KONTROWERSJE

WOKÓŁ STRATEGII

ROZWOJU, ROLI

PAŃSTWA I RYNKU

W

KRAJACH SŁABO

ROZWINIĘTYCH

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca w Instytucie MSG (SGH)

.

2

Główne zagadnienia

1. Strategia industrializacji krajów Azji

Południowo-Wschodniej.

2. Strategia industrializacji państw

Ameryki Łacińskiej.

3. Ewolucja strategii walki z ubóstwem

lansowanej przez Bank Światowy.

4. Programy stabilizacyjno-dostosowawcze

i upowszechnienie paradygmatu

rynkowego.

5. Prorynkowy i liberalny charakter

konsensusu waszyngtońskiego.

6. O konsensusie postwaszyngtońskim i

nowym paradygmacie rozwoju.

3

1. STRATEGIA INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

• Począwszy od lat 70-tych,

doświadczenia w

dziedzinie industrializacji krajów Azji Południowo-
Wschodniej
i państw Ameryki Łacińskiej przyciągały uwagę
ekonomistów,
stając się przedmiotem licznych analiz teoretycznych
o charakterze porównawczym.

• Szczególnie interesujący jest

opracowany przez G.

Ranisa
(w 1991 r.) model strategii rozwojowej w
oparciu
o substytucję importu i substytucję eksportu.

• Państwa Azji Południowo-Wschodniej autor

określa mianem krajów słabo wyposażonych
w surowce naturalne (natural resources poor
countries), podczas gdy państwa Ameryki
Łacińskiej nazywa krajami bogatymi w
surowce naturalne (natural resources rich
countries).

4

FAZY INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-
WSCHODNIEJ

• W fazie wyjściowej kraje Azji Południowo-

Wschodniej posiadały duży sektor rolny,
produkując żywność i surowce rolnicze na
potrzeby rynku krajowego i na eksport.
Natomiast równocześnie importowały
nietrwale

dobra konsumpcyjne.

• W latach 50-tych kraje Azji Południowo-

Wschodniej przeznaczyły część wpływów
eksportowych na import maszyn i urządzeń
produkcyjnych, niezbędnych dla
uruchomienia nowych gałęzi przemysłu,
wytwarzających

nietrwałe dobra konsumpcyjne,
substytucyjne wobec
dotychczasowego importu (np. odzież i
wyroby tekstylne).

5

FAZY INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-
WSCHODNIEJ (c.d.)

• Dzięki przyśpieszeniu industrializacji odpływ ludności
wiejskiej do
przemysłu, podejmowanie działalności przemysłowej
przez część
posiadaczy ziemskich i rosnąca substytucja importu
przez krajowe
towary przetworzone.

•

Dalszy etap uprzemysłowienia realizowany był

dwoma
drogami:

-- bądź poprzez zastępowanie importu trwałych dóbr
konsumpcyjnych
i dóbr produkcyjnych krajową produkcją
antyimportową,
-- bądź poprzez rozwój produkcji eksportowej
nietrwałych, a następnie
trwałych dóbr konsumpcyjnych.

• W efekcie powyższego radykalna zmiana struktury
zatrudnienia
i produkcji oraz dochodów budżetowych państwa.

• Na kolejnym etapie specjalizacja w eksporcie dóbr
wysokiej techniki.

6

2. STRATEGIA

INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW AMERYKI
ŁACIŃSKIEJ

• Kraje Ameryki Łacińskiej - według opinii G.

Ranisa -startowały od etapu produkcji,
zdominowanej przez artykuły żywnościowe i
surowce, zaś już w latach 30-tych zaczęły
przechodzić do fazy uruchomienia nowych
gałęzi przemysłu, wytwarzających nietrwałe
dobra konsumpcyjne, substytucyjne wobec
importu.

• W końcu lat 50-tych zainicjowały kolejny

etap uprzemysłowienia, który polegał na
substytucji importu trwałych dóbr
konsumpcyjnych i dóbr produkcyjnych
krajową produkcją antyimportową,

7

ETAPY INDUSTRIALIZACJI

KRAJÓW
AMERYKI ŁACIŃSKIEJ
(c.d.)

• Natomiast w odróżnieniu od państw regionu

Azji Południowo-Wschodniej, większość
krajów Ameryki Łacińskiej nie zdecydowała
się do końca lat 80-tych na realizację
strategii rozwoju produkcji eksportowej
nietrwałych, a następnie trwałych dóbr
konsumpcyjnych
i dóbr inwestycyjnych.

• Dodać należy, że dotychczasowe przeciętne

tempo wzrostu gospodarczego i obrotów
handlu zagranicznego państw Azji
Południowo-Wschodniej było znacznie
szybsze od dynamiki rozwoju krajów
Ameryki Łacińskiej.

8

3. EWOLUCJA STRATEGII WALKI

Z UBÓSTWEM LANSOWANEJ
PRZEZ BANK ŚWIATOWY

• W oparciu o koncepcję redystrybucji wraz ze wzrostem zespół R.

Jolly’ego zaproponował

nowa, interwencjonistyczna

strategia zwalczania ubóstwa w KSR

. Ale nie spotkała się

ona początkowo z poparciem ze strony kierownictwa Banku

Światowego i rządów KWR (które mają – jak wiadomo - decydujący

głos w procesie podejmowania decyzji w Banku).

• Dopiero

drastyczne pogorszenie się na progu lat 80-tych sytuacji

ekonomiczno-społecznej i pojawienie się kryzysu zadłużenia w wielu

nienaftowych KSR (od Meksyku poczynając) spowodowało zmianę

strategii walki z ubóstwem, która – zdaniem Z. Kozak - była
lansowana i praktycznie wspierana przez Bank Światowy

od 1983

r.

• Ta zmieniona strategia zakładała dość szerokie

wykorzystanie instrumentów interwencjonizmu

państwowego na rynkach czynników produkcji, towarów i

usług, w sferze produkcji rolnej

i przemysłowej, technologii i oświaty, infrastruktury,

polityki fiskalnej, polityki świadczeń społecznej itp.

9

INTERWENCJONISTYCZNA
STRATEGIA OGRANICZANIA
UBÓSTWA W KSR

• W myśl zmienionej przez Bank Światowy strategii walki z nędzą,

polityka płacowa powinna zmierzać do zmniejszenia
ceny pracy

(tj. płacy) w KSR poprzez znoszenie płac

minimalnych i ograniczeń swobody kształtowania płac
(narzucanych zwłaszcza przez branżowe układy zbiorowe),
zmniejszanie stawek podatków od wynagrodzeń oraz składek na
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne.

•

Interwencja na rzecz spadku ceny kapitału

(w

szczególności w pracochłonnych dziedzinach produkcji ) polegać
powinna – według Banku Światowego - na

zwiększaniu

podaży środków finansowych ze źródeł wewnętrznych

poprzez stymulowanie oszczędności firm i zamożniejszych
gospodarstw domowych, upowszechnianie relatywnie tanich
kredytów bankowych i pożyczek udzielanych przez kasy i
fundusze oszczędnościowo-kredytowe (zwłaszcza mini-kredytów
dla małych i średniej wielkości firm), wprowadzanie dopłat
budżetowych do kredytów i ubezpieczeń kredytowych.

10

ZALECANE KIERUNKI
INTERWENCJI
W ROLNICTWIE I SFERZE
FISKALNEJ

• Według strategii zalecanej przez Bank Światowy, walce z nędzą

służy również

aktywne wspieranie przez władze

państwowe KSR rozwoju ich rolnictwa i przetwórstwa
rolno-spożywczego

poprzez realizację reform agrarnych,

wzmacnianie drobnych i większych gospodarstw farmerskich,
ułatwienia kredytowe dla rolników, rozbudowę sieci skupu płodów
rolnych i zaopatrzenia rolników w środki produkcyjne,
gwarantowanie przez państwo minimalnych cen zbytu na
produkty rolne. Dopuszczano też możliwość subwencjonowania
produkcji oraz eksportu surowców rolniczych i artykułów
żywnościowych.

• Z kolei, aby zapewnić KSR

większe dochody budżetowe

,

eksperci Banku Światowego rekomendowali wprowadzanie
podatku od nieruchomości i podatku spadkowego (zwłaszcza
wobec zamożniejszych warstw społecznych), obciążanie większym
podatkiem akcyzowym luksusowych towarów konsumpcyjnych
(zazwyczaj importowanych) oraz działania na rzecz większej
przejrzystości i poprawy ściągalności podatków.

11

PREFERENCJE PODATKOWE I
DOSTAWY BEZPŁATNE DLA
NAJBIEDNIEJSZYCH

• Natomiast w ramach

prorozwojowych i prospołecznych

zmian w polityce podatkowej KSR

zalecano ograniczanie skali

lub całkowite zwalnianie od opodatkowania konsumpcji

podstawowych artykułów spożywczych i usług (dostaw wody, energii

elektrycznej, rozmów telefonicznych, usług transportu zbiorowego

itp.), stosowanie zwolnień lub niskich stawek opodatkowania

dochodów najuboższych grup społecznych.

• Wśród rekomendowanych przez siebie instrumentów walki z

ubóstwem w KSR Bank Światowy wymieniał

bezpośrednie

dostawy przez państwo dóbr konsumpcyjnych dla

najbiedniejszych ludzi

na zasadach braku odpłatności lub po

preferencyjnych niskich cenach (dzięki dofinansowywaniu ze

środków budżetowych).

• Przykładowo chodzi tu o darmowe dożywianie dzieci i młodzieży w

szkołach, zapewnianie – obok bezpłatnych badań lekarskich –

darmowych leków zwalczających malarię, gruźlicę, czy AIDS,

nieodpłatne dostawy przez firmy państwowe elektryczności i wody

dla biedaków, tworzenie sieci sklepów państwowych sprzedających

po niskich cenach podstawowe artykuły spożywcze i środki

higieniczne itp.

• Sporym mankamentem jest jednak trafianie części bezpłatnych lub

tanio sprzedawanych towarów w ręce osób nieuprawnionych.

12

REZYGNACJA Z
INTERWENCJONIZMU
NA RZECZ STRATEGII
PRORYNKOWEJ

• Dalsza ewolucja strategii rozwoju KSR, lansowanej przez Bank

Światowy, świadczy o tym, że zalecenia zwiększonego

interwencjonizmu państwowego miały charakter przejściowy.

• Biorąc pod uwagę nasilającą się powszechnie krytykę,

kierownictwo i eksperci Banku bardzo szybko, bo

już w drugiej

połowie lat 80-tych

porzucili poprzednią, interwencjonistyczną

wersję strategii na rzecz

strategii prorynkowej o

charakterze zdecydowanie liberalnym

.

• Towarzyszyło temu

odchodzenie w skali globalnej

, tj. nie

tylko w KSR, lecz także w KWR i w krajach socjalistycznych o

nakazowo-rozdzielczym modelu kierowania życiem gospodarczym,

od etatyzmu gospodarczego państwa

(polegającego na

działalności przedsiębiorstw państwowych, czyli – występowaniu

przez władze publiczne w charakterze przedsiębiorców),

rezygnacja z prób scentralizowanego planowania

rozwoju oraz ograniczanie skali administracyjno-

biurokratycznej regulacji państwowej

przy równoczesnym

podejmowaniu działań na rzecz liberalizacji, deregulacji i

prywatyzacji gospodarki oraz urynkowienia procesów rozwojowych.

13

4. POGRAMY STABILIZACYJNO-
DOSTOSOWAWCZE I
UPOWSZECHNIENIE
PARADYGMATU RYNKOWEGO

• W końcu lat 80-tych kierownictwa MFW i Banku Światowego, przy

wsparciu aktywnym rządu USA, zaproponowały władzom

zadłużonych

i przeżywających trudności gospodarcze KSR

udzielenie pomocy

finansowej

w realizacji strategii wychodzenia z kryzysu pod

warunkiem przyjęcia i wcielenia w życie programów stabilizacji

sytuacji makroekonomicznej i dostosowań strukturalnych.

Programy te określone zostały zbiorczo przez J. Williamsona
mianem

konsensusu waszyngtońskiego

(Washington

Consensus).

• Główne elementy konsensusu waszyngtońskiego (tj.

nowej polityki stabilizacyjno-dostosowawczej):

1) zapewnienie dyscypliny finansów publicznych i

równowagi budżetu,

2) obniżenie stawek podatków, lecz poszerzenie bazy

podatkowej,

14

GŁÓWNE ELEMENTY
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

3)

koncentracja wydatków budżetowych na

finansowaniu oświaty, ochrony zdrowia i podstawowej

infrastruktury

ekonomicznej (przy równoległym

eliminowaniu subsydiów

państwowych),

4)

liberalizacja rynków kapitałowych i

prywatyzacja sektora

finansowego,

5)

wprowadzenie jednolitego i stabilnego kursu

walutowego, uwolnienie stóp procentowych i

skuteczna walka z inflację

(stabilizacja cen),

6)

liberalizacja handlu zagranicznego (obniżka

taryf celnych

i znoszenie protekcyjnych ograniczeń

pozataryfowych),

15

GŁÓWNE ELEMENTY
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

7)

prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych,

ochrona

własności prywatnej i ułatwienie

działalności firmom

prywatnym (zwłaszcza

poprzez deregulację gospodarki

i tworzenie korzystnego otoczenia biznesowego),

8)

ochrona i przestrzeganie praw własności

intelektualnej

(przemysłowej),

9) wspieranie i ochrona zagranicznych inwestycji

bezpośrednich, tj. prowadzenie polityki

zachęcającej korporacje transnarodowe do

podejmowania

działalności biznesowej,

10) prowadzenie odpowiedniej polityki

ekologicznej.

16

5. PRORYNKOWY I LIBERALNY
CHARAKTER
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO

• Według poglądów zwolenników konsensusu

waszyngtońskiego, mechanizm wolnego rynku powinien

efektywniej i skuteczniej sprzyjać stabilizacji, pobudzać

procesy niezbędnych dostosowań strukturalnych w

KSR, jak też przyczyniać się do eliminacji zacofania i

ubóstwa niż zalecana poprzednio polityka

interwencjonizmu ekonomicznego państwa i

protekcjonizmu.

• Zgodnie z tezami liberalnego paradygmatu, wewnętrzna

sfera procesu rozwoju ekonomicznego KSR powinna

być zharmonizowana z otwieraniem gospodarki na

współpracę międzynarodową, tj. z rozszerzaniem i

liberalizowaniem zewnętrznych stosunków, ponieważ

optymalna alokacja zasobów i czynników wytwórczych

jest możliwa jedynie wtedy, kiedy istnieje presja

konkurencyjna ze strony rynku światowego.

PRORYNKOWY I LIBERALNY
CHARAKTER
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

• Podkreślając, że konieczna jest akceptacja

przez społeczeństwa poszczególnych KSR,

realizowanej przez ich władze strategii i

polityki stymulowania rozwoju gospodarczo-
społecznego, rzecznicy

liberalnego,

rynkowego paradygmatu rozwojowego

wskazywali równocześnie na pilną potrzebę:

-- demokratyzacji systemów politycznych,

-- zwiększenia roli organizacji pozarządowych,

-- poszerzenia sfery wolności obywatelskich,

-- przestrzegania praw człowieka.

17

18

WYNIKI EKONOMICZNE

REALIZACJI
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO

• Realizacja polityki stabilizacyjno-dostosowawczej,

zgodnej

z założeniami konsensusu waszyngtońskiego,

bezsprzecznie skłoniła w praktyce rządy wielu KSR do

wcielenia w życie rynkowych reform gospodarczo-

społecznych i rezygnacji z protekcjonizmu na rzecz

większego otwarcia na kontakty ekonomiczne z

zagranicą.

• Nie tylko ułatwiło to i przyśpieszyło globalizację i

liberalizację gospodarczą w skali globalnej, ale

przyczyniło się zarazem do poprawy efektywności

gospodarowania, do ożywienia rozwoju KSR i do

stopniowego ograniczania różnych przejawów ubóstwa.

• Ale realizacji założeń konsensusu waszyngtońskiego towarzyszyły

nierzadko

akcje protestacyjne

ze strony niezadowolonych

związków zawodowych, lewicowych partii i ruchów społecznych.

19

6. O KONSENSUSIE
POSTWASZYNGTOŃSKIM
I NOWYM PARADYGMACIE
ROZWOJU

•

Od połowy lat 90-tych nasiliła się ostra krytyka

negatywnych następstw społecznych i ekonomicznych

konsensusu waszyngtońskiego oraz programów

stabilizacji i dostosowań, realizowanych przez KSR.

•

Główne zarzuty pod adresem programów

stabilizacyjno-dostosowawczych:

1) za mało skuteczne zwalczanie nędzy,

2) zbyt daleko idąca liberalizacja i dezintegracja

gospodarki narodowej poszczególnych KSR,

3) nadmierne jej otwieranie oraz utrwalanie

zależności

ekonomicznej krajów ubogich od korporacji

transnarodowych i rozwiniętych krajów Zachodu.

•

Postulowano zatem zamianę konsensusu
waszyngtońskiego

konsensusem

postwaszyngtońskim.

20

O KONSENSUSIE
POSTWASZYNGTOŃSKIM
I NOWYM PARADYGMACIE
ROZWOJU (c.d.)

• Konsensus postwaszyngtoński określany jest przez

niektórych ekonomistów i publicystów mianem

nowego paradygmatu rozwoju.

• Sprowadza się on – ogólnie biorąc - do łączenia

mechanizmu rynkowego z ponownie zwiększonym

stopniem interwencjonizmu ekonomicznego państwa

(lub regulacji państwowej).

• Jego zwolennicy przypisują równocześnie instytucjom

oraz uwarunkowaniom społecznym i ekologicznym

kluczową rolę

w rozwoju gospodarczym.

• Globalny kryzys gospodarczy, jaki w latach 2008-2009

dotknął wszystkie kraje wysoko rozwinięte i

większość KSR, przyczynił się do wyraźnego wzrostu

popularności nowego paradygmatu rozwojowego.

Dotąd koncepcja ta nie doczekała się jeszcze jednak

wystarczająco szczegółowego opracowania.