1

ORTODOKSYJNE
MODELE

WZROSTU

A PARADYGMAT

OSZCZĘDNOŚCI I
INWESTYCJI

W KRAJACH

SŁABO ROZWINIĘTYCH

dr Mieczysław SZOSTAK
Instytut MSG (SGH)

2

GŁÓWNE ZAGADNIENIA

1.

Model wzrostu Harroda-Domara: Założenia i
ocena
przydatności.

2.

Neoklasyczna funkcja produkcji Cobba-
Douglasa.

3.

Egzogeniczny model wzrostu Solowa-Swana.

4.

Koncepcja kluczowej roli kapitału w procesie
wzrostu KSR.

5.

Luka akumulacji wewnętrznej a luka
dewizowa.

6.

Niska zdolność KSR do absorpcji środków
kapitałowych.

7.

Źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji
na cele inwestycyjne.

8.

Kierunki reform systemów finansowych w
warunkach KSR.

9.

Ogólna ocena zakresu i roli paradygmatu
oszczędności
i inwestycji.

3

1. MODEL WZROSTU HARRODA-

DOMARA:

ZAŁOŻENIA I OCENA PRZYDATNOŚCI

Założenia modelu wzrostu

w ujęciu R.

Harroda i E. Domara:

• kapitał stanowi podstawowy i jedyny czynnik
wzrostu
gospodarczego (jednoczynnikowy model
wzrostu),

• występowanie jednolitej struktury produkcji
(jeden produkt),

• stały współczynnik kapitałochłonności
(odzwierciedlający
zależność produkcji od nakładu środków
kapitałowych),

• brak opóźnień czasowych między momentem
wydatkowania
kapitału a momentem praktycznego wzrostu
produkcji,

• gospodarka zamknięta (tj. brak handlu
zagranicznego),

• kapitał nie starzeje się i jest wykorzystywany
w stałej
proporcji do nakładów pracy.

4

Formuła matematyczna

modelu wzrostu Harroda-

Domara

5

Istota i główne zalety

modelu

wzrostu Harroda-Domara

•

Kapitał

rozumiany jest jako wartość

przynosząca dochód,
a jednocześnie jako czynnik produkcji.

• Źródłem popytu na kapitał są inwestycje.
Natomiast oszczędności decydują o podaży
kapitału.

• Realizacja inwestycje prowadzi do wzrostu
zdolności wytwórczych gospodarki. Pozwala to na
zwiększenie dochodu i – co za tym idzie – także
popytu w skali całej gospodarce.

• W ten sposób – jak zauważyła Z. Kozak -
model wzrostu Harroda-Domara łączy popytową
koncepcję Keynesowską z podażowym
podejściem twórców ekonomii klasycznej.

• Za ważne zalety tego modelu jako koncepcji
teoretycznej uznaje się też jasność i przejrzystość
rozumowania oraz odniesienie analizy do całej
gospodarki.

6

Mocne strony a słabości

modelu

Harroda-Domara

• W literaturze przedmiotu zwraca się także
uwagę na fakt, że omawiany model próbowano
praktycznie wykorzystywać przy opracowywaniu
średnio- i długookresowych planów rozwoju
w niektórych KSR (m. in. w Indiach).

• Natomiast krytycy modelu Harroda-Domara
podkreślają, że powstał on w ramach badań nad
procesem wzrostu w krajach
o wysoko rozwiniętej gospodarce rynkowej, co
przesądza o dość ograniczonej jego użyteczności
dla analizy procesu wzrostu gospodarczego w
KSR.

• Rozpatrywany model jest ponadto
krytykowany za abstrahowanie od innych – poza
oszczędnościami i inwestycjami – czynników
wytwórczych, za pomijanie związków i
przepływów międzysektorowych oraz
międzygałęziowych, a także za niejasność
współczynnika kapitałochłonności.

7

2. NEOKLASYCZNA FUNKCJA
PRODUKCJI
COBBA-DOUGLASA

•

Neoklasyczną funkcję produkcji „wynalazł” przed prawie

100 laty szwedzki ekonomista K. Wicksell. Ale po raz pierwszy
przetestowali ją w 1928 r. - przy wykorzystaniu empirycznych
danych statystycznych - dwaj inni ekonomiści: Paul DOUGLAS i
Charles COBB. Stąd nazywana jest ona funkcją Cobba-
Douglasa.

8

Założenia i ocena praktycznej
przydatności

neoklasycznej funkcji

produkcji

-- Funkcja produkcji oparta jest na

następujących założeniach:

1) kapitał i praca są czynnikami doskonale

substytucyjnymi

(zastępowalnymi) wobec siebie;
2)

oba czynniki produkcji są opłacane zgodnie z
wartością ich krańcowej produkcyjności;

3)

Stały wzrost może być osiągnięty poprzez
różnicowanie współczynnika kapitałochłonności (tj.
efektywności wykorzystania kapitału).

-- Jednym z głównych mankamentów funkcji

produkcji

jest zbyt duży stopień agregacji dóbr kapitałowych,
które w praktyce odznaczają się różną
produktywnością i odmiennymi kosztami.

-- Ale funkcja produkcji jest szeroko stosowana

w badaniach empirycznych nie tylko
poświęconych analizie rzeczywistości
gospodarczej krajów wysoko rozwiniętych,
ale także procesów rozwoju ekonomicznego
KSR.

9

3. EGZOGENICZNY MODEL

WZROSTU SOLOWA-

SWANA

• Nowa wersja funkcji produkcji w ujęciu Solowa-

Swanna:
Y = f (K, L, A),

gdzie: A - produktywność czynników wytwórczych (zasobów ludzkich
i środków kapitałowych);

K – kapitał; L - praca

• Zmodyfikowana (dzięki dekompozycji) postać

modelu Solowa-Swana:
g = ΔY/Y = ΔA/A + α ΔK/K + (1- α) ΔL/L

gdzie: g= ΔY/Y – tempo wzrostu produkcji (lub produktu krajowego brutto)

ΔA/A – tempo wzrostu ogólnej produktywności czynników produkcji,
α - udział akumulacji we wzroście proporcjonalny do jej udziału w

PKB,
ΔK/K - tempo przyrostu kapitału,
(1- α) - udział nakładów pracy we wzroście proporcjonalny do ich

udziału,
ΔL/L - tempo przyrostu siły roboczej (tj. czynnika pracy).

10

Zwięzła charakterystyka

modelu wzrostu Solowa-Swana

• Przyjęte w tym modelu założenie o malejącej

produktywności krańcowej kapitału i pracy

sprawia, że krótkookresowe zwiększenie stopy

oszczędności pozwala jedynie na przejściową

poprawę dynamiki wzrostu gospodarczego.

• Jednak na dłuższą metę prowzrostowe działanie zwiększonej

stopy oszczędności zostanie zneutralizowane przez

zwiększenie kapitałochłonności produkcji.

• Z powyższego wynika, że nieodzownym warunkiem

długookresowego wzrostu gospodarczego jest

podnoszenie produktywności czynników

wytwórczych, a zwłaszcza poprawa wydajności
pracy, co jest możliwe tylko dzięki

postępowi

technicznemu

(traktowanemu jako

czynnik

egzogenny)

. Dlatego też funkcja produkcji

Solowa-Swana uznawana jest za egzogeniczny

model wzrostu.

11

4. KONCEPCJE KLUCZOWEJ

ROLI KAPITAŁU W PROCESIE
WZROSTU

• Nie tylko wspominany uprzednio R. Nurkse (autor
koncepcji błędnego koła ubóstwa), lecz także kilku
innych ekonomistów, którzy zaliczani są do pionierów
ekonomii rozwoju (m. in.: G.M. Meier, R.E. Baldwin, P.T.
Bauer, W.A. Lewis, W.W. Rostow, P. Rosenstein-Rodan),
przypisywało kluczową rolę akumulacji kapitału w
procesie wzrostu gospodarczego KSR.

•

Świadczyć może o tym stanowisko

W.A. Lewisa,

który

twierdził, że centralnym zadaniem teorii rozwoju

ekonomicznego KSR jest wyjaśnienie, w jaki sposób
„gospodarka, która wcześniej oszczędzała i inwestowała
tylko 4% lub 5% swego dochodu narodowego, zmienia się
w gospodarkę, gdzie oszczędności dobrowolne sięgają
około 12% dochodu narodowego”.

•

Wskazując na potrzebę zwiększenia w KSR

akumulacji kapitału (tj. oszczędności) i przeznaczania
go na realizację projektów rozwojowych (inwestycji),
Lewis dostrzegał przy tym konieczność zarówno rozwoju
przedsiębiorczości prywatnej, jak też aktywnego
interwencjonizmu ekonomicznego państwa.

12

Podejście Rostowa

do roli

akumulacji kapitału

•

Amerykański ekonomista W. W. Rostow w książce pt.:

„The Stages of Economic Growth: A non-Communist
Manifesto”

(Cambridge 1960)

wyróżnił pięć podstawowych faz

(stadiów) wzrostu gospodarczego, przez które powinien
przejść każdy kraj zacofany, który chce awansować do
grupy krajów rozwiniętych:
1) społeczeństwo tradycyjne,
2) faza tworzenia wstępnych przesłanek startu
(preconditions for take-off),
3) start do autonomicznego wzrostu (take-off into self-
sustained growth),
4) okres dojrzałości ekonomicznej,
5) faza wysokiego poziomu masowej konsumpcji.

• W oparciu o analizę historycznych doświadczeń
procesu wzrostu ekonomiczno-społecznego w Wielkiej
Brytanii, Francji i USA, W.W. Rostow twierdził, że z
doświadczeń tych wynika, iż współczesne KSR należy
uznać za kraje znajdujące się w drugim lub trzecim
stadium wzrostu.

• Naczelnym i priorytetowym zadaniem KSR jest więc
stworzenie warunków instytucjonalnych i społeczno-
politycznych, niezbędnych dla uruchomienia (tj. startu)
procesu samoczynnego wzrostu gospodarczego,

13

Podejście Rostowa

do roli kapitału

(c.d.)

• Za moment zapoczątkowania tworzenia wstępnych
warunków startu do wzrostu ekonomicznego określonego
KSR – zdaniem Rostowa – należy uznać pojawienie się
silnego nagłego bodźca (sharp stimulus) w postaci idei
postępu gospodarczego. Zazwyczaj przychodzi ona z
zewnątrz, zaś miejscowa elita ją upowszechnia.

• W tej fazie następuje zwiększenie eksportu surowców
oraz importu obcych technologii i kapitału. Towarzyszą
temu radykalne zmiany zachodzące w rolnictwie,
transporcie i łączności.

• Rostow przypisywał wiodącą rolę akumulacji kapitału
w stadium startu KSR do samonapędzającego się wzrostu,
kiedy to – jego zdaniem - udział tej akumulacji w dochodzie
narodowym powinien przekraczać 10%.

• Mechanizm samoczynnego wzrostu gospodarczego
według Rostowa:

Akumulacja kapitału → Nowe

inwestycje → Zmiany technik produkcji →
Industrializacja (rewolucja przemysłowa) →
Modernizacja gospodarki → Wzrost dochodu
narodowego → Akumulacja kapitału → Nowe
inwestycje →…

14

Rola kapitału według

koncepcji

„wielkiego pchnięcia”

P.N.

Rosensteina-Rodana

•

P.N. Rosenstein-Rodan przeszedł do historii ekonomii

rozwoju jako autor koncepcji „wielkiego pchnięcia”.
Uważał on, że

warunkiem udanego

zapoczątkowania procesu wzrostu gospodarki
słabo rozwiniętej są pewne minimalne nakłady
środków kapitałowych

, które są niezbędne zwłaszcza

dla realizacji inwestycji
w infrastrukturze.

•

Uzasadniając swoją koncepcję, trafnie porównał on

uruchomienie wzrostu ekonomicznego do momentu startu
samolotu: „Pchnięcie danego kraju na drogę trwałego
samoczynnego wzrostu przypomina po trosze start
samolotu. Istnieje pewna szybkość krytyczna, którą
samolot musi osiągnąć jeszcze na ziemi, aby zdołał unieść
się w powietrze.”

Natomiast w przypadku

wzrostu

ekonomicznego potrzebna jest osiągnięcie
określonej masy krytycznej w postaci
minimalnych rozmiarów inwestycji
i kapitału potrzebnego na ich sfinansowanie.

15

„Renesans” badań nad
znaczeniem kapitału

w procesie

rozwoju KSR

•

W ostatnich 20 latach opublikowano szereg nowych

prac (m. in. N.G. Mankiw, D. Romer, D.N. Weil),
zawierających

wyniki badań empirycznych nad

rolą kapitału i inwestycji

w procesie rozwoju

gospodarczego KSR. Podkreśla się w nich

silną

współzależność akumulacji kapitału
finansowego, inwestycji w kapitał rzeczowy

(powiększanie majątku produkcyjnego),

stosowania

nowych technologii oraz inwestycji w tzw.
kapitał ludzki.

•

Nawiązując do koncepcji K. Arrowa „learning by

doing”, zwraca się uwagę na to, że nakładom
inwestycyjnym na powiększanie mocy wytwórczych i
zakupy technologii powinny też towarzyszyć odpowiednie

nakłady na podnoszenie umiejętności i
kwalifikacji pracowników produkcyjnych i
kadry kierowniczej.

16

5. LUKA AKULULACJI
WEWNĘTRZNEJ
A LUKA DEWIZOWA

•

W swoich rozważaniach nad rolą kapitału w rozwoju KSR

brytyjscy ekonomiści

H.B. Chenery i A.H. Strout

zaproponowali

formułę matematyczną luki akumulacji

wewnętrznej

(określającej też zapotrzebowanie na zagraniczną

pomoc ekonomiczną):

17

Formuła matematyczna luki
dewizowej
według H.B. Chenery’ego

18

Istota luki dewizowej i czynniki
determinujące jej wielkość

•

Zdaniem Chenery’ego, istniejąca w gospodarce

słabo rozwiniętej

luka dewizowa jest równa

różnicy między wielkością niezbędnego
importu i możliwego eksportu danego KSR w
okresie t,

w którym pożądana wielkość dochodu

narodowego powinna wynieść V

t

.

• Zapotrzebowanie na import w okresie t

jest

ustalane jako

suma importu w okresie

wyjściowym (M

n

) i szacowanego przyrostu

importu koniecznego dla zwiększenia dochodu
narodowego z V

n

do Vt.

Do tego szacunku

wykorzystuje się
parametr μ’=krańcowej stopie importu, kontrolowanej
przez administrację państwową.

• Przy szacowaniu wpływów eksportowych w
okresie t

wykorzystany jest parametr ε

,

będący miarą

wpływu państwa
na wzrost tych wpływów.

19

6. NISKA ZDOLNOŚĆ KSR DO

ABSORPCJI ŚRODKÓW
KAPITAŁOWYCH

• Z jednej strony - większość KSR odczuwa
dotkliwie brak wystarczających własnych
środków kapitałowych, lecz z drugiej strony -
często występuje tam na szeroką skalę
marnotrawstwo dostępnego kapitału.

• Za główne przyczyny marnotrawstwa
środków kapitałowych należy uznać w
szczególności: błędną alokację zasobów,
niepełne lub niewłaściwe wykorzystanie przez
pracowników istniejących zdolności
wytwórczych (maszyn, urządzeń technicznych i
narzędzi pracy, surowców i materiałów),
realizację nieracjonalnych, lecz prestiżowych
projektów inwestycyjnych (budowa pałaców lub
świątyń).

20

NISKA ZDOLNOŚĆ KSR DO

ABSORPCJI ŚRODKÓW
KAPITAŁOWYCH

• Marnotrawstwu kapitału towarzyszy w wielu
KSR niska ich zdolność do absorpcji dostępnych
środków kapitałowych na cele inwestycyjne z
powodu:
-- braku kwalifikowanych kadr (zwłaszcza
inżyniersko-
technicznych i kierowniczych),
-- niedorozwoju infrastruktury i biur
projektowych,
-- niedostatku technologii i dostaw niezbędnych

surowców,
-- niskiej wydajności pracy i efektywności
innych czynników
wytwórczych.

• W praktyce niska zdolność do absorpcji
kapitału ujawniła się zwłaszcza w bogatych
krajach naftowych oraz w tych pozostałych KSR,
do których napływała szerokim strumieniem
zagraniczna pomoc rozwojowa.

21

7. ŹRÓDŁA OSZCZĘDNOŚCI I
SPOSOBY
ICH MOBILIZACJI

• W obliczu charakterystycznego dla KSR
niedoboru oszczędności wewnętrznych i
niedostatecznego dopływu oszczędności
zagranicznych (dewizowych) przedmiotem
szerokiego zainteresowania przedstawicieli
ekonomii rozwoju jest od dawna kwestia źródeł
oszczędności i sposobów ich mobilizacji.

• Oszczędności (S) wpływają bowiem na tempo wzrostu
dochodu narodowego, przesądzając o możliwościach
inwestycyjnych i konsumpcyjnych społeczeństw
poszczególnych KSR.

• Wyróżnia się następujące podstawowe
źródła oszczędności to: oszczędności
przedsiębiorstw (S

c

), gospodarstw domowych

(S

p

), państwa (S

g

)

i oszczędności zagranicy (S

f

):

S= Sc+ Sp+ Sg+ Sf

22

Oszczędności różnych sektorów a
polityka podatkowa władz
państwowych KSR

Równocześnie rządy KSR powinny prowadzić bardziej

skuteczną niż

w przeszłości politykę mobilizacji akumulacji kapitałowej z

pozostałych źródeł:

1) oszczędności gromadzonych przez miejscowe

przedsiębiorstwa prywatne (zwłaszcza przez małe i średnie
firmy),

2) oszczędności gospodarstw domowych (szczególnie lepiej

sytuowanych),

3) przyciągać kapitały zagraniczne (tj. pomoc oficjalną typu

ODA, kredyty bankowe i inwestycje zagraniczne -
bezpośrednie i portfelowe).

23

Problem małej wiarygodności
danych
statystycznych dotyczących
oszczędności
i inwestycji w KSR

24

Problem małej wiarygodności
danych
statystycznych dotyczących
oszczędności
i inwestycji w KSR (c.d.)

25

8. KIERUNKI REFORM
SYSTEMÓW
FINANSOWYCH W
WARUNKACH KSR

•

Systemy finansowe, które są obrazowo określane

mianem swoistego „krwioobiegu” zaawansowanej
gospodarki rynkowej, w większości krajów słabo
rozwiniętych

nie tylko charakteryzują się

niedostateczną skalą działania, lecz na dodatek
funkcjonują za mało efektywnie.

Zamiast sprzyjać

prowadzeniu działalności biznesowej, często więc
utrudniają proces rozwoju.
•

Do głównych mankamentów systemów

finansowych

istniejących dotąd w omawianej grupie

krajów zalicza się:
-- niedostateczną sieć i słabość banków komercyjnych
(które zazwyczaj
są głównymi operatorami finansowymi) oraz problemy
z zapewnieniem
spłaty kredytów bankowych przez przedsiębiorstwa;
-- zupełny brak lub niedorozwój innych instytucji
finansowych, a zwłaszcza
giełd papierów wartościowych, domów maklerskich,
funduszy
inwestycyjnych i emerytalnych, towarzystw
ubezpieczeniowych itp.;
-- niewłaściwa polityka stóp procentowych, co często
wynika z braku
niezależności banku centralnego od administracji
rządowej.

26

Metody poprawy

sprawności funkcjonowania
systemu bankowego

Zdaniem części ekonomistów, ponadto konieczna jest

prywatyzacja banków państwowych

(m. in. przy

aktywnym udziale branżowych
i instytucjonalnych inwestorów zagranicznych).

27

Działania na rzecz rozwoju rynku
kapitałowego (tj. rynku papierów
wartościowych)

28

9. OGÓLNA OCENA ZAKRESU I

ROLI
PARADYGMATU OSZCZĘDNOŚCI
I INWESTYCJI

• Zakres paradygmatu oszczędności i inwestycji:

-- wiodąca rola kapitału w procesie wzrostu ekonomicznego;
-- analiza relacji między oszczędnościami (akumulacją

kapitału) a inwestycjami;

-- kwestie niedoboru kapitału, luki akumulacji wewnętrznej

(oszczędności) i luki handlu zagranicznego;

-- zdolność do absorpcji kapitału a jego marnotrawstwo;
-- źródła oszczędności wewnętrznych a rola obcych zasobów

kapitałowych (oraz metody ich mobilizacji);

-- słabości sektora finansowego i kierunki jego reform.

29

RODOWÓD I ZALETY

PARADYGMATU OSZCZĘDNOŚCI
I INWESTYCJI

• Przedstawiciele ekonomii rozwoju będący autorami

paradygmatu oszczędności i inwestycji sięgają do
podstaw ekonomii klasycznej, ale przede wszystkim
wykorzystują dorobek ekonomii neoklasycznej i
keynesizmu poświęcony rozważaniom nad modelami i
czynnikami wzrostu.

• Jedną z głównych zalet paradygmatu

oszczędności i inwestycji

uwzględnienie

akumulacji zarówno ze źródeł wewnętrznych, jak też
ze źródeł zewnętrznych.

• Pozwala to na połączenie teorii rozwoju endogennego

(wykorzystującego zasoby własne KSR) z teorią
rozwoju opartego o zasoby obce.

30

KONKLUZJE Z ANALIZY PARADYGMATU
OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI

DLA PRAKTYKI GOSPODARCZEJ KSR

•

Ponadto – jak trafnie zauważyła Z. Kozak - z

teoretycznych rozważań, które zostały przedstawione w
literaturze światowej przez głównych autorów i
popularyzatorów paradygmatu oszczędności i inwestycji w
warunkach rzeczywistości ekonomiczno-społecznej KSR,

wynika ważna konkluzja dla polityków i
praktyków gospodarczych, w myśl której „należy
stymulować oszczędności i inwestycje, bo to
umożliwia szybszy wzrost gospodarczy” i - co
dodać warto - jest również warunkiem dokonania
niezbędnych przemian strukturalnych.
• Natomiast

słabością

powyższego paradygmatu

– w świetle badań empirycznych - jest

przypisywanie

nadmiernego znaczenia państwu

w tym względzie,

tj. oszczędnościom i inwestycjom publicznym, przy
niedocenianiu możliwości oszczędnościowych i
inwestycyjnych sektora prywatnego.