STRUKTURALNE

PODEJŚCIE DO

DYLEMATÓW

WZROSTU

GOSPODARCZEGO

KRAJÓW SŁABO

ROZWINIĘTYCH

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH

.

2

Główne zagadnienia

1.

Charakterystyka podejścia strukturalnego
do wzrostu gospodarczego KSR.

2.

Teorie zrównoważonego wzrostu
gospodarczego.

3.

Koncepcja wzrostu niezrównoważonego.

4. Debata nad kryteriami alokacji inwestycji.
5. Analiza społecznych kosztów i korzyści

projektów.

6. Spory wokół wyboru technik produkcji.
7. Dyskusja nad związkami między społecznym

podziałem dochodów i wzrostem
gospodarczym.

3

1. CHARAKTERYSTYKA

PODEJŚCIA
STRUKTURALNEGO DO
WZROSTU GOSPODARCZEGO
KSR

•

Początki strukturalnego podejścia do dylematów

wzrostu gospodarczego KSR w opublikowanych na

Zachodzie już

w latach 40-tych i 50-tych pracach pionierów

ekonomii rozwoju

.

•

Podejście typu strukturalnego obejmuje analizę

szeregu strukturalnych aspektów i wymiarów

procesu wzrostu ekonomicznego KSR, ze

szczególnym uwzględnieniem modeli wzrostu

zrównoważonego i niezrównoważonego, zmian

struktur gospodarczych krajów zacofanych,

problemów industrializacji i rozwoju rolnictwa,

kwestii alokacji inwestycji, oceny kosztów i korzyści

projektów rozwojowych, wyboru technik produkcji,

jak też wpływu społecznego podziału dochodów na

możliwości wychodzenia ze stanu zacofania i

przezwyciężania ubóstwa w warunkach KSR.

4

ISTOTA STRUKTURALIZMU I
JEGO LATYNOAMERYKAŃSKI
RODOWÓD

• W obliczu stopniowo rosnącej popularności strukturalnego

podejścia do kwestii rozwoju KSR

na przełomie lat 50-tych

i 60-tych

w światowej literaturze, poświęconej ekonomii

zacofania i rozwoju, zaczęto wyodrębniać nowy kierunek
myślenia, określany mianem

ekonomii strukturalnej

(structuralist economics) lub strukturalizmu

.

• Za twórców i głównych przedstawicieli tego kierunku uznaje

się przede wszystkim - kierowaną przez wybitnego
argentyńskiego ekonomistę

Raula Prebischa

–

grupę

intelektualistów z Komisji Ekonomicznej ONZ ds.

Ameryki Łacińskiej

(ECLA lub CEPAL).

• Dostrzegając zagrożenia wynikające z tradycyjnego modelu

handlu zagranicznego KSR, charakteryzującego się eksportem

surowców górniczych i artykułów rolnych, a importem towarów

przemysłowych, wskazywali oni na konieczność zmiany
struktury gospodarek krajów ubogich poprzez

przyśpieszenie ich industrializacji

.

5

POGLĄDY
STRUKTURALISTÓW

• Uwzględniając istniejące zewnętrzne i wewnętrzne

bariery rozwojowe, za właściwą dla KSR strategię

rozwoju zwolennicy ekonomii strukturalnej uznawali

strategię substytucji importu

, tj. zastępowania

produkcją krajową importowanych dotąd zagranicznych

wyrobów przemysłowych.

• Ich zdaniem, na dłuższą metę powinno to pozwolić KSR

na zmianę struktury towarowej ich handlu

zagranicznego, tzn. zwiększyć udział artykułów

przetworzonych w ich eksporcie
i poprawić terms of trade.

• Wobec słabości miejscowego sektora prywatnego i

niedorozwoju krajowej przedsiębiorczości strukturaliści

opowiadali się równocześnie za

aktywizacją roli

państwa

jako głównej siły napędowej rozwoju KSR

(koncepcja państwa rozwojowego –

developmentist State).

6

PODEJŚCIE
NEOSTRUKTURALNE

•

Biorąc pod uwagę fakt sporej ewolucji

głównych poglądów strukturalistów, w

ekonomii rozwoju twierdzi się, że od lat 80-

tych poglądy te powinny być określane
mianem

podejścia neostrukturalnego

(neostructuralist approach).

•

Nawiązuje ono m.in. do dorobku w zakresie

badań nad finansowaniem rozwoju krajów o

gospodarce mieszanej polskiego ekonomisty

M. Kaleckiego. Sprowadza się do

akcentowania roli wewnętrznych źródeł

akumulacji, konieczności rozbudowy własnego

potencjału produkcyjnego oraz uwzględniania

instytucjonalnych czynników rozwoju.

7

2. TEORIE

ZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU GOSPODARCZEGO

•

W ramach debaty nad modelami wzrostu KSR i

kryteriami alokacji inwestycji powstały w latach 40-

tych i 50-tych koncepcje wzrostu zrównoważonego i

niezrównoważonego, których autorzy nie ograniczali

się do rozważań teoretycznych, lecz formułowali także

zalecenia praktyczne pod adresem forsowanych przez

rządy KSR strategii i polityk industrializacji.

•

Teorię wzrostu zrównoważonego jako pierwszy

przedstawił uprzednio już wspominany amerykański

ekonomista
P. Rosenstein-Rodan już w 1943 r. („Problems of

Industrialization of Eastern and South-Eastern

Europe”.

•

Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest teorią

„wielkiego pchnięcia”, bo zakłada niepodzielność

inwestycji, co oznacza konieczność równoczesnej

realizacji projektów inwestycji w wielu gałęziach.

8

TEORIA ZRÓWNOWAŻONEGO

WZROSTU ROSENSTEINA-
RODANA (c.d.)

• Przykładowo budowa fabryki wyrobów gotowych

zwiększa popyt na surowce, materiały i półprodukty,

na maszyny i technologie produkcyjne, na

opakowania, usługi transportowe, handlowe i

finansowe.

• Wspomniany autor zwracał w tym kontekście uwagę

na występowanie zależności pionowej popytu na

towary i usługi z różnych dziedzin.

• Zdaniem Rosensteina-Rodana, dzięki dużym

inwestycjom dokonanym równolegle w wielu

powiązanych ze sobą gałęziach przemysłu możliwe

jest uzyskanie sporych korzyści zewnętrznych

(exernalities) z racji zwiększonego popytu ze strony

innych gałęzi na towary wytwarzane przez daną

gałąź. Umożliwia to pełniejsze wykorzystanie

rozbudowanych mocy produkcyjnych i obniżkę

kosztów przeciętnych.

9

SPECYFIKA TEORII

ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU
W.A. LEWISA

• Natomiast zaproponowana przez

W.A.

Lewisa

w 1955 r. inna wersja teorii

zrównoważonego wzrostu („The Theory of

Economic Growth”) głosiła, że relacje

między dynamiką wzrostu produkcji

poszczególnych gałęzi przemysłu są

określone przez elastyczność dochodową

popytu na poszczególne towary.

• Ponadto Lewis wskazywał, że w warunkach

KSR istnieje potrzeba utrzymywania stałych

relacji cenowych (terms of trade) pomiędzy

głównymi grupami towarów celem

wyeliminowania negatywnego wpływu na

wielkość wahań towarowych terms odf trade.

10

KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU

•

Główne zarzuty wobec teorii zrównoważonego

wzrostu KSR

:

1) Pomijanie groźby inflacji w przypadku sztywnej

podaży czynników wytwórczych i osiągnięcia stanu

pełnego zatrudnienia (ale sztywność podaży można

przełamać poprzez zwiększone inwestycje lub/i

import, zaś duże rozmiary bezrobocia uniemożliwiają

pełne zatrudnienie).

2) Abstrahowanie od małej elastyczności podaży

krajowej żywności (import zagranicznych towarów

rolno-spożywczych jest rozwiązaniem przejściowym,

zanim inwestycje w miejscowe rolnictwo przyniosą

efekty).

11

KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU
(c.d.)

3) Bardziej zasadny zarzut o braku realizmu
koncepcji zrównoważonego wzrostu z powodu
braku w KSR wystarczających kapitałów na
sfinansowanie „wielkiego pchnięcia
inwestycyjnego”, niedostatku kwalifikowanych
kadr i prywatnej przedsiębiorczości.

4) Ponadto celem realizacji teorii
zrównoważonego wzrostu trzeba byłoby
zastosować w praktyce ideę planowania rozwoju
gospodarczo-społecznego (wprawdzie władze
wielu KSR opracowywały ambitne plany
rozwojowe, lecz zazwyczaj nie były w stanie
wcielić ich w życie).

12

3. KONCEPCJA

NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU według A.O.
HIRSHMANA

• Biorąc pod uwagę argumenty wysuwane przez

krytyków teorii zrównoważonego wzrostu KSR,

A.O. Hirshman w swej opublikowanej w 1958 r.

książce: „The Strategy of Economic

Development” zaprezentował koncepcję wzrostu

niezrównoważonego.

• Do opracowania tej koncepcji zainspirowała go

historia
I-szej rewolucji przemysłowej, która dowodziła,

że w początkowym okresie industrializacji Anglii

i innych krajów wysoko rozwiniętych wzrost

dokonywał się w drodze reakcji gospodarki

rynkowej na pojawiające się bodźce w postaci

braków i ograniczeń.

13

KONCEPCJA
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU wg A.O. HIRSHMANA
(c.d.)

• Reakcje te tworzyły następującą sekwencję

przyczyn i skutków:

Wynalazek czółenka mechanicznego

Rozwój tkalni Wzrost zapotrzebowania na przędzę

Wynalazek przędzarki Konieczność zwiększenia mocy

przerobowej tkalni Zastosowanie mechanicznej tkalni i

zwiększenie produkcji innych maszyn włókienniczych

Potrzeba wzrostu produkcji hutniczej Wynalezienie

pieców hutniczych Wzrost wydobycia węgla kamiennego

Wynalezienie maszyny parowej Rozwój transportu

kolejowego i żeglugi morskiej itp.

• W myśl koncepcji wzrostu niezrównoważonego A.O.

Hirshmana, w warunkach KSR – podobnie jak w

Anglii w okresie rewolucji przemysłowej –

występowanie niedostatku poszczególnych

czynników wytwórczych i towarów powinno

zmuszać do aktywizacji tych czynników (ze źródeł

wewnętrznych lub zewnętrznych) i skłaniać

przedsiębiorców (oraz państwo) do podejmowania

odpowiedniej
działalności gospodarczej.

14

KRYTYKA KONCEPCJI
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU

•

Ale krytycy teorii Hirshmana podkreślali, że z powodu

dotkliwego braku podstawowych czynników produkcji

w praktyce KSR nie są w stanie realizować inwestycji

pozwalających na równoleglą rozbudowę wielu gałęzi

przemysłu. Ponadto rynek nie jest tam ani przejrzysty

(tzn. nie dostarcza właściwych informacji

ekonomicznych), ani spójny, zaś mechanizmy jego

funkcjonowania są poważnie zniekształcone.

•

Stąd model niezrównoważonego wzrostu może grozić

KSR nasileniem się inflacji, dysproporcji

międzysektorowych i petryfikacją zbyt mało

zdywersyfikowanej struktury gospodarki narodowej.

Lepszym rozwiązaniem jest w tej sytuacji łączenie

elementów wzrostu niezrównoważonego i

zrównoważonego, do czego potrzebne są odpowiednie

działania planistyczne (programowe) ze strony

państwa.

15

4. DEBATA NAD KRYTERIAMI

ALOKACJI INWESTYCJI

• Rozważaniom nad metodami mobilizacji oszczędności

i nad możliwościami podniesienia stopy inwestycji w

warunkach KSR towarzyszy od lat 50-tych debata

nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych.

• Wiąże się to z faktem, że w KSR nie obowiązuje

zasada statycznej teorii ekonomii, według której

optymalna alokacja inwestycji ma miejsce wtedy, gdy

nastąpi wyrównanie krańcowej produktywności

nakładów między różnymi dziedzinami gospodarki.

Dlaczego?

• Po pierwsze, ceny czynników produkcji i towarów nie

odzwierciedlają tam faktycznych kosztów ich nabycia,
tj. są zniekształcone.

16

DEBATA NAD KRYTERIAMI
ALOKACJI INWESTYCJI – UWAGI
OGÓLNE (c.d.)

• Po drugie, w odróżnieniu od zasady statycznej

ekonomii większość KSR zamiast maksymalizować

bieżącą produkcji, woli maksymalizację

konsumpcji i produkcji na długą metę.

• Po trzecie, wbrew założeniom statycznej ekonomii

w KSR występuje bardzo nierównomierny podział

dochodów między grupy społeczne.

• Po czwarte, z racji szczupłości zasobów alokacja

nakładów inwestycyjnych w KSR powinna być

dokonywany nie tyle na podstawie kryterium

opłacalności mikroekonomicznej, co raczej z

punktu widzenia efektywności i produktywności

makroekonomicznej.

17

ZAŁOŻENIA ZASADY
MAKSYMALIZACJI STOPY
NADWYŻKI INWESTYCYJNEJ

• W. Galenson i H. Leibenstein

w 1955 r. zaproponowali

dokonywanie alokacji inwestycji w KSR w oparciu o zasadę

maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej (maximization of

the rate of creation of investible surplus = MRIS principle).

• Przyjęli oni przy tym

poniższe założenia

:

– Dochód narodowy poszczególnych krajów składa się z płac i

zysków.

-- Całe płace przeznaczane są na konsumpcję (brak

oszczędności pracowników), zaś całość zysków służy celom

inwestycyjnym.

-- W myśl istniejącej funkcji produkcji, wielkość produkcji na

jednego zatrudnionego zależy od nakładów kapitałowych na

1 pracownika.

-- Maksymalizacja dochodu narodowego per capita wymaga

zwiększenia nakładów kapitałowych na 1 zatrudnionego

(czyli – stosowania kapitałochłonnych technik produkcji).

-- Powyższe wiąże się z koniecznością maksymalizacji

inwestycji w poprzedzających okresach, maksymalizacji

udziału zysków i minimalizacji udziału płac w dochodzie

narodowym.

18

OCENA ZASADY
MAKSYMALIZACJI STOPY
NADWYŻKI INWESTYCYJNEJ

• W świetle przyjętych przez Galensona-Leibensteina założeń

zasady maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej, w
warunkach KSR

efektywność alokacyjną (allocation

efficiency) uzyskuje się w momencie, kiedy nastąpi

zrównanie krańcowej wielkości reinwestycji

przypadających na 1 zatrudnionego w różnych

projektach inwestycyjnych.

• Zarzuty

wobec koncepcji alokacji inwestycji Galensona-

Leibensteina:
a) Błędne założenia o braku skłonności pracowników do

oszczędzania, a w przypadku przedsiębiorców – braku

skłonności do wykorzystywania części zysków na cele

konsumpcyjne.
b) Maksymalizacja zysków nie wymaga koniecznie stosowania

kapitałochłonnych technik produkcji; odwrotnie – nadmierna

kapitałochłonność produkcji może zmniejszać realizowaną

stopę zysku.
c) Równocześnie zbyt wysoka kapitałochłonność zmniejsza

zatrudnienie i uniemożliwia maksymalizację wielkości dochodu

narodowego.

19

OPTYMALIZACJA ALOKACJI
INWESTYCJI W MODELU A.K.
SENA

• Wspominany już poprzednio ekonomista hinduski A.K. Sen ściśle

łączył rozważania nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych

z wyborem technik produkcji („Choice of Techniques: An Aspect of

the Theory of Planned Economic Development” –1962 r.).

• Założenia modelu Sena

dotyczące zasad alokacji inwestycji w

KSR:
-- Gospodarka składa się z 2 działów: nowoczesnego i tradycyjnego.
-- Dział nowoczesny złożony z 2 gałęzi, z których pierwsza

wytwarza maszyny za pomocą pracy. Druga gałąź specjalizuje się w

produkcji kukurydzy (wykorzystując maszyny i pracę).
-- Rozpatrywany kraj dysponuje obfitymi zasobami pracy.
-- Siła robocza jest jednorodnnym czynnikiem wytwórczym

(brakuje różnic pod względem wykształcenia i kwalifikacji

pracowników).
-- Realne płace są stałe, czyli - nie zmieniają się w badanym

okresie.
-- Wraz ze wzrostem zatrudnienia kapitałochłonność produkcji

spada.
-- Model odnosi się do gospodarki planowej (decyzje o stopniu

kapitałochłonności podejmują centralne władze planistyczne).

20

ZASADY ALOKACJI INWESTYCJI
W MODELU A.K. SENA

• A.K. Sen analizował alokację nakładów inwestycyjnych w

kontekście

realizacji w skali gospodarki narodowej trzech

celów

:

-- maksymalizacji wielkości bieżącej produkcji,
-- maksymalizacji stopy wzrostu produkcji,
-- maksymalizacji niezdyskontowanego strumienia produkcji

w określonym czasie.
• Omawiany autor wskazywał, że - według jego modelu -

maksymalizacja bieżącej produkcji nie jest równoznaczna z
maksymalizacją wielkości zatrudnienia, bo zwiększanie
zatrudnienia ogranicza wielkość nadwyżki ekonomicznej na cele
inwestycyjne.

• Zdaniem Sena, występuje

konflikt między zasadą alokacji

inwestycji według kryterium społecznej produktywności
krańcowej

(co warunkuje maksymalizację wielkości produkcji)

a zasadą maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej

(celem maksymalizacji stopy wzrostu produkcji).

21

KWESTIA WYBORU KRYTERIUM
ALOKACJI INWESTYCJI według A.K.
SENA

•

A.K. Sen podkreślał, że o wyborze przez centralne
władze planistyczne konkretnego kryterium alokacji
nakładów inwestycyjnych powinny decydować
oczekiwania i warunki społeczne, panujące w danym
kraju słabo rozwiniętym.

•

Jeśli społeczeństwo nie chce ponosić wyrzeczeń

i

domaga się od władz państwowych szybkiej poprawy standardu
życia,

należy maksymalizować wielkość bieżącej

produkcji i konsumpcji

. Wówczas właściwą zasadą alokacji

inwestycji jest kryterium społecznej produktywności krańcowej.

• Natomiast,

jeśli społeczeństwo jest gotowe do

wyrzeczeń

w imię swoich interesów długofalowych, to –

zdaniem Sena - można i nawet trzeba

maksymalizować stopy

wzrostu inwestycji i produkcji

,

bo powinno to pozwolić na dłuższą metę osiągnąć wyższą
produkcję
i wyższy poziom konsumpcji.

22

5. ANALIZA SPOŁECZNYCH

KOSZTÓW
I KORZYŚCI PROJEKTÓW

(ASKK)

• Począwszy od lat 70-tych, modelowa debata nad kryteriami

alokacji inwestycji została zastąpiona

analizą społecznych

kosztów i korzyści - w skrócie: ASKK

(w terminologii

angielskiej:
social cost benefit analysis – SCBA).

• Analizę tego typu zaczęto stosować szeroko w praktyce KSR przy

ocenie efektywności makroekonomicznej i wyborze projektów
inwestycyjnych, realizowanych w szczególności w przemyśle
przetwórczym przy wykorzystaniu środków finansowych,
dostarczanych w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA)
przez rządy krajów Zachodu i organizacje międzynarodowe (z
Bankiem Światowym, UNIDO i UNDP na czele).

• Oznaczało to, że

kwestię alokacji inwestycji przeniesiono z

makroskali na poziom analizy mikroekonomicznej

.

Podejmowanie decyzji w sprawach inwestycyjnych przestało
bowiem należeć do kompetencji centralnych władz
planistycznych. Przeszło w ręce kierownictw przedsiębiorstw,
odpowiedzialnych za realizację poszczególnych projektów
rozwojowych.

23

FAZA OCENY MIKROEFEKTYWNOŚCI

I WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ
PROJEKTU

• Analiza społecznych kosztów i korzyści stanowi

drugą fazę oceny wykonalności projektu

inwestycyjnego (feasibility study of investment

project).

• Poprzedza ją faza analizy wykonalności technicznej

i mikroefektywności finansowej tego projektu,

która obejmuje zwłaszcza:
-- ustalenie wielkości i asortymentu planowanej

produkcji (na podstawie badania popytu rynkowego

i analizy marketingowej),
-- opracowanie założeń techniczno-inżynieryjnych

projektu (wybór technologii produkcji, określenie

niezbędnego wyposażenia technicznego, włącznie z

budynkami i infrastrukturą, zapotrzebowania na

surowce i materiały, wielkości i struktury

przyszłego zatrudnienia, harmonogramu
i etapów realizacji itp.),

24

OCENA MIKROEFEKTYWNOŚCI I

WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ
PROJEKTU (c.d.)

-- określenie kwoty niezbędnych nakładów

inwestycyjnych, ich rozłożenia w czasie,

zapotrzebowania na kapitał początkowy i

możliwości jego sfinansowania,

-- oszacowanie wielkości i struktury spodziewanych

kosztów produkcji i zbytu,

-- określenia przewidywanych przychodów ze

sprzedaży, przepływów pieniężnych i

zapotrzebowania na kapitał obrotowy,

-- obliczenie wskaźników efektywności finansowej i

zyskowności oraz ustalenie wrażliwości projektu na

zmiany warunków mikro- i makroekonomicznych.

25

CEL I ZASADY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW

• Dopiero po dokonaniu oceny wykonalności

technicznej i finansowej mikroefektywności projektu

inwestycyjnego można przystąpić do analizy jego

społecznych kosztów i korzyści (ASKK).

• Głównym zadaniem ASKK jest podporządkowanie

alokacji inwestycji spójnemu zestawowi celów i

priorytetów polityki ekonomiczno-społecznej,

prowadzonej przez władze państwowe danego kraju.

• Przy obliczania społecznych kosztów i korzyści nie

można posługiwać się realnymi cenami i parametrami

makroekonomicznymi, lecz cenami kalkulacyjnymi,

które nazywane są cenami-cieniami (shadow prices).

• Powinny one odzwierciedlać alternatywne koszty

społeczne (social opportunity costs) nabycia

czynników produkcji i alternatywne ceny gotowych

wyrobów oraz poniesionych nakładów inwestycyjnych.

26

CEL I ZASADY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych

cen

wynika z poważnych ich zniekształceń

(distortions) w rzeczywistości gospodarczo-społecznej

KSR z powodu występowania szeregu podanych dalej

zjawisk:
a) częste zawyżanie wartości waluty narodowej

(zawyża to popyt na obce waluty celem sfinansowania

zbyt taniego importu, co zmusza do celnych i

pozataryfowych ograniczeń handlowych, napędzając

inflację);
b) występowanie inflacji, w różnym stopniu

powodującej wzrost cen poszczególnych towarów i

usług (co powoduje zniekształcenie struktury cen

krajowych w porównaniu z systemem cen światowych);
c) z powodu narzucania przez państwo obowiązku

stosowania płac minimalnych zawyżanie poziomu płac
w sektorze formalnym gospodarki;

27

ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW
(c.d.)

•

Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych cen

(c.d.):

d) nadużywanie protekcji celnej i ograniczeń pozataryfowych

w imporcie dla ochrony rynku krajowego przyczynia się do

zawyżania cen na importowane towary i ich krajowe substytuty;

e) zaniżanie przez władze monetarne referencyjnej stopy

procentowej na krajowym rynku kredytowym (mimo dużego

popytu na kredyty i niedostatecznej podaży środków

pieniężnych).

•

Nawet przy dobrej znajomości warunków makro- i

mikroekonomicznych, panujących w danej

gospodarce, prawidłowe ustalenie cen

kalkulacyjnych (cen-cieni) jest w praktyce KSR

niezwykle trudne.

Pomocne są przy tym koncepcje

efektywnej stopy protekcji celnej i krajowych kosztów zasobów.

28

DWIE METODY ANALIZY

SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW

• W literaturze poświęconej KSR największą relatywnie

popularnością cieszą się dwie następujące metody
obliczania społecznych kosztów i korzyści projektów
inwestycyjnych:
1) metoda UNIDO

(„Guidelines for Project Evaluation” z 1972

r.),

2) metoda I.M.D. Little’a i J.A. Mirrlesa

, określana skrótem

L-M („Project Appraisal and Planning for Developing Countries” z
1974 r.).

• O ile w metodzie UNIDO wszystkie korzyści i koszty

przelicza się na konsumpcję społeczną, o tyle w metodzie
L-M dokonuje się przeliczeń na dochody państwa (rządu).

• W metodzieUNIDO stosowana jest

społeczna stopa

dyskontowa

, podczas gdy w metodzie L-M wykorzystuje się

ceny

obrachunkowe inwestycji

(accounting price of investment).

29

DWIE METODY ANALIZY

SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• W metodzie UNIDO stosuje się specjalnie

oszacowany kurs walutowy (shadow exchange

rate), a w metodzie L-M wykorzystywany jest

oficjalny kurs walutowy danego kraju.

• Obie omawiane metody ASKK różnią się

ponadto od siebie pod względem:
-- szczegółowych list uwzględnianych kosztów

i korzyści społecznych,
-- stosowanych metodologii identyfikacji

ograniczeń i niepewności,
-- wizji interwencjonizmu państwowego oraz

funkcji przypisywanych planowaniu (lub

programowaniu) rozwoju.

DWIE METODY ANALIZY

SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I KORZYŚCI

PROJEKTÓW (c.d.)

• Warto także odnotować, że

w praktyce KSR

metoda UNIDO stosowana jest – i to już od

prawie 40 lat - na znacznie szerszą skalę

niż metoda Little’a-Mirrlesa

.

• Sprzyjał powyższemu w szczególności fakt

opracowania przez ekspertów UNIDO w połowie

lat 80-tych i upowszechnienia w KSR (dzięki akcji
szkoleniowej)

programu informatycznego

COMFAR

,

który znakomicie pomaga zarówno oceniać

mikroefektywność finansową i wykonalność techniczną

konkretnych projektów inwestycyjnych, jak też dokonywać

analizy ich społecznych kosztów i korzyści.

30

31

6. SPORY WOKÓŁ WYBORU

TECHNIK PRODUKCJI W KSR

• Podstawą teoretyczną debaty nad wyborem

technik produkcji w warunkach KSR początkowo
była neoklasyczna koncepcja wyboru
technologicznego, sprowadzająca się do analizy
relacji między inwestycjami i pracą.

• W myśl tej koncepcji, o rodzaju wybranej

technologii decydują ceny pracy i inwestycji oraz
substytucyjność pracy w stosunku do kapitału.

• Postęp techniczny powoduje zaś zmianę funkcji

produkcji, przynosząc wzrost wydajności pracy.

SPORY WOKÓŁ WYBORU
TECHNIK
PRODUKCJI W KSR (c.d.)

•

Traktując jako punkt wyjścia neoklasyczny model
wyboru techniki produkcji,

A.K. Sen i M. Dobb

w swych rozważaniach podjęli próbę

powiązania

tego wyboru z wielkością inwestycji
przypadających na jednego zatrudnionego

.

•

Dowodzili oni, że technika relatywnie
kapitałochłonna sprzyja na długą metę
maksymalizacji nadwyżki finansowej (tzn.
oszczędności).

•

Natomiast technika pracochłonna pozwala na
maksymalizację wielkości bieżącej produkcji.

32

33

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ POLSKICH
EKONOMISTÓW

• Koncepcja wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena spotkała

się z krytyką ze strony takich polskich ekonomistów jak m.in.:

M.

Kalecki,
Z. Dobrska, A. Muller, J. Nowicki

(jak też wielu

zagranicznych).

• Wskazywali oni w szczególności, że model Sena nie uwzględnia

postępu technicznego, choć ten ostatni powoduje zmianę relacji
między nakładami inwestycyjnymi, nadwyżką i produkcją. Kiedy
postęp techniczny przynosi poprawę wydajności pracy, wtedy
lepsze są techniki kapitałochłonne, mimo iż korzyści płynące z ich
stosowania są relatywnie mniejsze, zaś moment maksymalizacji
dochodu przesuwa się na później.

• W efekcie Z. Dobrska i A. Muller

zakwestionowali wniosek

Sena, że dla KSR optymalne są techniki
kapitałochłonne

, dowodząc, że te kraje

powinny raczej

stosować techniki pośrednie

, stanowiące kombinację

określonego zestawu kapitałochłonnych i pracochłonnych technik
produkcyjnych.

34

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ EKONOMISTÓW
ZACHODU

• Natomiast ekonomiści zachodni koncentrowali się w swej

krytyce modelu wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena na

akcentowaniu zjawiska zniekształceń relacji cen i kapitału w

warunkach KSR z powodu niewłaściwego funkcjonowania rynku i

nadmiernego interwencjonizmu państwowego, co często

prowadzi tam do wyboru technik nadmiernie kapitałochłonnych.

• Ponadto – jak trafnie podkreślała F. Stewart – Sen pomijał

niesłusznie kwestię zróżnicowania motywów wyboru technologii

w przekroju różnych typów przedsiębiorstw, tj. korporacji

transnarodowych (KTN), dużych lokalnych firm prywatnych,

przedsiębiorstw państwowych oraz małych i średnich

przedsiębiorstw miejscowych.

• Dokonując wyboru techniki produkcji, KTN dążą do

maksymalizacji zysku po opodatkowaniu w skali

międzynarodowej. Celem dużych firm krajowych jest

maksymalizacja zysku po uregulowaniu miejscowego podatku

dochodowego (CIT). Przedsiębiorstwa państwowe mogą, lecz nie

zawsze muszą kierować się maksymalizacją zysku, próbując

realizować określone cele makroekonomiczne lub społeczne.

Drobni przedsiębiorcy lokalni priorytetowo traktują zarobienie

pieniędzy na utrzymanie rodziny.

35

PRAKTYCZNE DYLEMATY
WYBORU TECHNIK PRODUKCJI
W KSR

• Wyniki empirycznych badań nad technikami produkcji w KSR

wskazują, że w sektorze nowoczesnym preferują one stosowanie

technologii kapitałochłonnych i relatywnie zaawansowanych,

zazwyczaj importowanych z KWR lub towarzyszących

bezpośrednim inwestycjom KTN. Ale transfer przez KTN

zachodnich technik wytwórczych, niedostosowanych do

specyficznych wymagań KSR, powodować może zniekształcenia

strukturalne i marnotrawstwo dostępnych środków. Jest to

wówczas technika niewłaściwa (inappropriate technology).

• Natomiast

kwestia właściwej techniki

(appropriate

technology) produkcji nie tylko sprowadza się w warunkach KSR

do wyboru odpowiedniej technologii spośród już znanych i

stosowanych w gospodarce światowej, lecz polega także na

poszukiwaniu i rozwoju nowych technik, odpowiednio

dostosowanych do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczo-

społecznej tych krajów.

• Pojęcie właściwej technologii jest utożsamiane z koncepcją

technologii

pośredniej

Schumachera, postępowej techniki

Mardsena lub alternatywnej technologii Dicksona. Powinna być

to technika efektywna, nowoczesna i zarazem pozwalająca na

wzrost zatrudnienia, uwzględniająca współczesny etap rewolucji

naukowo-technicznej.

36

7. DYSKUSJA NAD ZWIĄZKAMI
MIĘDZY
SPOŁECZNYM PODZIAŁEM
DOCHODÓW
I WZROSTEM GOSPODARCZYM

• W latach 50-tych i 60-tych przedstawiciele
ortodoksyjnej ekonomii rozwoju nie interesowali się szerzej
problematyką wpływu podziału dochodów między różne
grupy ludności KSR na dynamikę wzrostu gospodarczego.
• Podzielali bowiem

neoklasyczny punkt widzenia,

według którego

nierówności w zakresie społecznego

podziału dochodów trzeba traktować jako
zjawisko naturalne, wynikające z odmiennej
produktywności krańcowej poszczególnych
czynników produkcji (tj. pracy, kapitału i ziemi)
oraz ze zróżnicowanego wyposażenia ludzi w
każdy z czynników wytwórczych.

• Skoro poszczególni ludzie różnią się od siebie pod
względem wykształcenia, wiedzy, przedsiębiorczości,
pracowitości, innowacyjności, wydajności pracy,
posiadanych zasobów kapitałowych i ziemi, to fakt ten
wyjaśnia i uzasadnia wystarczająco, skąd biorą się różnice
w zakresie otrzymywanych przez nich wynagrodzeń i
dochodów.

37

CZY NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
POBUDZA WZROST
GOSPODARCZY ?

• W myśl ekonomii neoklasycznej i keynesistowskiej,

nierówności w podziale dochodów są wręcz konieczne

dla przyśpieszenia wzrostu gospodarczego

.

• Dużą skłonnością do oszczędzania i inwestowania odznaczają

się bowiem tylko ludzie relatywnie zamożni, podczas gdy

biedacy całość swoich dochodów przeznaczają na konsumpcję.

Różnice dochodowe sprzyjać zatem powinny

wzrostowi gospodarczemu

(poprzez zwiększanie

oszczędności i inwestycji). Natomiast eliminacja nierówności

społecznych zapewnia wprawdzie większą sprawiedliwość, lecz

odbija się negatywnie na procesie wzrostu (bo zmniejsza

oszczędności i inwestycje).

• Przyjmując, że – jak głosili ekonomiści neoklasyczni -

wzrost

ekonomiczny odbywa się i rozprzestrzenia powoli,

lecz stale „na podobieństwo spadającej kropli wody

drążącej skałę” (trickle down effects)

,

aby poprawić

warunki życia ubogich grup ludności, trzeba

przyspieszyć tempo wzrostu gospodarki.

38

NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
A WZROST GOSPODARCZY W
PRAKTYCE

• Ze swej strony ekonomiści keynesistowscy dostrzegali

potrzebę pewnej korekty mechanizmu rynkowego

poprzez progresywne opodatkowanie wysokich

dochodów, częściowe subsydiowanie kosztów

utrzymania grup ubogich i inwestycje państwowe

zwiększające popyt, poprawiające koniunkturę i

pobudzające wzrost gospodarczy.

• Jednak badania empiryczne nad doświadczeniami

praktycznymi rozwoju społeczno-ekonomicznego

wybranych krajów Ameryki Łacińskiej i innych regionów

ubogiego Południa, jakie były prowadzone na początku

lat 70-tych m.in. przez R. Weisskoffa, A. Fishlowa, D.

Seersa, I. Adelman i C. Morrisa, nie potwierdziły

słuszności powyższych koncepcji ekonomistów

neoklasycznych i keynesistowskich, dotyczących

pozytywnych współzależności między wzrostem

gospodarczym i nierównomiernym społecznym

podziałem dochodów.

39

PRZEWARTOŚCIOWANIE
PODEJŚCIA
DO PODZIAŁU DOCHODÓW W
KSR

• Okazało się, że w rzeczywistości

przyspieszenie wzrostu

zazwyczaj pociągało tam za sobą pogłębianie się

nierówności społecznych

i pogorszenie się sytuacji

materialnej najuboższych warstw ludności, zamiast przynosić

oczekiwane ograniczenie skali ubóstwa.

• Wynikał stąd

wniosek o konieczności interwencji państwa

na rzecz bardziej równomiernej redystrybucji

dochodów i ograniczania skali ubóstwa

.

• Przełomowym momentem w dyskusji naukowej nad

przewartościowaniem podejścia do wzrostu ekonomicznego i

społecznego podziału dochodu stało się opublikowanie w roku
1974 raportu pt.:

„Redystrybucja wraz ze wzrostem:

Polityka na rzecz poprawy podziału dochodu w krajach

rozwijających się w kontekście wzrostu

gospodarczego”

(„Redistribution with Growth...”). Na zlecenie

Banku Światowego raport ten przygotował - kierowany przez R.

Jolly’ego - zespół ekspertów z Instytutu Studów nad Rozwojem

Uniwersytetu Sussex (H. Chenery, M.S. Ahluvalia, C.L.G. Bell i J.H.

Duloy).