1

WYBRANE

ALTERNATYWNE

TEORIE HANDLU

MIĘDZYNARODOWEG

O

Dr Mieczysław Szostak

Starszy wykładowca w Instytucie

MSG

2

Główne zagadnienia

1. Uwagi wstępne o alternatywnych teoriach

wymiany międzynarodowej.

2. Wpływ korzyści skali produkcji na handel

międzynarodowy według modelu M. Kempa.

3. Koncepcja handlu wewnątrzgałęziowego.
4. Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel

zagraniczny według hipotezy M. Posnera.

5. Koncepcja cyklu życia produktu R. Vernona

a handel międzynarodowy.

6. Wymiana handlowa według hipotezy

nakładającego się popytu S. Lindera.

7. Oddziaływnie konkurencji monopolistycznej

na handel zagraniczny według modelu
P. Krugmana.

3

1. Uwagi wstępne o

alternatywnych teoriach
wymiany międzynarodowej

• Z powodu szeregu upraszczających założeń i mankamentów

analizy modelowej możliwości wykorzystania dorobku ekonomii

klasycznej i neoklasycznej oraz twierdzenia Heckschera-Ohlina
do wyjaśniania rzeczywistych procesów gospodarczych

ograniczone w praktyce do części (chociaż znaczącej) strumieni

handlu światowego.

• Uchylając przyjęte w teoriach ortodoksyjnych niektóre

założenia upraszczające i próbując wyjaśnić w pogłębiony

sposób zmiany zachodzące we współczesnej wymianie

międzynarodowej,
w ostatnich kilku dziesięcioleciach ekonomiści o światowej

renomie opracowali sporo nowych koncepcji teoretycznych,
modeli i hipotez, dotyczących handlu zagranicznego.

• Powtałe w ostatnim okresie koncepcje nazywane są zazwyczaj

NOWYMI lub ALTERNATYWNYMI teoriami handlu

międzynarodowego.

• W podręczniku A. Budnikowskiego omówione są tylko wybrane,

najważniejsze spośród tych współczesnych koncepcji.

4

2. Wpływ korzyści skali produkcji

na handel międzynarodowy
według modelu M. Kempa

•

Jednym z upraszczających założeń analizy

modelowej, przyjętych w ortodoksyjnych teoriach

handlu zagranicznego, jest założenie o braku

zależności poziomu przeciętnych kosztów produkcji

poszczególnych wyrobów od skali (wielkości) ich

produkcji.

•

Jednak w świetle obserwacji empirycznych powyższe

założenie powinno być uchylone, gdyż w praktyce
w przypadku większości wyrobów przeciętne koszty

spadają w miarę zwiększania wielkości produkcji.

•

Zjawisko to określane mianem KORZYŚCI SKALI

PRODUKCJI, które mogą mieć charakter korzyści

wewnętrznych lub zewnętrznych.

5

Wewnętrzne korzyści skali

produkcji:
Pojęcie, źródła i przejawy

• Wewnętrzne korzyści skali występują wtedy, gdy obniżka

przeciętnych kosztów wynika ze wzrostu wielkości produkcji
danego wyrobu wewnątrz określonego przedsiębiorstwa.

• Źródła i przejawy występowania wewnętrznych korzyści skali:

a) specjalizacja pracowników dzięki rozłożeniu procesu
produkcji na szereg prostych czynności (np. przy szyciu
odzieży);
b) istnienie kosztów stałych (np. koszty ochrony budynku);
c) wykorzystanie nowoczesnych, bardziej wydajnych maszyn,
urządzeń i linii technologicznych (np. automatyzacja), co
opłacalne tylko przy dużej skali produkcji i dużym rynku zbytu;
d) podjęcie produkcji ubocznej (np. wytwarzanie bieżników lub
chodników w fabryce dywanów; produkcja kopert w zakładach
wytwarzających papier do drukarek).

6

Zewnętrzne korzyści skali produkcji i

korzyści aglomeracji (koncentracji
przestrzennej)

• Natomiast zewnętrzne korzyści skali występują w sytuacji,

kiedy spadek przeciętnych kosztów danego wyrobu wynika nie

ze wzrostu wielkości jego produkcji wewnątrz samego

przedsiębiorstwa, lecz wiąże się ze zwiększeniem skali

produkcji
w całej określonej gałęzi lub branży gospodarczej.

• Przykładem polskie górnictwo węglowe: Wzrost produkcji w

skali całej tej gałęzi pozwala na tańsze zakupy maszyn i

urządzeń oraz usług, jak też na zmniejszenie nakładów na

marketing i sieć zbytu, na badania i rozwój (BiR) oraz na

kształcenie pracowników (co przyczyniać się powinno do

obniżki przeciętnych kosztów produkcji 1 tony węgla).

• Podobny charakter mają korzyści koncentracji przestrzennej,

zwane też korzyściami aglomeracji. Wynikają one z lokalizacji

przedsiębiorstw z tej samej gałęzi w jednym regionie (np.

polskie kopalnie na Górnym Śląsku lub amerykańki przemysł

technologii informatycznych w Dolinie Krzemowej).

7

Korzyści koncentracji przestrzennej

produkcji
w kontekście teorii „biegunów
wzrostu”
i koncepcji tzw. klastrów

• W niedawnej przeszłości korzyści koncentracji przestrzennej

(aglomeracji), w literaturze światowej uznawane były za

podstawę teoretycznej koncepcji „biegunów wzrostu”.

Głównym twórcą
i popularyzatorem tej koncepcji był wybitny francuski

ekonomista F. Perroux. Chociaż wzbudzała kontrowersje,

wykorzystywano ją zwłaszcza w teorii rozwoju regionalnego.

• Z kolei w ostatnim okresie dużą popularnością cieszy się

koncepcja tzw. klastrów (clusters), „gron” lub „skupisk

branżowych” (wg określenia A. Zorskiej), traktowanych jako

metoda poprawy konkurencyjności międzynarodowej i

pobudzania innowacyjności.

• Zdaniem M. Portera, klaster to „grupa znajdujących się w

geograficznym sąsiedztwie przedsiębiorstw i powiązanych z

nimi instytucji, zajmujących się określoną dziedziną,

połączona podobieństwami i wzajemnie się uzupełniająca”.

Przykładem klaster meblarski pod Poznaniem.

8

Powiązanie korzyści skali produkcji z

handlem zagranicznym w modelu M.
Kempa

• Korzyści skali produkcji mogą być ważnym samoistnym argumentem na

rzecz aktywnego uczestnictwa w handlu międzynarodowym, zwłaszcza w

przypadku małych i średnich krajów o niewystarczającej chłonności rynku

wewnetrznego.

• W postaci modelowej związek między skalą produkcji i wymianą

miedzynarodową przedstawił po raz pierwszy M. Kemp.

• Model Kempa można zaprezentować w formie graficznej, wykorzystując

krzywe możliwości produkcyjnych i społeczne krzywe obojętności.

• Przedmiotem analizy model 2 krajów, tj. Niemiec i Polski. Jednak w

odróżnieniu od wcześniej rozpatrywanych koncepcji, zakłada się, że w obu

krajach jednakowe preferencje konsumentów (=wspólne krzywe

obojętności I i II) oraz takie same warunki produkcji rozpatrywanych 2

towarów, tj. statków i helikopterów (= wspólna krzywa możliwości

produkcyjnych).

• Wspólna dla obu krajów krzywa możliwości produkcyjnych jest wypukła,

co odzwierciedla występowanie korzyści skali produkcji: Przy przesuwaniu

się od punktu B w dół, najpierw wysokie alternatywne koszty produkcji

helikopterów mierzone ilością statków, z których rezygnujemy. Ale dalej

zwiększając skalę produkcji helikopterów, poważnie obniżamy koszty

wyrażone w spadku ilości wytwarzanych statków.

9

Graficzna prezentacja modelu M.

Kempa

Rys. 5.1. Korzyści ze skali produkcji
jako podstawa handlu
międzynarodowego

Gospodarka

zamknięta:Równowaga

w punkcie C (styk krzywej

możliwości

produkc. i społecz. krz.

obojętności I).

Gospodarka otwarta: -- Wobec

braku

obiektywnego kryterium wyboru
specjalizacji, arbitralne

przyjęcie, że

Polska specjalizuje się tylko w
produkcji statków (punkt B), a

Niemcy

wytwarzają wyłącznie

helikoptery

(punkt A).
-- Przy relacji wymiennej 1:1

linia

łącząca punkty A i B obrazuje

krzywą

możliwości konsympcyjnych obu
krajów. Styka się ona ze

społeczną

krzywą obojętności II w punkcie

D,

który wyznacza równowagę w

gosp.

otwartej, korzystną dla obu

partnerów.

-- Polska przeznacza na

zaspokojenie

własnego popytu 60 statków, a

60

innych eksportuje do Niemiec,
importując stamtąd 60

helikopterów.

-- Korzyści Polski z wymiany: o

20

helikopterów i 20 statków

więcej.

10

3. Koncepcja handlu
wewnątrzgałęziowego

• Dotąd przedmiotem analizy handel międzygałęziowy, tj.
eksport i import towarów wytwarzanych w różnych gałęziach
(branżach) gospodarki.

• Ale we współczesnym handlu światowym kluczową rolę
odgrywa handel wewnątrzgałęziowy, który występuje wtedy,
kiedy określony kraj równolegle eksportuje i importuje podobne
rodzaje towarów, pochodzące z tych samych gałęzi (czy branż).
Przykłady: samochody, telewizory, komputery, telefony
komórkowe itp.

11

Indeks handlu wewnątrzgałęziowego

• Miernikiem skali i intensywności powyższego segmentu
miedzynarodowej wymiany towarowej jest indeks handlu
wewnątrzgałęziowego, tj. porównanie salda eksportu i importu
wyrobów danej gałęzi z łączną wielkością obrotów handlu
zagranicznego w tej samej dziedzinie.

• Indeks handlu wewnątrzgałęziowego można zapisać przy
pomocy formuły:

• Wartość tego indeksu w granicach od 0 do 1: Kiedy dany
kraj jest jedynie eksporterem lub importerem określonych
towarów, to indeks=0 (np. w przypadku Polski tylko import
win gronowych, stąd indeks dla wyrobów przemysłu
winiarskiego wynosi 0). Natomiast, jeśli eksport równa się
importowi towarów z danej gałęzi, to indeks handlu
wewnątrzgałęziowego osiąga swą maksymalną wartość
(tzn.=1).

12

Ekspansja handlu
wewnątrzgałęziowego

-- PRZYCZYNY dynamicznej ekspansji handlu

wewnątrzgałęziowego w latach 1954-2007 (zwłaszcza w
obrotach między krajami wysoko rozwiniętymi):

a) spore obciążenie kosztami transportu towarów, w

szczególności w krajach o tak dużej powierzchni jak: USA,
Kanada, Rosja, Chiny, Indie, Brazylia);

b) realizowanie przez korporacje transnarodowe strategii

marketingowej polegającej na różnicowaniu cech użytkowych i
cen poszczególnych wyrobów celem dostosowania ich do
gustów i preferencji konsumpcyjnych różnych grup klientów
(najlepszym przykładem samochody osobowe);

c) dążenie producentów towarów do uzyskania dynamicznych

korzyści skali produkcji (obiżka przeciętnych kosztów dzięki
długoletniemu wytwarzaniu);

d) brak poważniejszych barier handlowych w wymianie

wewnątrzgałęziowej.

13

4. Wpływ opóźnienia naśladowczego na
handel

zagraniczny według hipotezy M.

Posnera

• W ramach badań poświęconych empirycznej weryfikacji

twierdzenia Heckchera-Ohlina zwrócono m. in. uwagę na fakt,
że o możliwościach produkcji i eksportu wielu towarów
decydują nie tylko posiadane zasoby pracy i kapitału, lecz
także dostęp do techologii ich wytwarzania. Dlatego też
uznano za konieczne uchylenie założenia teorii H-O
dotyczącego dysponowania przez wszystkie kraje jednakową
technologią produkcji.

• Jedną z pierwszych hipotez teoretycznych, wynikających z

odrzucenia powyższego założenia, była opublikowana w 1961 r.
przez M. Posnera koncepcja opóźnienia naśladowczego
(imitation leg). W myśl tej koncepcji, przyczyną prowadzenia
wymiany międzynarodowej może być istnienie odstępu
czasowego między momentem rozpoczęcia produkcji danego
towaru w 2 krajach.

• Rozwijając swą koncepcję, Posner wprowadził dwa podstawowe

pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji.

14

Opóźnienie popytu i opóźnienie

reakcji według koncepcji M.

Posnera

• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi

czasu między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który

go jako pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten

nowy towar w jakimkolwiek drugim kraju.

• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu

na dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia

produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców.

• Eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do innego

kraju w okresie równym różnicy między opóźnieniem popytu i

opóźnieniem reakcji.

• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia

naśladowczego: sprzedaż po II wojnie światowej w krajach

Europy Zachodniej amerykańskich pończoch elastycznych i

tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60.

zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron

(po uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import

tych produktów został wstrzymany).

15

5. Koncepcja cyklu życia produktu
R. Vernona a handel
międzynarodowy

-- Inną koncepcję wiażącą handel światowy z
występowaniem różnic
w zakresie postępu technicznego sformułował w 1966 r. R.
Vernon.
-- Zgodnie z hipotezą cyklu życia produktu Vernona,
transakcje międzynarodowe wynikają z uwarunkowanych
technologicznie zmian w specjalizacji poszczególnych
krajów w produkcji określonych wyrobów. Istotę tej
koncepcji ilustruje poniższy rysunek.

16

Fazy cyklu życia produktu według
Vernona

• Wstępna faza życia produktu (T

0

- T

1

): Produkcja jedynie na rynek

wewnętrzny USA; przedsiębiorstwo zdobywa doświadczenie.

• Dojrzała faza życia produktu w USA (T

1

– T

2

): Produkcja masowa i

eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru).

• Faza zwolnionej dynamiki eksportu produktu przez USA (T

2

– T

4

):

Amerykański produkt nadal eksportowany, chociaż możliwości

zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie

podjęły własną produkcję, ograniczyły import, a w T

3

rozpoczęły

eksport. Natomiast od T

2

pojawia się eksport z USA do KSR.

• Standardowa faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza

schyłkowa w USA: Od momentu T

4

USA importerem netto tego

towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR

dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR.

• Faza przenoszenia produkcji do KSR (z racji wzrostu kosztów

pracy), które od T

5

stały się eksporterami netto (podczas gdy

KWR ograniczyły produkcję i eksport, a od T

6

przeobraziły się w

importerów netto).

• Praktycznym przykładem faz cyklu życia produktu ewolucja

procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub komputerów).

17

6. Wymiana handlowa według
hipotezy
nakładającego się popytu S.
Lindera

• Szwedzki ekonomista S. Linder w roku 1961

zaproponował własną hipotezę wyjaśniającą przyczyny
handlu międzynarodowego, ograniczając analizę tylko do
kwestii popytu rynkowego na przetworzone wyroby
przemysłowe (tj. abstrahując od strony podaży oraz nie
uwzględniając surowców i artykułów rolnych).

• Dodatkowe założenia Lindera:
a) Każdy kraj eksportuje tylko te towary, które są też

sprzedawana na rynku wewnętrznym.

b) Struktura popytu krajowego (czyli zestaw

poszukiwanych towarów) zależy od poziomu rozwoju
mierzonego wysokością PKB per capita.

• HIPOTEZA GŁÓWNA Lindera: Eksport wyrobów gotowych

występuje tylko w przypadku tych towarów, na które
popyt w dwóch partnerskich krajach pokrywa się (tj.
występuje równolegle).

18

Graficzne ujęcie hipotezy
nakładającego się
popytu S. Lindnera

•

Ilustrację graficzną koncepcji Lindera stanowi rys. 5.4, na

którym prostokąty A, B, C i D obrazują strukturę popytu w 4
krajach.

• Kraj D - najwyżej rozwinięty, kraje B i C - średnio
zaawansowane, kraj A - najsłabiej rozwinięty (tj. relatywnie
zacofany).

• Litery a, b, c,...o = popyt na poszczególne kategorie
wyrobów gotowych (odpowiednio od najniższej do najwyższej
jakości).

KONKLUZJE płynące z
analizy:

• Intensywne kontakty
handlowe między krajami
B i C (handel towarami f,
g, h,...k).

• Natomiast handel
krajów B i C z krajami A i D
ograniczony do jednej
kategorii towarów
(odpowiednio: f lub k).

• Kraj D (najwyżej
rozwinięty) nie handluje w
ogóle z krajem A
(najsłabiej rozwiniętym).

19

7. Oddziaływnie konkurencji
monopolistycznej na handel zagraniczny
według modelu P. Krugmana

•

Obok Krugmana badania nad

wpływem konkurencji
monopolistycz. na eksport i
import prowadzili też
E. Helpman i inni ekonomiści.

• Istota konkurencji
monopolistycznej:
Choć wiele przedsiębiorstw, to
oferowane produkty nie są
identyczne różne marki –
lojalność konsumentów).

• Rys. 5.5: KRÓTKOOKRESOWA
równowaga przedsiębiorstwa.

• Krzywa popytu D nachylona do
osi poziomej, bo towary nie są
pełnymi substytutami.

• Punkt równowagi A: Na
przecięciu krzywych utargu
krańcowego (MR) i kosztów
krańcowych (MC) przy produkcji
Q

o

i cenie P

o

(punkt B)

• Prostokąt zaczerniony
obrazuje wielkość zysku
monopolistycznego: Iloczyn
produkcji oraz różnicy między
ceną P

o

i poniesionymi kosztami

przeciętnymi Ac

o

.

20

Konkurencja monopolistyczna a
długookresowa
równowaga przedsiębiorstwa

• W efekcie napływu do
danej gałęzi nowych
producentów (w pogoni za
monopolistycznym zyskiem)
wzrost podaży, większa
konkurencja i spadek popytu
na wyroby poszczególnych
firm.

• Rys. 5.6 :
DŁUGOOKRESOWA
RÓWNOWAGA
przedsiębiorstwa
w GOSPODARCE ZAMKNIĘTEJ.

• Przesunięcie w lewo
krzywej popytu D oraz
krzywej utargu krańcowego
MR

1

.

• Nowa równowaga przy
produkcji Q

1

(punkt A na

przecięciu krzywych utargu
krańc. i kosztów krańc. MC)
przy cenie P

1

=AC

1

(punkt B).

• Przeds. produkuje po
kosztach wyższych od
minimalnych, zaś osiagana
cena przewyższa utarg
krańcowy (dzięki pozycji
monopolistycznej).

21

Konkurencja monopolistyczna a
równowaga przedsiębiorstwa w
gospodarce otwartej

•

Wskutek otwarcia

gospod. na zagr.
konkurencję nowe
odmiany towaru: W
efekcie popyt bardziej
elastyczny, a krzywa
popytu D

2

położona

prawie płasko.

• Nową równowagę
monopolist.
przedsiębiorstwa
wyznaczają punkty E i F
przy produkcji Q

2

oraz

cenie P

2

=AC

2

.

• Dzięki otwarciu
gospodarki przeds.
monopolist. więcej
produkuje niż poprzednio
(Q

2

>Q

1

) i taniej sprzedaje

swe wyroby (P

2

<P

1

).

•

KONKLUZJA

dot.

korzyści
z handlu międzynar.:
Dzięki większej produkcji
– wewnętrz. korzyści
skali, a dzięki nowym
dostawcom - bogatsza
oferta towarów.