STRUKTURALNE
PODEJŚCIE DO
DYLEMATÓW
WZROSTU
GOSPODARCZEGO
KRAJÓW SŁABO
ROZWINIĘTYCH
Dr Mieczysław SZOSTAK
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
.
STRUKTURALNE
PODEJŚCIE DO
DYLEMATÓW
WZROSTU
GOSPODARCZEGO
KRAJÓW SŁABO
ROZWINIĘTYCH
Dr Mieczysław SZOSTAK
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
.
2
Główne zagadnienia
1.
Charakterystyka podejścia strukturalnego
do wzrostu gospodarczego KSR.
2.
Teorie zrównoważonego wzrostu
gospodarczego.
3.
Koncepcja wzrostu niezrównoważonego.
4. Debata nad kryteriami alokacji inwestycji.
5. Analiza społecznych kosztów i korzyści
projektów.
6. Spory wokół wyboru technik produkcji.
7. Dyskusja nad związkami między społecznym
podziałem dochodów i wzrostem
gospodarczym.
3
1. CHARAKTERYSTYKA
PODEJŚCIA
STRUKTURALNEGO DO
WZROSTU GOSPODARCZEGO
KSR
•
Początki strukturalnego podejścia do dylematów
wzrostu gospodarczego KSR w opublikowanych na
Zachodzie już
w latach 40-tych i 50-tych pracach pionierów
ekonomii rozwoju
.
•
Podejście typu strukturalnego obejmuje analizę
szeregu strukturalnych aspektów i wymiarów
procesu wzrostu ekonomicznego KSR, ze
szczególnym uwzględnieniem modeli wzrostu
zrównoważonego i niezrównoważonego, zmian
struktur gospodarczych krajów zacofanych,
problemów industrializacji i rozwoju rolnictwa,
kwestii alokacji inwestycji, oceny kosztów i korzyści
projektów rozwojowych, wyboru technik produkcji,
jak też wpływu społecznego podziału dochodów na
możliwości wychodzenia ze stanu zacofania i
przezwyciężania ubóstwa w warunkach KSR.
4
ISTOTA STRUKTURALIZMU I
JEGO LATYNOAMERYKAŃSKI
RODOWÓD
• W obliczu stopniowo rosnącej popularności strukturalnego
podejścia do kwestii rozwoju KSR
na przełomie lat 50-tych
i 60-tych
w światowej literaturze, poświęconej ekonomii
zacofania i rozwoju, zaczęto wyodrębniać nowy kierunek
myślenia, określany mianem
ekonomii strukturalnej
(structuralist economics) lub strukturalizmu
.
• Za twórców i głównych przedstawicieli tego kierunku uznaje
się przede wszystkim - kierowaną przez wybitnego
argentyńskiego ekonomistę
Raula Prebischa
–
grupę
intelektualistów z Komisji Ekonomicznej ONZ ds.
Ameryki Łacińskiej
(ECLA lub CEPAL).
• Dostrzegając zagrożenia wynikające z tradycyjnego modelu
handlu zagranicznego KSR, charakteryzującego się eksportem
surowców górniczych i artykułów rolnych, a importem towarów
przemysłowych, wskazywali oni na konieczność zmiany
struktury gospodarek krajów ubogich poprzez
przyśpieszenie ich industrializacji
.
5
POGLĄDY
STRUKTURALISTÓW
• Uwzględniając istniejące zewnętrzne i wewnętrzne
bariery rozwojowe, za właściwą dla KSR strategię
rozwoju zwolennicy ekonomii strukturalnej uznawali
strategię substytucji importu
, tj. zastępowania
produkcją krajową importowanych dotąd zagranicznych
wyrobów przemysłowych.
• Ich zdaniem, na dłuższą metę powinno to pozwolić KSR
na zmianę struktury towarowej ich handlu
zagranicznego, tzn. zwiększyć udział artykułów
przetworzonych w ich eksporcie
i poprawić terms of trade.
• Wobec słabości miejscowego sektora prywatnego i
niedorozwoju krajowej przedsiębiorczości strukturaliści
opowiadali się równocześnie za
aktywizacją roli
państwa
jako głównej siły napędowej rozwoju KSR
(koncepcja państwa rozwojowego –
developmentist State).
6
PODEJŚCIE
NEOSTRUKTURALNE
•
Biorąc pod uwagę fakt sporej ewolucji
głównych poglądów strukturalistów, w
ekonomii rozwoju twierdzi się, że od lat 80-
tych poglądy te powinny być określane
mianem
podejścia neostrukturalnego
(neostructuralist approach).
•
Nawiązuje ono m.in. do dorobku w zakresie
badań nad finansowaniem rozwoju krajów o
gospodarce mieszanej polskiego ekonomisty
M. Kaleckiego. Sprowadza się do
akcentowania roli wewnętrznych źródeł
akumulacji, konieczności rozbudowy własnego
potencjału produkcyjnego oraz uwzględniania
instytucjonalnych czynników rozwoju.
7
2. TEORIE
ZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU GOSPODARCZEGO
•
W ramach debaty nad modelami wzrostu KSR i
kryteriami alokacji inwestycji powstały w latach 40-
tych i 50-tych koncepcje wzrostu zrównoważonego i
niezrównoważonego, których autorzy nie ograniczali
się do rozważań teoretycznych, lecz formułowali także
zalecenia praktyczne pod adresem forsowanych przez
rządy KSR strategii i polityk industrializacji.
•
Teorię wzrostu zrównoważonego jako pierwszy
przedstawił uprzednio już wspominany amerykański
ekonomista
P. Rosenstein-Rodan już w 1943 r. („Problems of
Industrialization of Eastern and South-Eastern
Europe”.
•
Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest teorią
„wielkiego pchnięcia”, bo zakłada niepodzielność
inwestycji, co oznacza konieczność równoczesnej
realizacji projektów inwestycji w wielu gałęziach.
8
TEORIA ZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU ROSENSTEINA-
RODANA (c.d.)
• Przykładowo budowa fabryki wyrobów gotowych
zwiększa popyt na surowce, materiały i półprodukty,
na maszyny i technologie produkcyjne, na
opakowania, usługi transportowe, handlowe i
finansowe.
• Wspomniany autor zwracał w tym kontekście uwagę
na występowanie zależności pionowej popytu na
towary i usługi z różnych dziedzin.
• Zdaniem Rosensteina-Rodana, dzięki dużym
inwestycjom dokonanym równolegle w wielu
powiązanych ze sobą gałęziach przemysłu możliwe
jest uzyskanie sporych korzyści zewnętrznych
(exernalities) z racji zwiększonego popytu ze strony
innych gałęzi na towary wytwarzane przez daną
gałąź. Umożliwia to pełniejsze wykorzystanie
rozbudowanych mocy produkcyjnych i obniżkę
kosztów przeciętnych.
9
SPECYFIKA TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU
W.A. LEWISA
• Natomiast zaproponowana przez
W.A.
Lewisa
w 1955 r. inna wersja teorii
zrównoważonego wzrostu („The Theory of
Economic Growth”) głosiła, że relacje
między dynamiką wzrostu produkcji
poszczególnych gałęzi przemysłu są
określone przez elastyczność dochodową
popytu na poszczególne towary.
• Ponadto Lewis wskazywał, że w warunkach
KSR istnieje potrzeba utrzymywania stałych
relacji cenowych (terms of trade) pomiędzy
głównymi grupami towarów celem
wyeliminowania negatywnego wpływu na
wielkość wahań towarowych terms odf trade.
10
KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU
•
Główne zarzuty wobec teorii zrównoważonego
wzrostu KSR
:
1) Pomijanie groźby inflacji w przypadku sztywnej
podaży czynników wytwórczych i osiągnięcia stanu
pełnego zatrudnienia (ale sztywność podaży można
przełamać poprzez zwiększone inwestycje lub/i
import, zaś duże rozmiary bezrobocia uniemożliwiają
pełne zatrudnienie).
2) Abstrahowanie od małej elastyczności podaży
krajowej żywności (import zagranicznych towarów
rolno-spożywczych jest rozwiązaniem przejściowym,
zanim inwestycje w miejscowe rolnictwo przyniosą
efekty).
11
KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU
(c.d.)
3) Bardziej zasadny zarzut o braku realizmu
koncepcji zrównoważonego wzrostu z powodu
braku w KSR wystarczających kapitałów na
sfinansowanie „wielkiego pchnięcia
inwestycyjnego”, niedostatku kwalifikowanych
kadr i prywatnej przedsiębiorczości.
4) Ponadto celem realizacji teorii
zrównoważonego wzrostu trzeba byłoby
zastosować w praktyce ideę planowania rozwoju
gospodarczo-społecznego (wprawdzie władze
wielu KSR opracowywały ambitne plany
rozwojowe, lecz zazwyczaj nie były w stanie
wcielić ich w życie).
12
3. KONCEPCJA
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU według A.O.
HIRSHMANA
• Biorąc pod uwagę argumenty wysuwane przez
krytyków teorii zrównoważonego wzrostu KSR,
A.O. Hirshman w swej opublikowanej w 1958 r.
książce: „The Strategy of Economic
Development” zaprezentował koncepcję wzrostu
niezrównoważonego.
• Do opracowania tej koncepcji zainspirowała go
historia
I-szej rewolucji przemysłowej, która dowodziła,
że w początkowym okresie industrializacji Anglii
i innych krajów wysoko rozwiniętych wzrost
dokonywał się w drodze reakcji gospodarki
rynkowej na pojawiające się bodźce w postaci
braków i ograniczeń.
13
KONCEPCJA
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU wg A.O. HIRSHMANA
(c.d.)
• Reakcje te tworzyły następującą sekwencję
przyczyn i skutków:
Wynalazek czółenka mechanicznego
Rozwój tkalni Wzrost zapotrzebowania na przędzę
Wynalazek przędzarki Konieczność zwiększenia mocy
przerobowej tkalni Zastosowanie mechanicznej tkalni i
zwiększenie produkcji innych maszyn włókienniczych
Potrzeba wzrostu produkcji hutniczej Wynalezienie
pieców hutniczych Wzrost wydobycia węgla kamiennego
Wynalezienie maszyny parowej Rozwój transportu
kolejowego i żeglugi morskiej itp.
• W myśl koncepcji wzrostu niezrównoważonego A.O.
Hirshmana, w warunkach KSR – podobnie jak w
Anglii w okresie rewolucji przemysłowej –
występowanie niedostatku poszczególnych
czynników wytwórczych i towarów powinno
zmuszać do aktywizacji tych czynników (ze źródeł
wewnętrznych lub zewnętrznych) i skłaniać
przedsiębiorców (oraz państwo) do podejmowania
odpowiedniej
działalności gospodarczej.
14
KRYTYKA KONCEPCJI
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU
•
Ale krytycy teorii Hirshmana podkreślali, że z powodu
dotkliwego braku podstawowych czynników produkcji
w praktyce KSR nie są w stanie realizować inwestycji
pozwalających na równoleglą rozbudowę wielu gałęzi
przemysłu. Ponadto rynek nie jest tam ani przejrzysty
(tzn. nie dostarcza właściwych informacji
ekonomicznych), ani spójny, zaś mechanizmy jego
funkcjonowania są poważnie zniekształcone.
•
Stąd model niezrównoważonego wzrostu może grozić
KSR nasileniem się inflacji, dysproporcji
międzysektorowych i petryfikacją zbyt mało
zdywersyfikowanej struktury gospodarki narodowej.
Lepszym rozwiązaniem jest w tej sytuacji łączenie
elementów wzrostu niezrównoważonego i
zrównoważonego, do czego potrzebne są odpowiednie
działania planistyczne (programowe) ze strony
państwa.
15
4. DEBATA NAD KRYTERIAMI
ALOKACJI INWESTYCJI
• Rozważaniom nad metodami mobilizacji oszczędności
i nad możliwościami podniesienia stopy inwestycji w
warunkach KSR towarzyszy od lat 50-tych debata
nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych.
• Wiąże się to z faktem, że w KSR nie obowiązuje
zasada statycznej teorii ekonomii, według której
optymalna alokacja inwestycji ma miejsce wtedy, gdy
nastąpi wyrównanie krańcowej produktywności
nakładów między różnymi dziedzinami gospodarki.
Dlaczego?
• Po pierwsze, ceny czynników produkcji i towarów nie
odzwierciedlają tam faktycznych kosztów ich nabycia,
tj. są zniekształcone.
16
DEBATA NAD KRYTERIAMI
ALOKACJI INWESTYCJI – UWAGI
OGÓLNE (c.d.)
• Po drugie, w odróżnieniu od zasady statycznej
ekonomii większość KSR zamiast maksymalizować
bieżącą produkcji, woli maksymalizację
konsumpcji i produkcji na długą metę.
• Po trzecie, wbrew założeniom statycznej ekonomii
w KSR występuje bardzo nierównomierny podział
dochodów między grupy społeczne.
• Po czwarte, z racji szczupłości zasobów alokacja
nakładów inwestycyjnych w KSR powinna być
dokonywany nie tyle na podstawie kryterium
opłacalności mikroekonomicznej, co raczej z
punktu widzenia efektywności i produktywności
makroekonomicznej.
17
ZAŁOŻENIA ZASADY
MAKSYMALIZACJI STOPY
NADWYŻKI INWESTYCYJNEJ
• W. Galenson i H. Leibenstein
w 1955 r. zaproponowali
dokonywanie alokacji inwestycji w KSR w oparciu o zasadę
maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej (maximization of
the rate of creation of investible surplus = MRIS principle).
• Przyjęli oni przy tym
poniższe założenia
:
– Dochód narodowy poszczególnych krajów składa się z płac i
zysków.
-- Całe płace przeznaczane są na konsumpcję (brak
oszczędności pracowników), zaś całość zysków służy celom
inwestycyjnym.
-- W myśl istniejącej funkcji produkcji, wielkość produkcji na
jednego zatrudnionego zależy od nakładów kapitałowych na
1 pracownika.
-- Maksymalizacja dochodu narodowego per capita wymaga
zwiększenia nakładów kapitałowych na 1 zatrudnionego
(czyli – stosowania kapitałochłonnych technik produkcji).
-- Powyższe wiąże się z koniecznością maksymalizacji
inwestycji w poprzedzających okresach, maksymalizacji
udziału zysków i minimalizacji udziału płac w dochodzie
narodowym.
18
OCENA ZASADY
MAKSYMALIZACJI STOPY
NADWYŻKI INWESTYCYJNEJ
• W świetle przyjętych przez Galensona-Leibensteina założeń
zasady maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej, w
warunkach KSR
efektywność alokacyjną (allocation
efficiency) uzyskuje się w momencie, kiedy nastąpi
zrównanie krańcowej wielkości reinwestycji
przypadających na 1 zatrudnionego w różnych
projektach inwestycyjnych.
• Zarzuty
wobec koncepcji alokacji inwestycji Galensona-
Leibensteina:
a) Błędne założenia o braku skłonności pracowników do
oszczędzania, a w przypadku przedsiębiorców – braku
skłonności do wykorzystywania części zysków na cele
konsumpcyjne.
b) Maksymalizacja zysków nie wymaga koniecznie stosowania
kapitałochłonnych technik produkcji; odwrotnie – nadmierna
kapitałochłonność produkcji może zmniejszać realizowaną
stopę zysku.
c) Równocześnie zbyt wysoka kapitałochłonność zmniejsza
zatrudnienie i uniemożliwia maksymalizację wielkości dochodu
narodowego.
19
OPTYMALIZACJA ALOKACJI
INWESTYCJI W MODELU A.K.
SENA
• Wspominany już poprzednio ekonomista hinduski A.K. Sen ściśle
łączył rozważania nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych
z wyborem technik produkcji („Choice of Techniques: An Aspect of
the Theory of Planned Economic Development” –1962 r.).
• Założenia modelu Sena
dotyczące zasad alokacji inwestycji w
KSR:
-- Gospodarka składa się z 2 działów: nowoczesnego i tradycyjnego.
-- Dział nowoczesny złożony z 2 gałęzi, z których pierwsza
wytwarza maszyny za pomocą pracy. Druga gałąź specjalizuje się w
produkcji kukurydzy (wykorzystując maszyny i pracę).
-- Rozpatrywany kraj dysponuje obfitymi zasobami pracy.
-- Siła robocza jest jednorodnnym czynnikiem wytwórczym
(brakuje różnic pod względem wykształcenia i kwalifikacji
pracowników).
-- Realne płace są stałe, czyli - nie zmieniają się w badanym
okresie.
-- Wraz ze wzrostem zatrudnienia kapitałochłonność produkcji
spada.
-- Model odnosi się do gospodarki planowej (decyzje o stopniu
kapitałochłonności podejmują centralne władze planistyczne).
20
ZASADY ALOKACJI INWESTYCJI
W MODELU A.K. SENA
• A.K. Sen analizował alokację nakładów inwestycyjnych w
kontekście
realizacji w skali gospodarki narodowej trzech
celów
:
-- maksymalizacji wielkości bieżącej produkcji,
-- maksymalizacji stopy wzrostu produkcji,
-- maksymalizacji niezdyskontowanego strumienia produkcji
w określonym czasie.
• Omawiany autor wskazywał, że - według jego modelu -
maksymalizacja bieżącej produkcji nie jest równoznaczna z
maksymalizacją wielkości zatrudnienia, bo zwiększanie
zatrudnienia ogranicza wielkość nadwyżki ekonomicznej na cele
inwestycyjne.
• Zdaniem Sena, występuje
konflikt między zasadą alokacji
inwestycji według kryterium społecznej produktywności
krańcowej
(co warunkuje maksymalizację wielkości produkcji)
a zasadą maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej
(celem maksymalizacji stopy wzrostu produkcji).
21
KWESTIA WYBORU KRYTERIUM
ALOKACJI INWESTYCJI według A.K.
SENA
•
A.K. Sen podkreślał, że o wyborze przez centralne
władze planistyczne konkretnego kryterium alokacji
nakładów inwestycyjnych powinny decydować
oczekiwania i warunki społeczne, panujące w danym
kraju słabo rozwiniętym.
•
Jeśli społeczeństwo nie chce ponosić wyrzeczeń
i
domaga się od władz państwowych szybkiej poprawy standardu
życia,
należy maksymalizować wielkość bieżącej
produkcji i konsumpcji
. Wówczas właściwą zasadą alokacji
inwestycji jest kryterium społecznej produktywności krańcowej.
• Natomiast,
jeśli społeczeństwo jest gotowe do
wyrzeczeń
w imię swoich interesów długofalowych, to –
zdaniem Sena - można i nawet trzeba
maksymalizować stopy
wzrostu inwestycji i produkcji
,
bo powinno to pozwolić na dłuższą metę osiągnąć wyższą
produkcję
i wyższy poziom konsumpcji.
22
5. ANALIZA SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW
I KORZYŚCI PROJEKTÓW
(ASKK)
• Począwszy od lat 70-tych, modelowa debata nad kryteriami
alokacji inwestycji została zastąpiona
analizą społecznych
kosztów i korzyści - w skrócie: ASKK
(w terminologii
angielskiej:
social cost benefit analysis – SCBA).
• Analizę tego typu zaczęto stosować szeroko w praktyce KSR przy
ocenie efektywności makroekonomicznej i wyborze projektów
inwestycyjnych, realizowanych w szczególności w przemyśle
przetwórczym przy wykorzystaniu środków finansowych,
dostarczanych w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA)
przez rządy krajów Zachodu i organizacje międzynarodowe (z
Bankiem Światowym, UNIDO i UNDP na czele).
• Oznaczało to, że
kwestię alokacji inwestycji przeniesiono z
makroskali na poziom analizy mikroekonomicznej
.
Podejmowanie decyzji w sprawach inwestycyjnych przestało
bowiem należeć do kompetencji centralnych władz
planistycznych. Przeszło w ręce kierownictw przedsiębiorstw,
odpowiedzialnych za realizację poszczególnych projektów
rozwojowych.
23
FAZA OCENY MIKROEFEKTYWNOŚCI
I WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ
PROJEKTU
• Analiza społecznych kosztów i korzyści stanowi
drugą fazę oceny wykonalności projektu
inwestycyjnego (feasibility study of investment
project).
• Poprzedza ją faza analizy wykonalności technicznej
i mikroefektywności finansowej tego projektu,
która obejmuje zwłaszcza:
-- ustalenie wielkości i asortymentu planowanej
produkcji (na podstawie badania popytu rynkowego
i analizy marketingowej),
-- opracowanie założeń techniczno-inżynieryjnych
projektu (wybór technologii produkcji, określenie
niezbędnego wyposażenia technicznego, włącznie z
budynkami i infrastrukturą, zapotrzebowania na
surowce i materiały, wielkości i struktury
przyszłego zatrudnienia, harmonogramu
i etapów realizacji itp.),
24
OCENA MIKROEFEKTYWNOŚCI I
WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ
PROJEKTU (c.d.)
-- określenie kwoty niezbędnych nakładów
inwestycyjnych, ich rozłożenia w czasie,
zapotrzebowania na kapitał początkowy i
możliwości jego sfinansowania,
-- oszacowanie wielkości i struktury spodziewanych
kosztów produkcji i zbytu,
-- określenia przewidywanych przychodów ze
sprzedaży, przepływów pieniężnych i
zapotrzebowania na kapitał obrotowy,
-- obliczenie wskaźników efektywności finansowej i
zyskowności oraz ustalenie wrażliwości projektu na
zmiany warunków mikro- i makroekonomicznych.
25
CEL I ZASADY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW
• Dopiero po dokonaniu oceny wykonalności
technicznej i finansowej mikroefektywności projektu
inwestycyjnego można przystąpić do analizy jego
społecznych kosztów i korzyści (ASKK).
• Głównym zadaniem ASKK jest podporządkowanie
alokacji inwestycji spójnemu zestawowi celów i
priorytetów polityki ekonomiczno-społecznej,
prowadzonej przez władze państwowe danego kraju.
• Przy obliczania społecznych kosztów i korzyści nie
można posługiwać się realnymi cenami i parametrami
makroekonomicznymi, lecz cenami kalkulacyjnymi,
które nazywane są cenami-cieniami (shadow prices).
• Powinny one odzwierciedlać alternatywne koszty
społeczne (social opportunity costs) nabycia
czynników produkcji i alternatywne ceny gotowych
wyrobów oraz poniesionych nakładów inwestycyjnych.
26
CEL I ZASADY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)
• Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych
cen
wynika z poważnych ich zniekształceń
(distortions) w rzeczywistości gospodarczo-społecznej
KSR z powodu występowania szeregu podanych dalej
zjawisk:
a) częste zawyżanie wartości waluty narodowej
(zawyża to popyt na obce waluty celem sfinansowania
zbyt taniego importu, co zmusza do celnych i
pozataryfowych ograniczeń handlowych, napędzając
inflację);
b) występowanie inflacji, w różnym stopniu
powodującej wzrost cen poszczególnych towarów i
usług (co powoduje zniekształcenie struktury cen
krajowych w porównaniu z systemem cen światowych);
c) z powodu narzucania przez państwo obowiązku
stosowania płac minimalnych zawyżanie poziomu płac
w sektorze formalnym gospodarki;
27
ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW
(c.d.)
•
Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych cen
(c.d.):
d) nadużywanie protekcji celnej i ograniczeń pozataryfowych
w imporcie dla ochrony rynku krajowego przyczynia się do
zawyżania cen na importowane towary i ich krajowe substytuty;
e) zaniżanie przez władze monetarne referencyjnej stopy
procentowej na krajowym rynku kredytowym (mimo dużego
popytu na kredyty i niedostatecznej podaży środków
pieniężnych).
•
Nawet przy dobrej znajomości warunków makro- i
mikroekonomicznych, panujących w danej
gospodarce, prawidłowe ustalenie cen
kalkulacyjnych (cen-cieni) jest w praktyce KSR
niezwykle trudne.
Pomocne są przy tym koncepcje
efektywnej stopy protekcji celnej i krajowych kosztów zasobów.
28
DWIE METODY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW
• W literaturze poświęconej KSR największą relatywnie
popularnością cieszą się dwie następujące metody
obliczania społecznych kosztów i korzyści projektów
inwestycyjnych:
1) metoda UNIDO
(„Guidelines for Project Evaluation” z 1972
r.),
2) metoda I.M.D. Little’a i J.A. Mirrlesa
, określana skrótem
L-M („Project Appraisal and Planning for Developing Countries” z
1974 r.).
• O ile w metodzie UNIDO wszystkie korzyści i koszty
przelicza się na konsumpcję społeczną, o tyle w metodzie
L-M dokonuje się przeliczeń na dochody państwa (rządu).
• W metodzieUNIDO stosowana jest
społeczna stopa
dyskontowa
, podczas gdy w metodzie L-M wykorzystuje się
ceny
obrachunkowe inwestycji
(accounting price of investment).
29
DWIE METODY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)
• W metodzie UNIDO stosuje się specjalnie
oszacowany kurs walutowy (shadow exchange
rate), a w metodzie L-M wykorzystywany jest
oficjalny kurs walutowy danego kraju.
• Obie omawiane metody ASKK różnią się
ponadto od siebie pod względem:
-- szczegółowych list uwzględnianych kosztów
i korzyści społecznych,
-- stosowanych metodologii identyfikacji
ograniczeń i niepewności,
-- wizji interwencjonizmu państwowego oraz
funkcji przypisywanych planowaniu (lub
programowaniu) rozwoju.
DWIE METODY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I KORZYŚCI
PROJEKTÓW (c.d.)
• Warto także odnotować, że
w praktyce KSR
metoda UNIDO stosowana jest – i to już od
prawie 40 lat - na znacznie szerszą skalę
niż metoda Little’a-Mirrlesa
.
• Sprzyjał powyższemu w szczególności fakt
opracowania przez ekspertów UNIDO w połowie
lat 80-tych i upowszechnienia w KSR (dzięki akcji
szkoleniowej)
programu informatycznego
COMFAR
,
który znakomicie pomaga zarówno oceniać
mikroefektywność finansową i wykonalność techniczną
konkretnych projektów inwestycyjnych, jak też dokonywać
analizy ich społecznych kosztów i korzyści.
30
31
6. SPORY WOKÓŁ WYBORU
TECHNIK PRODUKCJI W KSR
• Podstawą teoretyczną debaty nad wyborem
technik produkcji w warunkach KSR początkowo
była neoklasyczna koncepcja wyboru
technologicznego, sprowadzająca się do analizy
relacji między inwestycjami i pracą.
• W myśl tej koncepcji, o rodzaju wybranej
technologii decydują ceny pracy i inwestycji oraz
substytucyjność pracy w stosunku do kapitału.
• Postęp techniczny powoduje zaś zmianę funkcji
produkcji, przynosząc wzrost wydajności pracy.
SPORY WOKÓŁ WYBORU
TECHNIK
PRODUKCJI W KSR (c.d.)
•
Traktując jako punkt wyjścia neoklasyczny model
wyboru techniki produkcji,
A.K. Sen i M. Dobb
w swych rozważaniach podjęli próbę
powiązania
tego wyboru z wielkością inwestycji
przypadających na jednego zatrudnionego
.
•
Dowodzili oni, że technika relatywnie
kapitałochłonna sprzyja na długą metę
maksymalizacji nadwyżki finansowej (tzn.
oszczędności).
•
Natomiast technika pracochłonna pozwala na
maksymalizację wielkości bieżącej produkcji.
32
33
KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ POLSKICH
EKONOMISTÓW
• Koncepcja wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena spotkała
się z krytyką ze strony takich polskich ekonomistów jak m.in.:
M.
Kalecki,
Z. Dobrska, A. Muller, J. Nowicki
(jak też wielu
zagranicznych).
• Wskazywali oni w szczególności, że model Sena nie uwzględnia
postępu technicznego, choć ten ostatni powoduje zmianę relacji
między nakładami inwestycyjnymi, nadwyżką i produkcją. Kiedy
postęp techniczny przynosi poprawę wydajności pracy, wtedy
lepsze są techniki kapitałochłonne, mimo iż korzyści płynące z ich
stosowania są relatywnie mniejsze, zaś moment maksymalizacji
dochodu przesuwa się na później.
• W efekcie Z. Dobrska i A. Muller
zakwestionowali wniosek
Sena, że dla KSR optymalne są techniki
kapitałochłonne
, dowodząc, że te kraje
powinny raczej
stosować techniki pośrednie
, stanowiące kombinację
określonego zestawu kapitałochłonnych i pracochłonnych technik
produkcyjnych.
34
KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ EKONOMISTÓW
ZACHODU
• Natomiast ekonomiści zachodni koncentrowali się w swej
krytyce modelu wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena na
akcentowaniu zjawiska zniekształceń relacji cen i kapitału w
warunkach KSR z powodu niewłaściwego funkcjonowania rynku i
nadmiernego interwencjonizmu państwowego, co często
prowadzi tam do wyboru technik nadmiernie kapitałochłonnych.
• Ponadto – jak trafnie podkreślała F. Stewart – Sen pomijał
niesłusznie kwestię zróżnicowania motywów wyboru technologii
w przekroju różnych typów przedsiębiorstw, tj. korporacji
transnarodowych (KTN), dużych lokalnych firm prywatnych,
przedsiębiorstw państwowych oraz małych i średnich
przedsiębiorstw miejscowych.
• Dokonując wyboru techniki produkcji, KTN dążą do
maksymalizacji zysku po opodatkowaniu w skali
międzynarodowej. Celem dużych firm krajowych jest
maksymalizacja zysku po uregulowaniu miejscowego podatku
dochodowego (CIT). Przedsiębiorstwa państwowe mogą, lecz nie
zawsze muszą kierować się maksymalizacją zysku, próbując
realizować określone cele makroekonomiczne lub społeczne.
Drobni przedsiębiorcy lokalni priorytetowo traktują zarobienie
pieniędzy na utrzymanie rodziny.
35
PRAKTYCZNE DYLEMATY
WYBORU TECHNIK PRODUKCJI
W KSR
• Wyniki empirycznych badań nad technikami produkcji w KSR
wskazują, że w sektorze nowoczesnym preferują one stosowanie
technologii kapitałochłonnych i relatywnie zaawansowanych,
zazwyczaj importowanych z KWR lub towarzyszących
bezpośrednim inwestycjom KTN. Ale transfer przez KTN
zachodnich technik wytwórczych, niedostosowanych do
specyficznych wymagań KSR, powodować może zniekształcenia
strukturalne i marnotrawstwo dostępnych środków. Jest to
wówczas technika niewłaściwa (inappropriate technology).
• Natomiast
kwestia właściwej techniki
(appropriate
technology) produkcji nie tylko sprowadza się w warunkach KSR
do wyboru odpowiedniej technologii spośród już znanych i
stosowanych w gospodarce światowej, lecz polega także na
poszukiwaniu i rozwoju nowych technik, odpowiednio
dostosowanych do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczo-
społecznej tych krajów.
• Pojęcie właściwej technologii jest utożsamiane z koncepcją
technologii
pośredniej
Schumachera, postępowej techniki
Mardsena lub alternatywnej technologii Dicksona. Powinna być
to technika efektywna, nowoczesna i zarazem pozwalająca na
wzrost zatrudnienia, uwzględniająca współczesny etap rewolucji
naukowo-technicznej.
36
7. DYSKUSJA NAD ZWIĄZKAMI
MIĘDZY
SPOŁECZNYM PODZIAŁEM
DOCHODÓW
I WZROSTEM GOSPODARCZYM
• W latach 50-tych i 60-tych przedstawiciele
ortodoksyjnej ekonomii rozwoju nie interesowali się szerzej
problematyką wpływu podziału dochodów między różne
grupy ludności KSR na dynamikę wzrostu gospodarczego.
• Podzielali bowiem
neoklasyczny punkt widzenia,
według którego
nierówności w zakresie społecznego
podziału dochodów trzeba traktować jako
zjawisko naturalne, wynikające z odmiennej
produktywności krańcowej poszczególnych
czynników produkcji (tj. pracy, kapitału i ziemi)
oraz ze zróżnicowanego wyposażenia ludzi w
każdy z czynników wytwórczych.
• Skoro poszczególni ludzie różnią się od siebie pod
względem wykształcenia, wiedzy, przedsiębiorczości,
pracowitości, innowacyjności, wydajności pracy,
posiadanych zasobów kapitałowych i ziemi, to fakt ten
wyjaśnia i uzasadnia wystarczająco, skąd biorą się różnice
w zakresie otrzymywanych przez nich wynagrodzeń i
dochodów.
37
CZY NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
POBUDZA WZROST
GOSPODARCZY ?
• W myśl ekonomii neoklasycznej i keynesistowskiej,
nierówności w podziale dochodów są wręcz konieczne
dla przyśpieszenia wzrostu gospodarczego
.
• Dużą skłonnością do oszczędzania i inwestowania odznaczają
się bowiem tylko ludzie relatywnie zamożni, podczas gdy
biedacy całość swoich dochodów przeznaczają na konsumpcję.
Różnice dochodowe sprzyjać zatem powinny
wzrostowi gospodarczemu
(poprzez zwiększanie
oszczędności i inwestycji). Natomiast eliminacja nierówności
społecznych zapewnia wprawdzie większą sprawiedliwość, lecz
odbija się negatywnie na procesie wzrostu (bo zmniejsza
oszczędności i inwestycje).
• Przyjmując, że – jak głosili ekonomiści neoklasyczni -
wzrost
ekonomiczny odbywa się i rozprzestrzenia powoli,
lecz stale „na podobieństwo spadającej kropli wody
drążącej skałę” (trickle down effects)
,
aby poprawić
warunki życia ubogich grup ludności, trzeba
przyspieszyć tempo wzrostu gospodarki.
38
NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
A WZROST GOSPODARCZY W
PRAKTYCE
• Ze swej strony ekonomiści keynesistowscy dostrzegali
potrzebę pewnej korekty mechanizmu rynkowego
poprzez progresywne opodatkowanie wysokich
dochodów, częściowe subsydiowanie kosztów
utrzymania grup ubogich i inwestycje państwowe
zwiększające popyt, poprawiające koniunkturę i
pobudzające wzrost gospodarczy.
• Jednak badania empiryczne nad doświadczeniami
praktycznymi rozwoju społeczno-ekonomicznego
wybranych krajów Ameryki Łacińskiej i innych regionów
ubogiego Południa, jakie były prowadzone na początku
lat 70-tych m.in. przez R. Weisskoffa, A. Fishlowa, D.
Seersa, I. Adelman i C. Morrisa, nie potwierdziły
słuszności powyższych koncepcji ekonomistów
neoklasycznych i keynesistowskich, dotyczących
pozytywnych współzależności między wzrostem
gospodarczym i nierównomiernym społecznym
podziałem dochodów.
39
PRZEWARTOŚCIOWANIE
PODEJŚCIA
DO PODZIAŁU DOCHODÓW W
KSR
• Okazało się, że w rzeczywistości
przyspieszenie wzrostu
zazwyczaj pociągało tam za sobą pogłębianie się
nierówności społecznych
i pogorszenie się sytuacji
materialnej najuboższych warstw ludności, zamiast przynosić
oczekiwane ograniczenie skali ubóstwa.
• Wynikał stąd
wniosek o konieczności interwencji państwa
na rzecz bardziej równomiernej redystrybucji
dochodów i ograniczania skali ubóstwa
.
• Przełomowym momentem w dyskusji naukowej nad
przewartościowaniem podejścia do wzrostu ekonomicznego i
społecznego podziału dochodu stało się opublikowanie w roku
1974 raportu pt.:
„Redystrybucja wraz ze wzrostem:
Polityka na rzecz poprawy podziału dochodu w krajach
rozwijających się w kontekście wzrostu
gospodarczego”
(„Redistribution with Growth...”). Na zlecenie
Banku Światowego raport ten przygotował - kierowany przez R.
Jolly’ego - zespół ekspertów z Instytutu Studów nad Rozwojem
Uniwersytetu Sussex (H. Chenery, M.S. Ahluvalia, C.L.G. Bell i J.H.
Duloy).