OD DEBATY NAD ROLĄ

HANDLU

ZAGRANICZNEGO

DO PARADYGMATU

ZALEŻNOŚCI

KRAJÓW

KRAJÓW

SŁABO ROZWINIĘTYCH

SŁABO ROZWINIĘTYCH

Dr Mieczysław SZOSTAK

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH

Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH

.

2

Podstawowe zagadnienia

1. Stopniowa poprawa niekorzystnej pozycji KSR

w handlu światowym w świetle danych

empirycznych.

2. Spory o ocenę wpływu handlu zagranicznego

na rozwój ekonomiczny KSR.

3. Koncepcja wzrostu zubażającego KSR

według J. Bhagwatiego.

4. Teoria spadkowej tendencji terms of trade

Prebischa-Singera-Myrdala.

5. Główni przedstawiciele i najważniejsze nurty

Szkoły Zależności.

6. Zasadnicze tezy „dependystów” i ocena ich

stanowiska.

7. Krytyczny stosunek zwolenników paradygmatu

zależności do roli państwa w KSR.

3

1. STOPNIOWA POPRAWA
NIEKORZYSTNEJ POZYCJI
KSR W HANDLU ŚWIATOWYM

W ŚWIETLE DANYCH

EMPIRYCZNYCH

Struktura geograficzna światowego

eksportu towarów w roku 2009

(według grup

krajów; dane UNCTAD)

-----------------------------------------------------------------------------------------------

---------------

Kraje wysoko rozwinięte (KWR) = 56,6% (7 032

mld USD)

Kraje słabo rozwinięte

(KSR)

= 39,5% (4 908

mld USD)

Kraje w trakcie transform. (KTT) = 3,9% (478

mld USD)

4

Pozycja KSR wśród największych
eksporterów świata w 2008 r.

(eksport

towarów w mld USD)

Ekspo
rt

Liczb
a
krajó
w

Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)

Powyż
ej
200
mld

15

Niemcy (971), USA (904), Chiny (762),
Japonia (598), Francja (459),
Niderlandy (401), Wlk. Brytania (378),
Włochy (367), Kanada (360), Belgia
(330), Hongkong (292), Korea Płd
(285), Rosja (245), Singapur (230),
Meksyk (214)

200 –
101
mld

12 Hiszpania (186), Arabia Saud. (179),

Tajwan (151), Malezja (141), Szwecja
(130), Szwajcaria (126), Austria (123),
Brazylia (118), Tajlandia (110),
Australia (109), Irlandia (109),
Norwegia (103)

100 -
51
mld

11 POLSKA (95), Indie (90), Indonezja

(86), Dania (85), Czechy (78), Turcja
(73), Finlandia (66), Węgry (62), Iran
(58), Wenezuela (56), RPA (52)

5

Miejsce KSR wśród najmniejszych
eksporterów świata w 2008 r.

(eksport towarów w mld USD)

Ekspo
rt

Liczb
a
krajó
w

Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)

1,0 –
- 0,51
mld

13

Gwinea (0,9), Tadżykistan (0,9),
Gruzja (0,9), Armenia (0,9), Uganda
(0,9), Etiopia (0,9), Nepal (0,8),
Nikaragua (0,8), Togo (0,8), Kirgizja
(0,7), Madagaskar (0,7), Albania
(0,6), Benin (0,6)

0,5
mld
i
mniej

11 Malawi (0,5), Haiti (0,5), Laos (0,4),

Mauretania (0,4), Burkina Faso (0,4),
Niger (0,4), Burundi (0,1), Sierra
Leone (0,1), Ruanda (0,1), Republika
Środkowej Afryki (0,1), Erytrea
(0,009)

6

Przykłady uzależnienia eksportu
krajów afrykańskich od jednego
towaru w 2009 r.

Nazwa towaru

Kraje (odsetek eksportu)

Ropa naftowa

Angola (96%), Libia (95%), Czad (95%),
Gwinea Równ. (93%), Nigeria (92%),
Kongo (Braz.-89%), Sudan (89%),
Gabon (77%), Algieria (67%)

Diamenty

Botswana (88%), Sierra Leone (63%),
Kongo (Kinsz.-43%), Namibia (39%),
Rep. Śr. Afr. (40%)

Boksyty lub
miedź

Mozambik (73%), Gwinea (51%),
Zambia (56%)

Kawa

Burundi (88%), Ruanda (52%), Etiopia
(48%)

Bawełna

Burkina Faso (84%), Mali (81%)

Kakao

Ghana (46%),Wyb. Kości Sł. (38%),
Togo (22%)

Orzeszki ziemne Gwinea-Bissau (94%), Gambia (44%)
Ryby

Rep. Ziel. Przyl. (61%), Seszele (44%)

7

2. SPORY O OCENĘ WPŁYWU

HANDLU ZAGRANICZNEGO NA
ROZWÓJ EKONOMICZNY KSR

• Od lat 50-tych równolegle formułowane były koncepcje

o pozytywnym lub negatywnym wpływie wymiany

handlowej na tempo wzrostu gospodarczego KSR.

• Przedstawicielami pierwszego z tych nurtów byli R.

Nurkse
i J. Viener , którzy twierdzili, że handel jest motorem

wzrostu.

• W szczególności R. Nurkse, odwołując się do historii wymiany

handlowej między Anglią i zamorskimi obszarami nowego

osadnictwa, dowodził, iż eksport przez KSR surowców i artykułów

żywnościowych oraz import z KWR maszyn i gotowych wyrobów

przemysłowych (wzmocniony przez przywóz kapitału) powinien

sprzyjać wzrostowi ekonomicznemu KSR (poprzez uruchomienie

mechanizmów mnożnika i akceleratora).

• Ale - zdaniem krytyków - dane empiryczne dotyczące

handlu zagranicznego w relacji KSR-KWR nie

potwierdzały tej tezy.

8

POGLĄDY ZWOLENNIKÓW

ROZWOJU WYMIANY
HANDLOWEJ KSR

• Teorię handlu jako „wentyla nadwyżki” ekonomicznej w

KSR (the vent-for-surplus theory) rozwinął H. Myint

(ekonomista pochodzący z ówczesnej Birmy): KSR

odnoszą korzyści z eksportu artykułów rolnych do KWR,

bo dzięki temu mogą zagospodarować zarówno tereny

dotąd niewykorzystywane do celów rolniczych, jak też

własne nadwyżki zasobów pracy.

• Zdecydowanymi orędownikami rozwoju handlu przez

KSR byli także F. Benham (

autor koncepcji rozwoju poprzez

handel, tj. wykorzystania przez KSR ich korzyści komparatywnych

)

i G. Haberler.

• Ten drugi dowodził, że wymiana handlowa z zagranicą pozwala KSR

nie tylko pełniej wykorzystać posiadane zasoby czynników

wytwórczych, lecz również osiągać korzyści ze skali produkcji

(dzięki specjalizacji), stymuluje napływ obcych kapitałów i

technologii (handel pasem transmisyjnym nowych rozwiązań

technicznych, pomysłów i umiejętności), poprawia konkurencyjność

i ogranicza pozycję monopolistyczną dużych firm na ich rynkach.

9

3. KONCEPCJA WZROSTU

ZUBAŻAJĄCEGO KSR WEDŁUG J.
BHAGWATIEGO

• Za swej strony J. Bhagwati zwrócił uwagę na

możliwość wystąpienia niekorzystnego

oddziaływania zwiększonego eksportu surowców na

dobrobyt w niektórych KSR. Skłoniło to go do

sformułowania koncepcji wzrostu zubażającego

(immiserising growth).

• Jeśli wzrost gospodarczy polega na zwiększaniu

produkcji i eksportu surowca lub artykułu rolno-

spożywczego przez taki duży KSR,

który dostarcza

znaczną część całej światowej podaży tego towaru (np. pozycja

Brazylia na rynku kawy, czy Wybrzeża Kości Słoniowej na

rynku kakao), to poważny wzrost wielkości dostaw – przy
niezmienionym, sztywnym popycie –

spowoduje spadek cen

światowych eksportowanego produktu.

• Pociągnie to za sobą pogorszenie się terms of trade

kraju-eksportera, bo należy oczekiwać, że ceny

importowanych przezeń towarów nie spadną w tym

samym czasie.

10

KONCEPCJA WZROSTU

ZUBAŻAJĄCEGO J.
BHAGWATIEGO (c.d.)

• W przypadku, kiedy straty wywołane pogorszeniem

się terms of trade danego KSR będą większe od
przyrostu jego wpływów eksportowych z tytułu
zwiększenia wolumenu (ilości) eksportu surowca,
wówczas - mimo realizowanego wzrostu
gospodarczego - nastąpi spadek ogólnego dobrobytu
KSR, specjalizującego się w eksporcie surowców
górniczych lub artykułów rolno-spożywczych.

• Istotę i mechanizm zubażającego wzrostu

gospodarczego można też – jak to uczynił J. Bhagwati
- przedstawić w ujęciu graficznym, wykorzystując w
tym celu neoklasyczne krzywe możliwości
produkcyjnych i obojętności konsumentów

(zob. szerzej

na ten temat: w podpunkcie 7 rozdziału V monografii Z. Kozak
oraz w rozdziale 6 podręcznika do MSG A. Budnikowskiego).

11

4. TEORIA SPADKOWEJ TENDENCJI
TERMS
OF TRADE PREBISCHA-SINGERA-
MYRDALA

• Przyczyny spadkowej tendencji towarowych terms of

trade KSR według Prebischa-Singera-Myrdala

:

a) O ile w KWR w długim okresie wzrost wydajności pracy pociąga za

sobą – wskutek silnej pozycji związków zawodowych – podniesienie
płac i poziomu cen artykułów eksportowych, o tyle

w KSR

poprawa wydajności pracy pozwala na obniżkę kosztów

produkcji i spadek cen eksportowanych surowców i

produktów rolnych

. Rezultatem tego jest pogarszanie się terms

of trade KSR.

b) Innym powodem spadku terms of trade KSR jest

silniejszy

wzrost ich popytu na artykuły przemysłowe importowane

z KWR w porównaniu z popytem światowym na surowce i

towary rolne eksportowane przez kraje słabo rozwinięte

.

Wynika to zarówno z działania prawa Engla (wraz ze wzrostem

dochodów ludności maleje udział wydatków na żywność, co

powoduje spadek cenowej elastyczności popytu na artykuły spoż.),

jak też z wyższej dochodowej elastyczności popytu na towary

przemysłowe niż na surowce i żywność.

12

WNIOSKI Z TEORII PREBISCHA-SING.-
MYRD.

- Rekomendacje praktyczne Preb.-Sing.-Myrd. pod

adresem polityki gospodarczej KSR

: Aby zapobiec

dalszemu spadkowi terms of trade, KSR powinny zmienić
strukturę własnej produkcji, przesuwając czynniki wytwórcze z
górnictwa i rolnictwa do przemysłu, co wymaga przyśpieszenia
industrializacji, a zwłaszcza podjęcia produkcji artykułów
przemysłowych dotąd importowanych z KWR. W tym celu
konieczna jest realizacja

strategii substytucji importu

(lub strategii produkcji antyimportowej) i zapewnienie
ochrony celnej nowym gałęziom przemysłu (tzw. infant
industry).

- Ale według krytyków teorii Prebischa-Singera-

Myrdala:

1) W praktyce okresy spadku terms of trade KSR przeplatają się z

okresami ich poprawy (przynajmniej częściowej).

2) Istnienie naturalnych (fizycznych) ograniczeń wzrostu podaży

towarów surowcowo-rolnych może zapobiegać nadmiernemu
spadkowi ich cen i pogarszaniu się terms of trade KSR.

13

5. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE

I NAJWAŻNIEJSZE NURTY
SZKOŁY ZALEŻNOŚCI (A)

• Twórcami i najwybitniejszymi reprezentantami Szkoły

Zależności (Dependency School), zwanej też teorią

zależności lub paradygmatem zależności, byli ekonomiści,

socjologowie
i historycy

(co świadczy o

interdyscyplinarnym

jej charakterze),

głównie wywodzący się z Ameryki Łacińskiej, Afryki i krajów Zachodu.

• Za założycieli tej Szkoły,

powstałej u progu lat 60-tych,

powszechnie są uznawani dwaj ekonomiści o poglądach marksistowsko-

radykalnych: A.G. Frank (z Karaibów) i P. Baran (z USA).

• Następnie

A.G. Frank

stworzył i rozwinął radykalną

teorię „rozwoju

niedorozwoju”

(„the theory of development of underdevelopment”).

• Aktywni uczestnicy latynoamerykańskiej debaty nad

pojęciem i istotą zależności (1966-1975 r.):

T. dos Santos, C.

Furtado, F.H. CARDOSO, E. Faletto i O. Sunkel (czasami zalicza się też

do „dependystów” R. Prebischa, który znany jest jednak głównie jako
twórca ekonomii strukturalnej).

14

GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
I NAJWAŻNIEJSZE NURTY
SZKOŁY ZALEŻNOŚCI (B)

• S. Amin (z Egiptu) autorem modelu

zdeformowanego kapitalizmu peryferyjnego.

• Teorie wymiany nieekwiwalentnej przedstawione

zostały głównie w pracach A. Emmanuela i S.
Amina.

• Z kolei głównym autorem i znanym orędownikiem

koncepcji dwubiegunowego systemu światowej
gospodarki kapitalistycznej: „centrum i peryferii”
był amerykański socjolog i historyk I. Wallersteina
(wykładający także przez wiele lat w Paryżu).

15

6. ZASADNICZE TEZY

„DEPENDYSTÓW”
I OCENA ICH STANOWISKA (A)

•

Zależność była przez „dependystów” definiowana jako

sytuacja, w której procesy ekonomiczne i społeczne w

krajach słabo rozwiniętych (peryferyjnych) są

wyłącznie zdeterminowane przez rozwój gospodarek

krajów, tworzących centrum światowego kapitalizmu

(T. dos Santos).

•

Źródłem niedorozwoju krajów peryferii nie są –

według zwolenników paradygmatu zależności -

czynniki wewnętrzne, lecz niekorzystna pozycja tych

krajów w kapitalistycznym podziale pracy, wyzysk

(eksploatacja) i drenaż ich zasobów przez kraje

centrum. Jest to tożsame z „klasowym” podział świata

na kraje „wyzyskiwane i wyzyskujące”.

•

Proces rozwoju krajów zależnych był zawsze i pozostał

– zdaniem „dependystów” - silnie zdeformowany,

prowadząc do pogłębiania niedorozwoju i zacofania, a

więc do tworzenia zniekształconych (lub

wypaczonych) struktur ekonomiczno-społecznych.

16

ZASADNICZE TEZY
„DEPENDYSTÓW”
I OCENA ICH STANOWISKA (B)

• Według stanowiska autorów, należących do Szkoły

Zależności - kraje peryferyjne nie są zdolne do wzrostu

autonomicznego (czyli - samowspierającego się), a

jedynie do wzrostu indukowanego z zewnątrz przez kraje

kapitalistycznego centrum. Z tego względu określali go

mianem wzrostu imitacyjnego lub „mimetycznego”.

• W sposób tendencyjnie negatywny i jednostronny oceniali

„dependyści” skutki kolonializmu dla krajów

peryferyjnych.

• Podważali też możliwość czerpania przez KSR korzyści z

handlu międzynarodowego, współpracy kapitałowej i

transferu technologii z zagranicy, potępiając „w czambuł”

korporacje transnarodowe i uznając te ostatnie za

najgorsze „ucieleśnienie imperialistycznego wyzysku”.

• Natomiast do nielicznych zalet Szkoły Zależności można

zaliczyć podjęcie próby systemowego spojrzenia na

gospodarkę światową i należyte docenienie (a nawet

może „przecenienie”) roli społecznych aspektów

rozwoju.

17

7. KRYTYCZNY STOSUNEK

ZWOLENNIKÓW PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI DO ROLI PAŃSTWA
(A)

• Podczas gdy marksiści traktowali państwo jako „aparat

klasowego przymusu”(wykorzystywany przez klasę

rządzącą celem „eksploatacji klas uciskanych”), to

„dependyści” głosili, że istoty państwa w krajach

peryferyjnych (zależnych) nie można zrozumieć bez

uwzględnienia nierównoprawnej pozycji tych krajów w

międzynarodowym kapitalistycznym podziale pracy.

• Twierdzili oni, że w warunkach KSR państwo jest

głównym „polem bitwy o rozwój”, ponieważ wokół

państwa ścierają się interesy ekonomiczne i polityczne

burżuazji (nazywanej - w ślad za marksistami -

burżuazją kompradorską) i innych klas społecznych z

samych krajów peryferyjnych, a także właścicieli

obcego kapitału (korporacji transnarodowych),

pochodzących głównie z tych krajów, które tworzą

rozwinięte centrum kapitalistycznej gospodarki

światowej.

18

KRYTYCZNY STOSUNEK
ZWOLENNIKÓW PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI DO ROLI PAŃSTWA (B)

•

Silna zależność krajów peryferyjnych od

zagranicznego kapitału ogranicza suwerenność

działania ich władz państwowych (czyni je wręcz

bezsilnymi), uniemożliwiając im – jak dowodził m.in.

T. dos Santos - samodzielny rozwój gospodarczy.

• Krytyczna („klasowa”) ocena przez „dependystów”

realizowanych dotąd przez władze państw peryferyjnych

strategii handlu zagranicznego i współpracy z korporacjami

międzynarodowymi, jak też polityki rozwoju gospodarczego,

zmierzającej do pobudzania krajowego sektora prywatnego.

•

Jednakże oceniali oni raczej pozytywnie rozbudowę

przez państwo w KSR infrastruktury ekonomicznej,

jak też wykorzystanie publicznych środków

finansowych na cele rozwoju własnego (narodowego)

potencjału produkcyjnego i naukowo-technicznego,

uznając, iż przyczynić się to może do - przynajmniej

częściowego - osłabienia dotychczasowej zależności

peryferii od kapitalistycznego centrum.