 4 lata),

•

typologia gleb, skład granulometryczny, właściwości

fizyczne (co 8 lat).

Zadanie: Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

W latach 2004-2005 program i struktura monitoringu

lasów uległa zmianie w związku z planami zintegrowania

stałych powierzchni obserwacyjnych I rzędu monitoringu

lasów z planowaną cykliczną wielkoobszarową

inwentaryzacją lasów kraju. Weryfikacji może także zostać

poddana częstotliwość badań drzewostanów młodszych

(w wieku 20 – 40 lat) oraz badań prowadzonych na

powierzchniach II rzędu m.in. badań glebowych.

•

Poza tym w ramach dostosowania programu monitoringu

lasów do zakresu pomiarów obowiązujących w programie

monitoringu lasów Unii Europejskiej rozważa się

poszerzenie zakresu badań na kilku wybranych

powierzchniach II rzędu o obserwacje meteorologiczne,

badania chemizmu roztworów glebowych, chemizmu

opadu podkoronowego, chemizmu spływu po pniach a

także uzupełnianie oceny stanu lasów o dane pochodzące

ze zdjęć lotniczych i satelitarnych.

•

MONITORING TERENÓW LEŚNYCH

– MTL

•

MONITORING TERENÓW LEŚNYCH – MTL

gromadzi dane źródłowe, prowadzi

specjalistyczne pomiary i obserwacje, opracuje

oceny stanu i prognozy zmian w strukturze

przestrzennej zdrowotności lasu, daje

wskazania do profilaktycznych i

rekultywacyjnych działań.

W ramach tego monitoringu wyróżnia się:

•

monitoring struktury lasów – MSL

•

monitoring zdrowotności drzewostanów leśnych

– MZL

Zadanie:

Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

Przepisy prawne-

•

ustawa – Prawo ochrony środowiska

(Dz.U. Nr 62, poz.627 z późn. zm.) -

art. 26- ustawa o lasach (Dz.U. z

2000 r. Nr 56, poz. 679 z późn. zm.);

•

Konwencja w sprawie

transgranicznego zanieczyszczenia

powietrza na dalekie odległości;

•

Konwencja o różnorodności

biologicznej.

Zadanie:

Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

Zakres przedmiotowy

W 2003 roku p

rzedmiotem badań były drzewostany

sosnowe, świerkowe, jodłowe, dębowe i bukowe w wieku

powyżej 40 lat.

Badania stanu zdrowotnego lasów wykonywane będą w

oparciu o sieć ok.1460 Stałych Powierzchni

Obserwacyjnych (SPO) I i II rzędu, których

rozmieszczenie odzwierciedla strukturę powierzchniową,

gatunkową i wiekową ekosystemów leśnych w Polsce.

Program monitoringu lasów obejmuje następujące pomiary

i obserwacje (wykonywane corocznie na wszystkich

powierzchniach badawczych):- badania poziomu

uszkodzenia drzewostanów na podstawie obserwacji

cech morfologicznych koron drzew (głównie w oparciu o

ocenę stopnia defoliacji i odbarwienia aparatu

asymilacyjnego drzew)- pomiary pierśnic drzew- badania

entomologiczne - badania fitopatologiczne ( corocznie na

kolejnych 148 powierzchniach badawczych)

Zadanie:

Badania i ocena stanu zdrowotnego

lasów

•

Zakres przedmiotowy

Na powierzchniach badawczych II rzędu dodatkowo

wykonywane będą (z różną częstotliwością):- pomiary

miąższości i przyrostu miąższości drzewostanów- badania

chemizmu aparatu asymilacyjnego drzew- badania

wydajności i jakości nasion sosny- badania różnorodności

biologicznej runa leśnego- badania właściwości fizyczno-

chemicznych gleb leśnych- pomiary zanieczyszczeń

powietrza- badania chemizmu opadów atmosferycznych-

ocena intensywności i przeżywalności odnowień naturalnych

W latach 2004 – 2005

Program i struktura monitoringu lasów

uległ zmianie związanej z planami zintegrowania stałych

powierzchni obserwacyjnych I rzędu monitoringu lasów z

planowaną cykliczną wielkoobszarową inwentaryzacją lasów

kraju.

Poza tym w ramach dostosowania programu monitoringu lasów

do wymagań unijnych przewiduje się poszerzenie zakresu

badań na kilku wybranych powierzchniach II rzędu o

obserwacje meteorologiczne, badania chemizmu roztworów

glebowych, chemizmu opadu podkoronowego, chemizmu

spływu po pniach oraz włączenie zdjęć satelitarnych.

Monitoring struktury

lasów

•

Monitoring struktury lasów

ma gromadzić dane

źródłowe o ekologicznym i użytkowym stanie lasu

oraz analizować położenie i funkcjonowanie lasów w

strukturze użytkowania ziemi na terenie

przyrodniczych i planistycznych jednostek. Udział

lasów w strukturze użytkowania ziemi wynosi

kilkanaście do kilkudziesięciu % powierzchni gminy,

regionu, województwa.

•

Ekologiczne funkcje lasów nie sprowadzają się do

drzewostanowych powierzchni lecz rozciągają się na

przyległe i dalsze tereny o różnych sposobach

użytkowania.

•

Ekologiczna efektywność lasów zależy nie tylko od %

udziału na określonym terenie i jakości drzewostanów

ale też od przestrzennego rozmieszczenia w

strukturze użytkowania ziemi w harmonii lub

dysharmonii z przyrodniczymi warunkami.

Monitoring zdrowotności

drzewostanów leśnych

•

Monitoring zdrowotności drzewostanów

leśnych

prowadzi pomiary i obserwacje

niekorzystnych czynników i przejawów życia,

opracowuje oceny i prognozy zagrożeń, opracowuje

wskazania profilaktycznych i rekultywacyjnych

działań.

Instytut Badawczy Leśnictwa oraz Biuro Urządzania

Lasu i Geodezji Leśnej realizują następujące cele

monitoringu:

•

określenie przestrzennego zróżnicowania stanu

zdrowotnego drzew i jego zmian w czasie

•

określenie rozkładu przestrzennego i dynamiki zmian

wybranych elementów środowiska leśnego

•

ustalenie związków przyczynowo-skutkowych

pomiędzy stanem zdrowotnym drzew, a czynnikami

środowiska.

Monitoring lasów

System monitoringu lasów ma następujące

programy:

•

monitoring techniczny

•

wielkopowierzchniowa inwentaryzacja stanu

zdrowotnego i sanitarnego lasu

•

sieć stałych powierzchni obserwacji

•

monitoring zintegrowanych systemów leśnych i

grupy tematów badawczych, tworzących

teoretyczne podstawy monitoringu lasów.

Realizowany monitoring lasów stanowi część

Państwowego Monitoringu Środowiska.

Jest on także powiązany z międzynarodowym

programem koordynującym ocenę stanu

zdrowotnego lasów w Europie.

Monitoring lasów jest finansowany przez Generalną

Dyrekcję Lasów Państwowych i Państwową Inspekcję

Ochrony Środowiska.

Monitoring techniczny

•

Zadaniem monitoringu technicznego jest określenie

przestrzennego rozkładu głównych zanieczyszczeń

powietrza. Rozmieszczenie zanieczyszczeń jak

dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, zapylenie a także

fluor.

•

Badania są prowadzone obecnie na ograniczonej

powierzchni. Kiedyś były to wyznaczone powierzchnie

32 x 32 km, obszary bardziej zanieczyszczone 8 x8 km.

•

Metodyka zbierania danych symuluje proces

kumulacji małych dawek zanieczyszczeń przez

ekosystemy leśne.

•

Zanieczyszczenia gazowe oznaczane są metodą

kontaktową. Substancją chłonną jest węglan potasu,

którym wysycone są bibuły eksponowane później na

świecach kontaktowych. Ekspozycja wynosi 1

miesiąc. Wyniki podaje się w mg/m

/dobę jako

wartości średnie z okresu ekspozycji.

•

Wyniki nie obrazują potencjalnych zagrożeń terenów

leśnych imisjami przemysłowymi. Umożliwia ona

jedynie pomiar depozytu suchego.

Sieć stałych powierzchni obserwacyjnych

•

Każda powierzchnia wchodząca w skład

powierzchni obserwacyjnej reprezentuje ok. 60km

lasu proporcjonalnie do składu gatunkowego.

•

Każda powierzchnia składa się z 20 drzew

drzewostanu panującego, ocenia się defoliację w

IV klasach:

I – 0-10

II – 11-25

III – 26-60

IV – > 60

Informacje te odnoszą się później do morfologii

koron co pozwala określić zróżnicowanie stanu

uszkodzeń drzewostanów i śledzić zmiany w

czasie.

Program badawczy stałych powierzchni obserwacyjnych (SPO)

)

Rodzaj

SPO

Liczba

SPO

Program badawczy

I rzędu

1500

Corocznie:

szacunek stopnia defoliacji

odbarwienie aparatu asymilacyjnego

klasyfikacja drzew wg klas uszkodzeń

Co 5 lat:

pomiar pola przekroju drzewostanów

II rzędu

500

(wybrane

z SPO I

rzędu)

j.w. a ponadto

Co 2 lata:

igliwie

Co 4 lata:

badanie gleby i ilości żywych korzeni

III rzędu

200

(wybrane

z SPO II

rzędu)

Lokalizacja: lite drzewostany sosnowe i

świerkowe w wieku 61-100 lat, Powierzchnia:

0,25 ha,Otulina: 1 ha

Corocznie:

badania określające kondycję zdrowotną

drzewostanów z klasy drzew panujących,

współpanujących i górujących

Co 10 lat:

pomiar pierśnic i analiza miąższości

drzewostanów ściętych poza powierzchnią

Działania doskonalące monitoring

lasów

Monitoring lasów wymaga pewnych działań doskonalących:

•

w zakresie programu monitoringu biologicznego podstawowym zadaniem

jest opracowanie systemu kontroli i zmniejszenie subiektywizmu oceny

stanu uszkodzeń drzewostanów

Program badawczy na stacjach powierzchni obserwacyjnych należy poszerzyć

•

badania zagrożeń fitopatologicznych i entomologicznych

•

badania składu chemicznego mchów i porostów

•

ocenę stanu zdrowotnego drzew na SPO należałoby uzupełnić o wyniki

pozostałych obserwacji, które są dokonywane ale nie wykorzystywane

•

należy dokonać wyboru ok. 200 stałych powierzchni obserwacyjnych aby

wdrożyć III etap poziomu intensywności na SPO

•

ze względu na komplikację merytoryczną monitoringu lasów niezbędne

jest wykorzystanie systemu informacji przestrzennej do gromadzenia

danych monitoringowych i prowadzenia analiz przestrzennych

•

tworzony system informatyczny monitoringu lasów będzie powiązany z

systemem informatycznym Biura Urządzeń Lasu i Geodezji Leśnej oraz z

tworzonym systemem informatycznym Lasów Państwowych

•

niezbędne jest uwzględnienie w monitorowaniu lasów innych dostępnych

informacji ogólnośrodowiskowych pozwalających na kompleksową ocenę

stanu zdrowotności lasów. Dostęp do tych informacji musi być

zagwarantowany właściwymi regulacjami prawnymi

•

dla obszarów gdzie monitoring miałby za zadanie określić stan

poszczególnych drzewostanów techniki monitoringu bezpośredniego

powinny być zastępowane monitoringiem teledetekcyjnym.

Monitoring zintegrowanych systemów

leśnych

•

Monitoring zintegrowany stawia sobie

za cel reakcje ekosystemów leśnych na

zróżnicowane nasilenie

zanieczyszczenia powietrza.

•

Zmierza on do określenia zmian

struktury ekosystemu obiegu materii i

energii w różnych warunkach

antropopresji.

•

W ramach tego monitoringu bada się

wpływ warunków klimatycznych,

zanieczyszczenia powietrza na

chemizm opadów mokrych i suchych.

Zadanie: Badania i ocena środowiska

przyrodniczego

Monitoring ekosystemów lądowych

•

monitoring fitocenoz leśnych

–

kontynuacja obserwacji z

poprzedniej edycji monitoringu przyrody. Powierzchnie

badawcze będą znajdować się na terenie wybranych

parków narodowych oraz leśnych kompleksów

promocyjnych. Docelowo powierzchnie obserwacyjne

powinny być założone we wszystkich parkach narodowych.

Jest to monitoring ściśle powiązany z monitoringiem lasów;

•

monitoring fitocenoz nieleśnych

kontynuacja badań

prowadzonych w trzech strefach klimatycznych:

•

północnej - pas pojezierzy,

•

środkowej - pas nizin środkowopolskich,

•

południowej - pas wyżyn i gór.

Monitoringiem zostanie objęte szerokie spektrum

typologiczne zbiorowisk nieleśnych występujących w kraju:

łąki niskoturzycowe, łąki wilgotne i świeże, pastwiska,

murawy napiaskowe, skalne, kserotermiczne i górskie,

ziołorośla, ze szczególnym uwzględnieniem zbiorowisk

silnie zagrożonych w kraju oraz objętych Dyrektywą

Habitatową;

Zadanie: Badania i ocena środowiska

przyrodniczego

Monitoring ekosystemów lądowych

•

monitoring zespołów torfowiskowych

zadanie to jest

planowane do wprowadzenia do podsystemu

monitoringu przyrody.

•

Polska należy do krajów bogatych w zasoby

torfowiskowe, zajmują one 4,6% powierzchni naszego

kraju. Niestety zasobów tych systematycznie ubywa.

•

Monitoringiem zostaną objęte wszystkie rodzaje

torfowisk: torfowiska niskie, przejściowe i wysokie.

•

Planuje się założenie stałych powierzchni

monitoringowych zarówno na obszarach chronionych,

szczególnie tych które włączono na listę obiektów

konwencji Ramsarskiej jak i nie objętych ochroną.

•

Zakłada się monitorowanie przyrody żywej torfowisk

jak też dynamiki stabilności złóż oraz dynamiki

stosunków wodnych.

Monitoring ekosystemów wodnych

monitoring ekosystemów jeziornych

jego głównym

zadaniem jest dostarczenie informacji o strukturze

gatunkowej i względnej obfitości podstawowych

komponentów biocenoz jeziornych:

- roślinności litoralnej,

- zooplanktonu pelagicznego i litoralnego,

- dużych skorupiaków przydennych oraz

- zespołów mięczaków i ryb.

Będzie to kontynuacja badań prowadzonych w latach 2000-

2002. W roku 2003 zbadano 8 jezior reprezentujących różne

typy limnologiczne i troficzne oraz różniące się użytkowaniem

terenu w ich zlewniach bezpośrednich;

monitoring ekosystemów rzecznych

ma dostarczyć

informacji o stanie oraz zmienności długookresowej i

przestrzennej fauny bezkręgowców (m.in. skąposzczepy,

pijawki, skorupiaki, ważniejsze grupy owadów oraz mięczaki)

zasiedlających wody płynące.

Monitoring ten jest ukierunkowany na rozpoznanie migracji

obcych gatunków inwazyjnych i ich wpływu na rodzima faunę.

Będzie prowadzony w dwóch głównych rzekach Polski – Wiśle i

Odrze oraz strefach przyujściowych ich ważniejszych

dopływów.

Zadanie: Badania i ocena środowiska

przyrodniczego

Przepisy prawne

•

- ustawa - Prawo ochrony środowiska ( DZ.U.

Nr 62 z 2001 r., poz. 627 z późn. zm.)-

art.26;- ustawa o ochronie przyrody (Dz.U.

Nr 114, z 1991 r. poz. 492 z późn. zm.);

•

- Konwencja o różnorodności

biologicznej(art.7);

•

- Konwencja Ramsarska ( art3 i 4)

•

- Konwencja Berneńska (art2-7)

•

- Konwencja Bońska (art. 2 i 5)

Monitoring skuteczności obszarowej

ochrony konserwatorskiej

•

Zadanie ma charakter fakultatywny

uzależniony od dostępności środków

finansowych.

•

Planowana jest kontynuacja prac

prowadzonych w latach 2000-2002,

obejmujących ocenę stanu ochrony

konserwatorskiej w rezerwatach na podstawie

wizji lokalnych i przeglądu dokumentacji.

•

Możliwe jest także zakładanie stałych

powierzchni obserwacyjnych w wybranych

rezerwatach.

•

Zadanie: Badania i ocena środowiska

przyrodniczego

Zakres przedmiotowy

Zadanie obejmuje

•

monitoring ekosystemów lądowych: fitocenoz

leśnych, fitocenoz nieleśnych;

•

ekosystemów wodnych: rzecznych i jeziornych,

•

monitoring gatunków: roślin naczyniowych;

porostów; grzybów; bezkręgowców (mięczaki,

skorupiaki, biegaczowate); ryb; płazów i gadów;

ptaków; ssaków

•

oraz tzw. monitoring problemowy: skuteczności

obszarowej ochrony konserwatorskiej.

W latach 2004 – 2005

program będzie

stopniowo modyfikowany pod kątem

dostosowania do potrzeb systemu NATURA

2000 oraz programów rolno- środowiskowych

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Cel i przedmiot monitoringu

•

Celem monitoringu różnorodności biologicznej

jest gromadzenie w ujęciu dynamicznym,

przetwarzanie i udostępnianie informacji

ilościowych i jakościowych o stanie jej

elementów (genotypów, gatunków,

ekosystemów i układów ponad

ekosystemalnych), w różnych warunkach

środowiskowych na obszarze całego kraju.

•

W oparciu o uzyskane dane możliwa jest ocena

kierunków i tempa zachodzących zmian, a także

ich prognozowanie.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Stan istniejący

Do chwili obecnej, w Polsce nie wdrożono jeszcze

kompleksowego systemu monitoringu przyrody ożywionej.

Funkcjonują jednakże cząstkowe programy monitoringowe, a

także prowadzone są badania pozwalające na ocenę zmian,

jakim podlegają różne elementy tworzące różnorodność

biologiczną. Program taki najpełniej realizowany jest w

odniesieniu do lasów. Pozwala on m.in. na uzyskiwanie

informacji o:

•

przestrzennym zróżnicowaniu stanu uszkodzeń lasów,

•

kierunku zmian stanu uszkodzeń lasów w czasie i w

przestrzeni,

•

przyczynach i skutkach zmian stanu zdrowotnego lasów,

•

reakcji ekosystemów leśnych na zanieczyszczenia powietrza w

zależności od warunków środowiskowych.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Pośrednich informacji o różnorodności biologicznej

dostarcza także działający od wielu lat i stale

rozwijany w ramach Państwowej Inspekcji Ochrony

Środowiska (PIOŚ) system Państwowego Monitoringu

Środowiska (PMŚ). System ten dostarcza informacji

na temat jakości poszczególnych komponentów

środowiska (wód, powietrza i gleb), a tym samym,

pośrednio, stanu i zagrożeń wybranych siedlisk.

•

W ramach HELCOM-u prowadzony jest monitoring

Morza Bałtyckiego (BMP), który wkrótce ma być

uzupełniony o monitoring strefy brzegowej. Dobrze

opracowane i stosowane są metody monitorowania

morskich ryb użytkowych. Zasady monitoringu

pozostałych gatunków ryb nie są jeszcze

przygotowane, a monitoring ssaków jest aktualnie

przedmiotem prac Grup Roboczych HELCOM-u.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Cechy monitoringu mają niektóre prace badawcze i obserwacje

prowadzone przez instytucje naukowe i organizacje

pozarządowe. Do najważniejszych przedsięwzięć tego typu

można zaliczyć:

•

badania nad rozmieszczeniem roślin naczyniowych

prowadzone przez Instytut Botaniki Uniwersytetu

Jagiellońskiego,

•

rejestr zagrożonych gatunków (czerwone listy i czerwone

księgi) przygotowywany przez Instytut Ochrony Przyrody PAN i

Instytut Botaniki PAN w Krakowie,

•

obserwacje lęgowej i przelotnej awifauny prowadzone przez

Stację Ornitologiczną Instytut Ekologii PAN a także m.in. przez

Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków i Komitet Ochrony Orłów,

•

monitoring zwierzyny łownej, prowadzony przez Polski Związek

Łowiecki,

•

obserwacje stanu ichtiofauny w wodach śródlądowych,

prowadzone przez Polski Związek Wędkarski,

•

obserwacje stanu i zmian populacji żubra w Polsce.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Jako materiał porównawczy dla potrzeb

monitoringu służą także dane z rejestrów i

dokumentacji zasobów przyrody: parków

narodowych, rezerwatów przyrody, parków

krajobrazowych, obszarów chronionego

krajobrazu ochrony gatunkowej roślin i

zwierząt, pomników przyrody, użytków

ekologicznych, zespołów przyrodniczo-

krajobrazowych.

•

Do tej pory nie udało się stworzyć założeń i

wdrożyć programów monitoringu

zagrożonych i rzadkich roślin uprawnych i

zwierząt gospodarskich, a także

monitoringu różnorodności genetycznej

ginących gatunków dzikich i hodowlanych.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

W ostatnich latach, na potrzeby Państwowego Monitoringu

Środowiska opracowano koncepcję i założenia realizacyjne

systemu monitoringu przyrody ożywionej (m.in.

Master

Plan wzmocnienia Państwowego Monitoringu Środowiska

NFOŚ 1994;

Program Realizacyjny dla monitoringu

przyrody żywej na lata 1996-2005

Symonides 1996).

Obejmuje on:

•

zbiorowiska roślinne,

•

porosty i mszaki,

•

rzadkie i zagrożone gatunki roślin naczyniowych,

•

lądowe bezkręgowce (ślimaki lądowe, mrówki, motyle,

dziko żyjące pszczoły),

•

grzyby wielkoowocnikowe,

•

płazy i gady,

•

ptaki,

•

ssaki lądowe,

•

biocenozy torfowisk,

•

przyrodę ekosystemów wodnych,

•

przyrodę ponad ekosystemalnych układów ekologicznych.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Za wdrożenie powyższego

Programu

odpowiedzialną będzie

Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska we współpracy z

Departamentem Ochrony Przyrody MOŚZNiL.

•

Konieczność prowadzenia monitoringu różnorodności wynika z

tekstu Konwencji o Różnorodności Biologicznej, a także polskich

aktów prawnych oraz decyzji, dyrektyw i rezolucji Unii Europejskiej,

pośrednio lub bezpośrednio odnoszących się do monitoringu

różnorodności biologicznej. Należą do nich m.in.:

•

Dyrektywa Rady 79/409/EEC - w sprawie ochrony dzikiego ptactwa ,

•

Decyzja Rady 82/72/EEC - o ratyfikowaniu Konwencji Berneńskiej,

•

Decyzja Rady 82/46/EEC - o ratyfikowaniu Konwencji Bońskiej,

•

Dyrektywa 92/43 - w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej

fauny i flory,

•

Rezolucje H1 i H2 Drugiej paneuropejskiej ministerialnej konferencji

na temat ochrony lasów w Europie (Helsinki, 1993).

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Strategia działań

•

Aktualizacja opracowanych założeń programu monitoringu

przyrody ożywionej pod kątem obecnych możliwości

realizacyjnych.

•

Uzgodnienie zakresu i mechanizmów współpracy pomiędzy

PIOŚ i Departamentem Ochrony Przyrody MOŚZNiL oraz

Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki

Wodnej we wdrażaniu monitoringu przyrody ożywionej.

•

Powołanie jednostki koordynującej wdrażanie i prowadzenie

monitoringu przyrody ożywionej.

•

Wyznaczenie jednostek (instytucji, ekologicznych organizacji

społecznych lub osób) odpowiedzialnych za prowadzenie

określonych elementów systemu.

•

Opracowanie i wdrożenie sytemu gromadzenia,

przetwarzania, wymiany i udostępniania informacji w

ramach sytemu.

•

Wyznaczenie sieci powierzchni monitoringowych,

reprezentatywnych dla różnorodności biologicznej kraju.

•

Przeprowadzenie szkoleń specjalistów uczestniczących w

programie monitoringu.

•

Wdrożenie monitoringu, zgodnie z uaktualnionym

programem realizacyjnym.

MONITORING RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ

Dokonanie uzgodnień merytorycznych i organizacyjnych pomiędzy

jednostkami prowadzącymi aktualnie działania o charakterze

monitoringu różnorodności biologicznej (np. monitoring lasów) w

celu maksymalnie efektywnego wykorzystania zbieranych

danych.

M.in. monitoring ekosystemów leśnych, powinien uwzględniać następujące,

ogólnoeuropejskie wskaźniki różnorodności biologicznej (Helsinki, 1993):

•

zmiany powierzchni lasów naturalnych i półnaturalnych;

•

zmiany powierzchni rezerwatów leśnych o różnych stopniach

ochronności;

•

zmiany powierzchni lasów specjalnie zagospodarowanych w celach

ochronnych jak: lasy terenów zalewowych, lasy aluwialne, lasy na

siedliskach wilgotnych, bagiennych itp.;

•

zmiany ogólnej liczby gatunków leśnych flory naczyniowej i fauny;

•

ogólna liczba gatunków zagrożonych (wg kryteriów IUCN);

•

zmiany udziału gatunków zagrożonych w ogólnej liczbie gatunków

leśnych.

Opracowanie i wdrożenie systemu monitorowania dróg i tempa

wnikania do Polski gatunków obcych.

Opracowanie i wdrożenie programów monitoringu:

•

gatunków i odmian roślin uprawnych,

•

gatunków i ras zwierząt gospodarskich.

L.p.

Zadanie

Wykonawca

Termin

i czas

realizacj

6.1

Aktualizacja opracowanych założeń

programu monitoringu przyrody

ożywionej pod kątem obecnych

możliwości realizacyjnych

MOŚZNiL

1997-

1998

6.2

Uzgodnienie zakresu i mechanizmów

współpracy pomiędzy PIOŚ

i Departamentem Ochrony Przyrody

MOŚZNiL oraz Narodowym

Funduszem Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej we wdrażaniu

monitoringu przyrody ożywionej

MOŚZNiL,

PIOŚ,

NFOŚiGW

1997-

1998

6.3

Powołanie jednostki koordynującej

wdrażanie

i prowadzenie monitoringu przyrody

ożywionej

MOŚZNiL

1998

praca

ciągła

6.4

Wyznaczenie jednostek (instytucji,

organizacji lub osób)

odpowiedzialnych za prowadzenie

określonych elementów systemu

Jednostka

koordynująca

1998-

1999

L.p.

Zadanie

Wykonawca

Termin

i czas

realizacj

6.5

Opracowanie i wdrożenie sytemu

gromadzenia, przetwarzania,

wymiany

i udostępniania informacji w ramach

sytemu

Jednostka

koordynująca

1998-

1999

6.6

Wyznaczenie sieci powierzchni

monitoringowych,

reprezentatywnych dla

różnorodności biologicznej kraju

Jednostka

koordynująca

1998-

1999

6.7

Przeprowadzenie szkoleń

specjalistów uczestniczących

w programie monitoringu

Jednostka

koordynująca

1998-

1999

6.8

Wdrożenie monitoringu, zgodnie

z uaktualnionym programem

realizacyjnym

Jednostki

wykonawcze

1998-

2000

L.p.

Zadanie

Wykonawca

Termin

i czas

realizacji

6.9

Dokonanie uzgodnień

merytorycznych

i organizacyjnych pomiędzy

jednostkami prowadzącymi

aktualnie działania o charakterze

monitoringu różnorodności

biologicznej (np. monitoring

lasów) w celu maksymalnie

efektywnego wykorzystania

zbieranych danych

MOŚZNiL,

PIOŚ, GUS,

jednostka

koordynująca

1998

6.10

Opracowanie i wdrożenie systemu

monitorowania dróg i tempa

wnikania do Polski gatunków

obcych

Ogrody

botaniczne,

instytuty

naukowe

1999-2000

6.11

Opracowanie i wdrożenie

programów monitoringu:

•

gatunków i odmian roślin

uprawnych,

•

gatunków i ras zwierząt

gospodarskich

MRiGŻ,

instytuty

naukowo-

badawcze

1998-2000

Document Outline