Monitoring przyrody

http://www.iop.krakow.pl/gios/monitoring/default.asp?nazwa=materialy&je=pl

Monitoring przyrody polega na obserwacjach i pomiarach wybranych elementów przyrody żywej, w celu uzyskania informacji o zmianach tych elementów w czasie. Monitoring przyrody ustala wpływu zmian środowiskowych na organizmy. Pozwala tona zapobieganie negatywnym skutkom tych zmian w przyrodzie poprzez dostarczanie danych dla zorganizowania skutecznej ochrony gatunków i układów ekologicznych.

CELE I ZADANIA

Cele

Celem zaplanowanych badań jest uzyskanie danych, pozwalających na:

• ocenę stanu zachowania gatunków i typów siedlisk przyrodniczych na badanych stanowiskach i obszarach;

• opracowanie wniosków dotyczących ich ochrony;

• zgromadzenie informacji na potrzeby pierwszego raportu do Komisji Europejskiej z wdrażania Dyrektywy Siedliskowej;

• przygotowanie części tego raportu;

• stworzenie podstaw dla budowy sprawnego systemu monitoringu siedlisk i gatunków, poprzez m.in. przetestowanie metodyki badań terenowych, przygotowanie poradników metodycznych i wykonanie innych działań, niezbędnych dla jego uruchomienia.

Zadania

Opracowanie części raportu dla Komisji Europejskiej z wdrażania Dyrektywy Siedliskowej w zakresie dotyczącym monitoringu stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej na poziomie wyróżnionych w Polsce regionów biogeograficznych.

Monitoring gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych,

• Monitoring gatunków,

• Monitoring siedlisk przyrodniczych,

Opracowanie tekstów i wydanie przewodników metodologicznych dla gatunków i siedlisk przyrodniczych,

Opracowanie wskazań dla monitoringu na kolejne lata oraz wniosków dotyczących działań ochronnych gatunków i siedlisk przyrodniczych.

Schemat organizacyjny monitoringu

Instytucja zlecająca Główny Inspektorat Ochrony Środowiska	Instytucja finansująca Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Instytucja koordynująca Instytut Ochrony Przyrody PAN
Zespół ds. Monitoringu Kierownik projektu Kierownik naukowy Koordynator ds. siedlisk przyrodniczych Koordynator ds. gatunków roślin Koordynator ds. gatunków zwierząt
Koordynator ds. siedlisk przyrodniczych
Koordynatorzy krajowi ds. siedlisk przyrodniczych
Eksperci lokalni ds. siedlisk przyrodniczych

Podstawy prawne

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody

Określa miejsce monitoring przyrody w ramach monitoringu środowiska (Art. 112). Zgodnie z ustawą monitoring przyrody ma polegać na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody, w tym na obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000.

Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Rady Nr 92/43 z 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory)

Wymaga monitorowania (dosłownie "nadzoru") stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków z załącznika I, II, IV i V tego dokumentu (art. 11.). W Polsce ten obowiązek dotyczy:

• Siedliska przyrodnicze (79 siedlisk przyrodniczych),

• Gatunki roślin (49 gatunków/rodzajów/podrodzajów roślin; łącznie traktowane są rodzaje – Sphagnum (torfowce; 32 gatunki) i podrodzaj – Cladina (chrobotki; 8 gatunków) oraz Lycopodium (widłaki, w dawnym ujęciu - 8 gatunków)).

• Gatunki zwierząt (141 gatunków zwierząt, z wyłączeniem ptaków) .

Dyrektywa zobowiązuje również do składania sprawozdań (co 6 lat) z wyników tego monitoringu (Art. 17).

Konwencja o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r., Dz.U.02.184.1532 z dnia 6 listopada 2002 r.).

Art. 7 konwencji zachęca Strony Konwencji do - m.in. - monitorowania elementów różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem tych elementów, które wymagają pilnych działań ochronnych oraz mają największą potencjalną wartość dla zrównoważonego użytkowania, monitorowania skutków procesów i działań, które mają lub mogą mieć znaczny, negatywny wpływ na ochronę i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej oraz gromadzenia i opracowania wyników identyfikacji i monitoringu. Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, monitoring przyrodniczy powinien objąć wszystkie poziomy bioróżnorodności: różnorodność ekosystemową, gatunkową i genetyczną.

Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej).

Jednocześnie w ramach podsystemu realizowane są zadania wynikające z innych  międzynarodowych aktów prawnych:

Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska, ang. Ramsar Convention on Wetlands) podpisana 2 luty 1971 roku, weszła w życie 21 grudnia 1975 roku),

Konwencji o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska, uchwalona w 1979 r., a podpisana i ratyfikowana przez Polskę w 1996 r.),

Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska uchwalona w 1979 r., a podpisana i ratyfikowana przez Polskę w 1996 r.)

Monitoring przyrody znacząco wspiera Europejską Sieć Ekologiczna Natura 2000. Jest ona systemem ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. w sposób spójny pod względem metodycznym i organizacyjnym na terytorium wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej.

W latach 2007-2009 w ramach podsystemu monitoringu przyrody będą realizowane następujące zadania:

• Monitoring ptaków, w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000

• Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000

• Monitoring lasów

• Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego

MONITORING GATUNKÓW I SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W LATACH 2006-2008

Celem prac jest uzyskanie informacji o stanie zachowania gatunków i typów siedlisk przyrodniczych na wybranych stanowiskach oraz wypracowanie metodyki i organizacji monitoringu przyrody zgodnego z wymaganiami Dyrektywy Siedliskowej, pozwalającego na ocenę stanu zachowania gatunków i typów siedlisk przyrodniczych na poziomie stanowiska, obszaru, regionu biogeograficznego i kraju oraz opracowanie wniosków dotyczących ich ochrony.

Zgodnie ze wstępnym charakterem projektu zaplanowano badania monitoringowe o ograniczonym zakresie i zasięgu. Dotyczą wybranych gatunków i siedlisk przyrodniczych (20 gatunków zwierząt, 9 gatunków roślin oraz 20 typów siedlisk przyrodniczych), przede wszystkim typów siedlisk i gatunków będących przedmiotem specjalnej troski Wspólnoty Europejskiej, czyli tzw. siedlisk i gatunków priorytetowych. Część z nich została już objęta badaniami w 2006 r. Badania są prowadzone na wybranych obszarach na terenie całej Polski, z których znaczną część stanowią projektowane specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000. Uwzględniane są również obszary badane wcześniej w ramach monitoringu przyrody - podsystemu PMŚ.

Siedliska przyrodnicze oraz gatunki objęte monitoringiem

w latach 2006-2008

*-oznaczono siedliska i gatunki priorytetowe

Siedliska przyrodnicze

*1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
*1340 Śródlądowe halofilne łąki
*2130 Nadmorskie wydmy szare
*2140 Nadmorskie wrzosowiska bażynowe
*4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo)
*6110 Skały wapiene i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion)
*6120 Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)
*6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallescentis)
*6230 Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia – płaty bogate florystycznie)
*7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)
*7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumi, Schoenetum nigricantis)
*7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati
*8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis
*9180 Jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani)
*91D0 Bory i lasy bagienne
*91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe)
*91I0 Ciepłolubne dąbrowy
91P0 Jodłowy bór świętokrzyski (Abietetum polonicum)
91Q0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion)
91T0 Śródlądowy bór chrobotkowy

Gatunki roślin

1516 aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa
1528 skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus
1831 elisma wodna Luronium natans
1902 obuwik pospolity Cypripedium calceolus
1903 lipiennik Loesela Liparis loeselii
*2094 sasanka słowacka Pulsatilla slavica
*2109 warzucha polska Cochlearia polonica
*2114 pszonak pieniński Erysimum pieninicum
*2217 gnidosz sudecki Pedicularis sudetica
2249 dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia
*4069 dzwonek karkonoski Campanula bohemica
*4071 dzwonek piłkowany Campanula serrata
*4087 sierpik różnolistny Serratula lycopifolia
*4090 warzucha tatrzańska Cochlearia tatrae
*4094 goryczuszka czeska Gentianella bohemica
*4113 przytulia sudecka Galium sudeticum

Gatunki zwierząt

1163 Głowacz białopłetwy Cottus gobio
*4021 Konarek tajgowy Phryganophilus ruficollis
*4006 Kozica Rupicapra rupicapra tatrica
*1078 Krasopani hera Euplagia (=Callimorpha) quadripunctaria
*1087 Nadobnica alpejska Rosalia alpina
*1354 Niedźwiedź Ursus arctos
1324 Nocek duży Myotis myotis
*1084 Pachnica dębowa Osmoderma eremita
1065 Przeplatka aurinia Euphydryas aurinia
1361 Ryś Lynx lynx
*4024 Sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens
1032 Skójka gruboskorupowa Unio crassus
*9003 Sówka puszczykówka Xylomoia strix
*4009 Strzebla błotna Eupallasella (=Phoxinus) percnurus
*2608 Suseł perełkowany Spermophilus suslicus
*4003 Świstak Marmota marmota latirostris
1166 Traszka grzebieniasta Triturus cristatus
1037 Trzepla zielona Ophiogomphus cecilia
*1352 Wilk Canis lupus
*2647 Żubr Bison bonasus

W ramach prac prowadzonych w latach 2006-2008 bada się wybrane wskaźniki, określające „kondycję” populacji i siedlisk gatunków, a w przypadku siedlisk przyrodniczych – wskaźniki zachowania ich struktury i funkcji. Zbierane są także informacje dotyczące aktualnych i przyszłych oddziaływań na gatunek/siedlisko przyrodnicze oraz prowadzonych na obszarze działań ochronnych i ich skuteczności.

Uzyskane w wyniku badań informacje gromadzi się w bazie danych, w postaci formularzy sprawozdawczych dla kontroli terenowych, stanowisk i obszarów. W sytuacjach, gdy monitorowane stanowisko jest równoznaczne z monitorowanym obszarem lub, gdy na jednym obszarze znajduje się tylko 1 stanowisko gatunku, do zapisu wyników monitoringu służy 1 formularz.

Prace monitoringowe są organizowane na trzech poziomach: instytucja koordynująca, koordynatorzy krajowi i eksperci lokalni. Instytucja koordynująca koordynuje całość monitoringu, powołuje koordynatorów krajowych, opracowuje instrukcję do wypełniania raportów terenowych, sprawuje nadzór nad wynikami i w razie wątpliwości dopilnowuje ich właściwego opracowania, gromadzi dane. Metodykę badań dla monitorowanych, w ramach projektu, gatunków/typów siedlisk opracowują koordynatorzy krajowi w porozumieniu z instytucja koordynującą. Opracowują oni także sposób oceny stanu zachowania gatunków/typów siedlisk i dokonują tej oceny. Kierują pracą ekspertów lokalnych, którzy prowadzą badania w terenie, przygotowują i wprowadzają do centralnej bazy danych formularze sprawozdawcze z badań terenowych. Dane te są weryfikowane przez koordynatora krajowego i przesyłane do instytucji koordynującej.

Wykonawcami badań terenowych w ramach wstępnego monitoringu są przede wszystkim specjaliści, ponieważ przeprowadzenie badań w wielu przypadkach wymaga specjalistycznej wiedzy (np. fitosocjologicznej), umiejętności zidentyfikowania gatunków, znajomości lokalizacji stanowisk, a ponadto stan pewnych badanych parametrów (np. jakości siedliska gatunku) można wstępnie ocenić bez ich „mierzenia”, tylko w oparciu o doświadczenie badawcze (ang. best expert judgement), co znacznie upraszcza procedurę.

Wyniki

MONITORING SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W ROKU 2006

WSTĘP

W ramach monitoringu siedlisk przyrodniczych przeprowadzono obserwacje terenowe na 156 obszarach, na których wyznaczono 863 stanowisk monitoringowych.

Monitoringiem objęto 17 typów siedlisk przyrodniczych; w tym 14 priorytetowych. Są to następujące typy siedlisk:

2130	*Nadmorskie wydmy szare Helichryso-Jasonietum litoralis
2140	*Nadmorskie wrzosowiska bażynowe
4070	*Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo)
6110	*Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion)
6210	*Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallescentis)
6230	*Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia - płaty bogate florystycznie)
7110	*Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)
7210	*Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumi, Schoenetum nigricantis)
7220	*Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati
8160	*Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis
9180	*Jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani)
91D0	*Bory i lasy bagienne
91E0	*Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe)
91I0	*Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescentis-petraeae)
91P0	Jodłowy bór świętokrzyski (Abietetum polonicum)
91Q0	Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion)
91T0	Śródlądowy bór chrobotkowy

* - gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk przyrodniczych.

Zasięg 7 z wymienionych typów (2130, 2140, 6110, 7210, 91I0, 91P0, 91T0) jest w Polsce ograniczony wyłącznie do regionu kontynentalnego; reliktowe laski sosnowe (91Q0) występują wyłącznie w regionie alpejskim, natomiast pozostałe są reprezentowane w obu tych regionach biogeograficznych sieci Natura 2000.
Badania terenowe były prowadzone przez ekspertów lokalnych posiadających doświadczenie w prowadzeniu prac terenowych oraz dobrą znajomość topografii oraz roślinności danego terenu.
Badane siedliska przyrodnicze reprezentują różne typy ekosystemów: nadmorskie (2130, 2140), łąkowe i murawowe (6110, 6210, 6230), torfowiskowe (7110, 7210, 7220), górskie i podgórskie (4070, 8160, 91Q0) oraz liczne ekosystemy leśne: 9180, 91D0, 91E), 91I0, 91P0, 91T0.

Monitoring siedlisk przyrodniczych jest prowadzony w Polsce po raz pierwszy. Dotychczas (w latach 2003-2004) prowadzono jedynie monitoring wybranych zbiorowisk roślinnych – leśnych i nieleśnych. Biorąc pod uwagę, że w większości przypadków zbiorowiska roślinne są dosyć dobrymi identyfikatorami geobotanicznymi siedlisk przyrodniczych, dane dotyczące zbiorowisk roślinnych można by było częściowo wykorzystać w obecnych pracach. W celu optymalizacji wykorzystania dotychczasowych informacji porównano zestaw badanych zbiorowisk roślinnych w poprzednich latach oraz identyfikatorów geobotanicznych obecnie monitorowanych siedlisk przyrodniczych. Niestety, nawet o ile poprzednio badane zbiorowisk roślinne odpowiadały siedliskom przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, to w przeważającej ilości przypadków nie były to siedliska przyrodnicze monitorowane w roku 2006.
Jedynymi nieleśnym siedliskiem przyrodniczych, które odpowiada zbiorowiskom roślinnym badanym w latach 2003-2004 są murawy kserotermiczne (6210) oraz murawy bliźniczkowe (6230). W celu optymalnego wykorzystania wyników poprzedniego etapu monitoringu koordynatorami prac związanych z monitoringiem tych siedlisk przyrodniczych są te same osoby, które odpowiadały za realizację monitoringu zbiorowisk nieleśnych i tych właśnie zbiorowisk roślinnych z Instytutu Ochrony Przyrody PAN: dr Wojciech Bąba (koordynator siedliska 6210) oraz dr Joanna Korzeniak (koordynator siedliska 6230). Monitoring podstawowy obu tych siedliska przyrodniczych został rozłożony na rok 2006 i 2007, ale już w bieżącym roku zostały wykorzystane informacje z poprzedniego projektu: w przypadku muraw kserotermicznych badano obszar „Wały” oraz „Dolina Prądnika”, natomiast w przypadku muraw bliźniczkowych obszar „Bieszczady” (jedyny obszar dla muraw bliźniczkowych w poprzednim projekcie). Inne obszary dla muraw kserotermicznych opisywanych w poprzednim projekcie zaplanowano na rok 2007. Należy podkreślić, że zaplanowane przesunięcie badania dużej liczby obszarów występowania muraw kserotermicznych na rok 2007 wiąże się z późnym rozpoczęciem bieżącego projektu (sierpień 2006). Znacznie wcześniejsze rozpoczęcie prac związanych z siedliskiem 6210 w przyszłym roku umożliwi zwiększenie liczby stanowiska dla tego siedliska przyrodniczego i pełniejsze wykorzystanie dany z lat ubiegłych.
Natomiast w odniesieniu do leśnych siedlisk przyrodniczych – jednym zbiorowiskiem roślinnym odpowiadającym siedliskom przyrodniczym obecnie badanym, jakie zidentyfikowano w bazie danych z poprzedniego projektu monitoringowego był wyżynny bór jodłowy Abietetum polonicum odpowiadający siedlisku przyrodniczemu o kodzie 91P0. Dane z dwóch parków narodowych badanych pod tym kątem w latach 2003-2004 (Roztoczańskiego i Świętokrzyskiego) zostały uwzględnione w monitoringu podstawowym siedliska 91P0 prowadzonym na obszarach „Łysogóry” oraz „Roztocze Środkowe”. Należy jednak podkreślić, że odmienna metodyka prac prowadzonych nad monitoringiem zbiorowisk leśnych uniemożliwia zastosowanie tych danych wprost w obecnym monitoringu podstawowym. Niewątpliwie jednak istnieje możliwość lepszego wykorzystania tych informacji w planowaniu i realizacji monitoringu szczegółowego siedlisk przyrodniczych, zaplanowanego na lata 2007-2008.

WYNIKI

Tabela. Podsumowanie wyników monitoringu dla siedlisk przyrodniczych

Siedlisko	Powierzchnia	Struktura i funkcje	Perspektywy ochrony	Ocena globalna
2130 *Nadmorskie wydmy szare Helichryso-Jasonietum litoralis	XX-1 U1-1	FV-2	FV-1 U1-1	FV-1 U1-1
2140 *Nadmorskie wrzosowiska bażynowe	XX-1 FV-1	FV-2	FV-1 U1-1	FV-2
4070 *Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo)	FV-2 U2-1	FV-2 U2-1	FV-2 U1-1	FV-2 U2-1
6110 *Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion)	FV-1 U1-2	FV-1 U1-2	U1-2 XX-1	U1-3
6210 *Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallescentis)	FV-2 U1-6 U2-3	FV-1 U1-8 U2-2	FV-2 U1-5 U2-3 XX-1	FV-2 U1-5 U2-4
6230 *Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia - płaty bogate florystycznie)	U1-1 U2-3	U1-2 U2-2	U2-2 U1-2	U1-1 U2-3
7110 *Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)	FV-4 U1-11 U2-4	FV-4 U1-13 U2-2	FV-6 U1-9 U2-1 XX-2	FV-1 U1-15 U2-3
7210 *Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumi, Schoenetum nigricantis)	FV-4 U1-4 U2-2	FV-3 U1-5 U2-2	FV-2 U1-8	FV-1 U1-6 U2-3
7220 *Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati	FV-2 U1-3 U2-1	U1-4 U2-2	FV-2 U1-4	U1-1 U2-5
8160 *Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis	FV-3 U1-3 U2-1	U1-5 U2-2	U1-5 U2-1 XX-1	U1-5 U2-2
9180 *Jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani)	FV-15 U1-3	FV-13 U1-5	FV-13 U1-1 U2-1 XX-2	FV-13 U1-3 U2-1
91D0 *Bory i lasy bagienne	FV-9 U1-9 U2-2	FV-4 U1-8 U2-8	FV-6 U1-9 U2-4 XX-1	FV-3 U1-9 U2-8
91E0 *Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe)	FV-4 U1-8 U2-4	FV-1 U1-13 U2-1	FV-3 U1-10 U2-2	FV-1 U1-11 U2-4
91I0 *Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescentis-petraeae)	FV-7 U1-2 U2-2	FV-5 U1-5 U2-1	FV-6 U1-3 U2-1 XX-1	FV-5 U1-4 U2-2
91P0 Jodłowy bór świętokrzyski (Abietetum polonicum)	FV-4 U1-4	FV-2 U1-6	FV-4 U1-4	FV-2 U1-6
91Q0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion)	FV-2	FV-2	FV-2	FV-2
91T0 Śródlądowy bór chrobotkowy	FV-1 U1-2 U2-2	FV-1 U1-2 U2-2	FV-1 U1-2 U2-2	FV-1 U1-2 U2-2

Wyniki monitoringu siedlisk przyrodniczych wskazują, że tylko dwa siedliska przyrodnicze uzyskały globalną ocenę właściwą we wszystkich badanych obszarach. Są to: nadmorskie wrzosowiska bażynowe (2140) oraz górskie reliktowe laski sosnowe (91Q0). Stan pozostałych siedlisk przyrodniczych uznano, przynajmniej za niezadowalający na jednym z badanych obszarów. Z drugiej strony nie było siedlisk, których stan uznano na wszystkich zbadanych obszarach za zły. Najbliższe temu były: 7220 *Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati (5 globalnych ocen U2 na 6 badanych obszarów).
Zdecydowana większość obszarów uzyskała ocenę U1-niezadowalająca, co jest zgodne z rozkładem normalnym wszelkich ocen prowadzonych w ten sposób. Zwraca również uwagę mały udział ocen „XX”-nieznany (jedynie więcej takich ocen w przypadku perspektyw ochrony), co świadczy o tym, że wymagane informację są stosunkowo łatwe do pozyskania w czasie dosyć ogólnych obserwacji terenowych.

Wyniki te wskazują więc, że zastosowana metoda oceny stanu siedlisk przyrodniczych sprawdziła się jeśli chodzi o zróżnicowanie informacji o stanie badanych siedlisk.
Niewątpliwie jednak wnioski poszczególnych wykonawców monitoringu wskazują na to, że sposób oceny nie jest jeszcze do końca przejrzysty i należałoby go usprawnić w następnych etapach prac.

WNIOSKI

Główne wnioski z dotychczasowych prac związanych z monitoringiem siedlisk przyrodniczych to:

1. Nie można oceny stanu parametru „specyficzna struktura i funkcja” wyciągać automatycznie na podstawie ocen poszczególnych wskaźników. Ostateczna ocena powinna być ekspercką analizą pełnej informacji o stanie siedliska wg różnych wskaźników. Wynika to między innymi z tego, że zaproponowane wskaźniki nie są równocenne. Można wśród nich wyróżnić główne wskaźniki, które będą miały największy wpływ na ostateczną ocenę parametru „specyficzna struktura i funkcja” oraz pozostałe – o charakterze objaśniającym, nie rzutującym w tak dużym stopniu na ostateczną ocenę.

2. Wskaźniki „specyficznej struktury i funkcji” zostały na ogół dosyć dobrze dobrane i w większości przypadków ich analiza daje wystarczające informacje do wyciągnięcia ogólnej oceny stanu danego siedliska. W wielu przypadkach należy jednak doprecyzować nazewnictwo oraz wyraźnie uściślić ich zastosowanie. Docelowo każda ocena wskaźnika dla danego siedliska (FV-U1-U2-XX) powinna zostać opisana, np. z przedstawieniem typowej sytuacji. Próbę takiego „wyskalowania” niektórych wskaźników przedstawiono w opisach wyników monitoringu łęgów (91E0) i borów bagiennych (91D0).

3. Jest możliwe szybkie i stosunkowo proste określenie stanu siedliska na podstawie opisowych wskaźników ich stanu. Ocenę taką może przeprowadzić botanik lub fitosocjolog po odpowiednim przeszkoleniu. Być może w miarę dalszego dopracowywania metod oceny siedlisk przyrodniczych, można będzie też do tego wykorzystać innych przyrodników, również po wyszkoleniu. Po ogólnej ocenie stanu siedliska, w celu monitorowania poszczególnych procesów wpływających na stan zachowania siedliska powinno się prowadzić dokładniejsze badania wybranych wskaźników. Na tym etapie można również do prac pomocniczych zatrudnić np. studentów po odpowiednim przeszkoleniu i pod kierunkiem doświadczonego specjalisty (na ogół botanika). Prace takie mogą np. polegać na mierzeniu poziomu wód na torfowiskach, zliczaniu uszkodzonych pędów kosodrzewiny, określaniu stopnia zarośnięcia muraw przez krzewy itp.

4. W dalszym etapie prac należy uściślić sposób doboru stanowisk monitoringowych, ich optymalną wielkość, a w ramach prac terenowych przywiązywać więcej uwagi do zbierania danych ilościowych (powierzchnia siedliska na stanowisku).

5. Należy bardziej zestandaryzować formularze do prowadzenia prac terenowych, aby narzucić jasny i jednoznaczny sposób ich wypełniania (np. format podawania współrzędnych geograficznych).

6. Należałoby poszerzyć skalę oceniania stanu siedlisk np. w sposób zalecany w unijnych regułach monitoringu – dodając ocenę U1+ (sytuacja niezadowalająca lecz z tendencjami do poprawy), U1- (sytuacja niezadowalająca z tendencjami do pogarszania)

7. W celu uniknięcia utraty informacji o zróżnicowaniu przestrzennym stanu zachowania siedliska w danym obszarze należałoby narzucić procentowy sposób oceny powierzchni zajmowane przez spłaty siedliska o danym stanie (np. ocena globalna muraw kserotermicznych w Pieninach: 70 % FV, 20 % U1, 10 % U2. Nie musiałyby to być szczegółowe dane pochodzące z kartowania, ale przybliżony szacunek. Podobnie istotne by było podawanie informacji o udziale poszczególnych podtypów siedlisk przyrodniczych, a także dążenie do ich osobnego oceniania.

8. Należy prowadzić dalsze prace nad lepszym uwzględnieniem specyfiki poszczególnych siedlisk w sposobie ich oceny. Wskaźniki powinny być jeszcze bardziej zróżnicowane pomiędzy siedliskami. Z drugiej strony należy zachować ich przejrzystą strukturę i jednolity sposób oceniania, co umożliwi gromadzenie informacji w bazach danych.

9. Należy dołożyć wszelkich starań, aby stanowiska monitoringowe w danym obszarze były rozmieszczane w sposób reprezentatywny (tzn. zarówno w doskonale zachowanych płatach, jak i gorzej zachowanych, bądź wręcz zdegradowanych)

10. Okres prowadzenia prac monitoringowych powinien obejmować cały sezon wegetacyjny – ze względu na specyfikę poszczególnych siedlisk przyrodniczych istniej duża potrzeba rozłożenia prac w czasie; przykładowo murawy kserotermiczne 6210 powinny być badane późną wiosną i w wielu przypadkach badania można by powtórzyć wczesną jesienią, z kolei optymalny czas do badania szuwarów kłociowych (7210) to druga połowa sierpnia. Natomiast siedliska leśne na ogół można badać przez cały sezon wegetacyjny; choć np. reliktowe laski sosnowe, ze względu na obecność gatunków ciepłolubnych powinny być monitorowane najpóźniej w lipcu. Z drugiej strony stan lasów łęgowych można ocenić nawet tuż przed pierwszym śniegiem np. pod koniec października lub na początku listopada.

11. Dopracowania (uszczegółowienia) wymagają oceny parametrów „powierzchnia” oraz „perspektywy ochrony”. W pierwszym przypadku należy wymóc ocenę nawet szacunkowej łącznej powierzchni siedliska na danych stanowisku, oraz określić wskaźniki wskazujące na niekorzystny stan tego parametru. Również w przypadku „perspektyw ochrony” należy przede wszystkim dodać wskaźniki opisujące różne elementy/procesy wpływające na możliwość zachowania siedliska w przyszłości: np. naturalny potencjał siedliska, przewidywane zmiany w użytkowaniu, planowane inwestycje, które mogą utrudnić zachowanie siedliska przyrodniczego

12. Przeprowadzony dotychczas monitoring ogólny nie przedstawia pełnego obrazu stanu zachowania i zmian zachodzących w siedliskach przyrodniczych. W związku z tym konieczne będzie przeprowadzenie dalszych badań na tym poziomie ogólności, co dotychczas, w celu uwzględnienia pełnej zmienności geograficznej i ekologicznej poszczególnych typów siedlisk przyrodniczych w obu regionach biogeograficznych Natura 2000. Z drugiej strony przeprowadzone badania dostarczyły zaskakująco dużo niedostępnych dotychczas informacji o rozmieszczeniu typów siedlisk przyrodniczych, ich zmienności i zagrożeniach, które mogą utrudnić ich zachowanie.

Zastosowana organizacja przepływu informacji, danych, weryfikacji ich kompletności zdała w zasadzie egzamin – pomimo bardzo krótkiego czasu realizacji pracy, udało się zorganizować duży zespół odpowiednio wyszkolonych specjalistów; oraz zebrać od nich informacje zgodnie z założeniami. Również zatrudnienie koordynatorów do każdego z typów siedlisk znacznie ułatwiło zestandaryzowanie i analizę informacji nadchodzących od ekspertów lokalnych. Należy jednak nadmienić, że w dalszych etapach prac trzeba zaangażować koordynatorów do pełnego wzięcia udziału w pracach przygotowujących sezon badań terenowych (odpowiedni dobór i opis wskaźników) i dążyć do bliższej kooperacji specjalistów zajmujących się monitorowaniem danego typu siedlisk i stworzenia grup roboczy na bieżąco dyskutujących problemy i wątpliwości związane z wykonywaniem prac terenowych.

WYKONAWCY MONITORINGU

Instytucja koordunująca

Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. A. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków.

Zespół koordynujący

Realizowane zadania
koordynacja prac, nadzór merytoryczny, zarządzanie bazą danych, analiza wyników prac i przygotowanie sprawozdań z poszczególnych etapów prac.

Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W., Perzanowska J., Król W., Pisarczyk E.

Koordynatorzy krajowi

Realizowane zadania:
koordynacja prac związanych z monitoringiem poszczególnych siedlisk przyrodniczych i gatunków, przygotowanie sprawozdań zbiorczych dla siedlisk przyrodniczych i gatunków w kraju na podstawie danych uzyskanych od ekspertów lokalnych.

Adamski P., Bąba W., Bodziarczy J., Braun M, Buczek A, Delimat A., Jakubowska-Gabara J., Kaźmierczak R., Korzeniak J., Kotusz J., Krukowski M., Kujawa-Pawlaczyk J., Kusznierz J., Lorens B., Parusel J., Pawlaczyk P., Przybyłowicz Ł., Rossa R., Stańko R., Szczęśniak E., Szwałko P., Świerkosz Ś., Węgrzyn M., Wróbel I., Zając K., Zięba F.

Eksperci lokalni

Realizowane zadania
prowadzenie obserwacji monitoringowych, przygotowanie sprawozdań z wyników monitoringu dla wybranych siedlisk przyrodniczych i gatunków na badanych stanowiskach.

Adamski P., Andrzejewski H., Babczyńska-Sendek B., Bagiński U., Bąba W., Bena W., Bodziarczyk J., Bucholz L., Buczek A., Bunalski M., Cwener A., Delimat A., Dzieża M., Gawroński R., Gołąb Z., Gramsz R., Gutowski J.M., Herbich J., Kamiński R., Kazimierski J., Kazimierski K., Kaźmierczak R., Kiedrzyński M., Klepacki P., Korzeniak J., Kotusz J., Kozak M., Krawczyk R., Krukowski M., Kubisz D., Kucharczyk M., Kujawa-Pawlaczyk J., Kurowski J.K., Kusznierz J., Lorens B., Matysiak A., Melosik I., Michlaczuk W., Mieńko W., Mróz W., Nobis A., Nobis M., Oleksa A., Parusel J., Pawlaczyk P., Pawlikowski P., Perzanowska J., Pielech R., Pisarczyk E., Piwowarczyk R., Popiołek M., Potocka J., Przybyłowicz Ł., Reczyńska K., Rossa R., Sakowski R., Sigiel A., Sikorska J., Sikorski P., Skrzypek M., Smoczyk M., Stańko R., Sućko K., Szafraniec S., Szczęśniak E., Szwałko P., Świerkosz K., Utracka-Minko B., Węgrzyn M., Wierzba M., Wilczek Z., Wolnicki J., Wolski G., Wołkowycki M., Wójtowicz B., Wróbel I., Wrzesień M., Zając Katarzyna, Zając Krzysztof.

Instytucje współuczestniczące w monitoringu

Pieniński Park Narodowy, Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie, Tatrzański Park Narodowy, Zakład Badań Ssaków PAN.

Eksperci, którzy opracowali projekty raportów ze stanu zachowania siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin oraz gatunków zwierząt, wymienionych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej (raporty do Komisji Europejskiej)

Realizowane zadania
opracowanie projekty raportów ze stanu zachowania siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin oraz gatunków zwierząt, wymienionych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej (raportów do Komisji Europejskiej)

Adamski P., Amirowicz A., Andrzejewski H., Banaszek A., Bąba W., Bernacki L., Bernard R., Bodziarczyk J., Borowik T., Bosiacka B., Braun M., Buczek A., Bunalski M., Buszko J., Czech A., Furmankiewicz J., Gutowski J. M., Jakubiec Z., Kamiński R., Kaźmierczakowa R., Kącki Z., Korzeniak J., Kotusz J., Kozak M., Krasińska M., Krasiński Z.A., Krause R., Krzan P., Kucharczyk M., Kucharski L., Kujawa-Pawlaczyk J., Kuklik I., Kurowski J.K., Kusznierz J., Lorens B., Łabuz T., Makomaska-Juchiewicz M., Mitka J., Mróz W., Najbar B., Nobis M., Nowicki P., Ogielska M., Oleksa A., Olszańska A., Pakulnicka J., Parusel J., Pawlaczyk P., Pawlikowski P., Pełechaty M., Perzanowska J., Perzanowski K., Piernik A., Piękoś-Mirkowa H., Pisarczyk E., Piskorski M., Połczyńska-Konior G., Postawa T., Postawa T., Profus P., Przybyłowicz Ł., Puchalski W., Raczyński J., Ratyńska H., Romanowski J., Rossa R., Rybacki M., Skóra K., Smoczyk M., Stańko R., Stebel A., Szary A., Szczęśniak E., Szmeja J., Szwałko P., Świerkosz K., Tyc A., Voncina G., Warzocha J., Węgrzyn M., Wołejko L., Woyciechowski M., Wójtowicz W., Zając K., Zalewska-Gałosz J., Załuski T., Zarzyka-Ryszka M., Zięba F., Ziomek J.