Typologia fonetyczna

języków

Systemy ubogie

Do 20 fonemów
• Tahitański u o i e a ?

p t h m w f n r

Systemy bogate

Ponad 45 fonemów
• Abchaski 2 samogłoski

i 58 spółgłosek

Samogłoskowe
Ponad 30% fonemów
to samogłoski
(Milewski)

• francuski

W tekstach więcej jest
samogłosek niż
spółgłosek (Majewicz)

• maoryskie taaua ‘my’
aeaeaa ‘dyszący’

Spółgłoskowe

Ponad 70% fonemów to
spółgłoski (Milewski)

• polski

W tekstach więcej jest
spółgłosek niż
samogłosek (Majewicz)

• pol. kłamstw
strasznych

• gruz. vhsdzγvnob
‘daję’

System spółgłoskowy abchaski

Nazwy instytucji w Nowej Zelandii

(Aotearoa)

w językach urzędowych: angielskim i

maoryskim

Ministry of Consumer Affairs Manatū Kaihokohoko
Department of Corrections Ara Poutama

Aotearoa

Ministry for the Environment Manatū mō te Taiao
Ministry of Foreign Affairs Te Manatū Aorere
New Z. Defence Force Te Ope Kaatua o

Aotearoa

Transit New Zealand Ararau Aotearoa

Mlaski

język nama

Cechy prozodyczne

(związane z samogłoskami i

sonantami)

• TON

(wysokość głosu: rosnąca, opadająca,
równa i ich kombinacje)
ILOCZAS
(subiektywna długość / krótkość
samogłoski)

• SIŁA

(akcent dynamiczny)

Języki prozodyczne

z dystynktywną funkcją cech

prozodycznych

• Miejsca akcentu

w słoweńskim

govorí ‘mówi’

govôri ‘mów’
gôvori ‘mowy’

• Tonu akcentu

w serbsko-chorwackim

drágo ‘miłe’

drâgo ‘miło’

• Iloczasu

w łacinie

invenīmus ‘znajdujemy’

invenĭmus ‘znaleźliśmy’
mālum ‘jabłko’, mălum ‘zło’

Języki nieprozodyczne

Ze względu na typ akcentu języki:

• Z akcentem dynamicznym (wyróżnianie
niektórych

sylab przez zmianę siły głosu)

 polski, rosyjski, francuski, niemiecki

• Z akcentem tonicznym (wyróżnianie niektórych
sylab przez zmianę wysokości tonu)

 japoński, łacina, serbsko-chorwacki

Ze względu na miejsce akcentu języki:

z akcentem

ruchomym –

rosyjski, słoweński

inicjalnym –

czeski, węgierski

finalnym –

francuski

paroksytonicznym –

polski

proparoksytonicznym – macedoński

padającym na rdzeń

–

niemiecki

Języki tonalne

• Z tonem na każdej sylabie, w opozycji do

możliwego
innego tonu na tej samej sylabie

• np. w chińskim 4 tony:

mā ‘matka’ , má ‘konopie’, mă ‘koń’, mà
‘karcić’

• W chińskim podobno bywa gdzieś do 10 tonów

wietnamski, tybetański, laotański, apacze

Typologia

morfologiczna języków

Bez liczby
w teście pojedynczość wyróżniana
leksykalnie

• japoński, chiński

2 liczby

• europejskie

• suahili: m-tu ‘człowiek’, wa-tu ‘ludzie’

3 liczby

• słoweński (sg. pl. du.):

en pes, dva psa, trije psi

Ze względy na kategorię
liczby

Ze względu na kategorię

rodzaju

• Bez rodzaju

– węgierski

• 2 rodzaje

– włoski, hiszpański, angielski m. i f.

(zaimki he i she, w zasadzie wg płci)

szwedzki realny i nijaki

• 3 rodzaje

– polski, niemiecki

JĘZYKI KLASYFIKUJĄCE

Mają klasy nominalne rzeczowników

• kwiakiutl widzialne i niewidzialne,

• suahili ok. 8 klas (ludzie, rośliny,

rzeczy, obyczaje i języki, abstrakta
…)

• język fula ok. 30 klas

Suahili:

mtu ‘człowiek’, watu ‘ludzie’,
mti ‘drzewo’, miti ‘drzewa’,
kisuahili ‘język s.’ visuahili ‘języki s.’

…

W jęz. nawaho ‘smutek’ należy do kl.
okrągłych
(w polskim: do męskich)

ZE WZGLĘDU NA KATEGORIĘ PRZYPADKA

Np. JĘZYK FIŃSKI ma 16 przypadków

1.Nominativus

przypadek podmiotu, orzecznika,

wołacza i in.
2.Partitivus

wyraża część obiektu

3.Genetivus

posiadanie, pochodzenie i in.

4.Accusativus

przypadek obiektu ujmowanego jako

całość i in.
5.Essivus

lokalizuje w czasie i w stanie i in.

6.Translativus

wyraża zmianę stanu i właściwości,

zamiar i in.
7.Comitativus

łączność z obiektem

8.Prolativus

wyraża

sposób

9.Abessivus

wyraża

brak

10.Instructivus

sposób lub narzędzie i in.

11.Inessivus

miejsce wewnątrz obiektu, łączność z nim

12.Elativus

kierunek z wnętrza obiektu i in.

13.Illativus

kierunek do środka obiektu i in.

14.Adessivus

bliskość obiektu i in.

15.Ablativus

oddalenie od obiektu lub oddzielenie i in.

16.Allativus

kierunek do obiektu

Liczebnik viisi ‘pięć’ ma 15 form przypadkowych

Singularis

Pluralis

1.Nom.

viisi

viidet

2.Prt.

viittä

viisiä

3.Gen.

viiden

viisien

4.Acc. I.

viiden

viidet

Acc. II.

viisi

viidet

5.Ess.

viitenä

viisinä

6.Trl.

viideksi

viisiksi

7.Com.

-

viisineen

8.Abs.

viidettä

viisittä

9.Itr.

-

viisin

10.Ins.

viidessä

viisissä

11.Elt.

viidestä

viisistä

12.Ill.

viiteen

viisiin

13.Ads.

viidellä

viisillä

14.Abl.

viideltä

viisiltä

15.All.

viidelle

viisille

(Cz.Kudzinowski, Gramatyka języka fińskiego, Poznań 1983, s.
46)

Ze względu na kategorię czasu

Bez czasu

• chiński

2 czasy

• japoński (uprzedni, nieuprzedni)

3 czasy

• polski, angielski

Więcej czasów

•łacina, scs.

Ze względu na kategorię aspektu

Hopi ma 9 aspektów, m.in. aspekt odcinkowy
tworzony: powtórzenie rdzenia i dodanie przyrostka „-
to”.
Zjawisko wyrażane w aspekcie odcinkowym staje się
ciągiem powtarzalnych segmentów zjawiska
rozciągłego.

ZE WZGLĘDU NA DOMINUJĄCE

ZE WZGLĘDU NA DOMINUJĄCE

SPOSOBY ŁĄCZENIA

SPOSOBY ŁĄCZENIA

MORFEM

MORFEM

ÓW

ÓW

ciągła skala

analityczności  syntetyczności

A <--|-------------|--------|--------|-------|-> S

izolujące aglutynujące fleksyjne alternacyjne

polisyntetyczne

ANALITYCZNOŚĆ

Funkcje gramatyczne wyrażane

przez morfemy luźne

chiński, angielski, romańskie,

nowoperski, bułgarski

Il-est-venu á Rome.
„On-jest-przyjechać do Rzym”

Je vois la maison de mon pere.

„Ja widzieć ten dom od mój ojciec”

Ich bin gekommen.

SYNTETYCZNOŚĆ

Funkcje gramatyczne wyrażane

przez afiksy, stanowiące

integralną część wyrazów

łacina, sanskryt, bałtyckie,

większość słowiańskich

Venit Romam.

Vidi domum patris mei.
Przyszedłem.

Analityczność i

syntetyczność

• Je vois la maison de mon

pere.

• Vidi domum patris

mei.

• Ich bin gekommen.
• Przyszedłem.

W związku z tym da się wyróżnić na tej

skali

(klasyfikacja Majewicza):

1.

Typ izolujący

(analityczny w najwyższym stopniu)

Nieodmienne luźne („izolowane”) wyrazy:

1.niosące informację leksykalną +

2.posiłkowe

Znaczenie gramatyczne ma szyk

• Chiński (klasyczny), wietnamski, tajski,

mniej typowy angielski

Typ izolujący

Chiński:

 

shí èr

10+2

dwanaście

èr shí

2+10

dwadzieścia

 guó zhōng środek + państwo = środek

państwa

zhōng guó państwo + środek = państwo

środka

(Chiny)

Angielski (ma nieodmienne rzeczowniki):
John loves Mary (Jan kocha Marię)
Mary loves John (Maria kocha Jana)

2. Typ inflektywny

Wykładnikami kategorialnymi

znaczenia gramatycznego są
afiksy wyrazów

a) podtyp aglutynacyjny
b) podtyp fleksyjny
c) podtyp alternacyjny

a) podtyp aglutynacyjny

Afiks ma tylko jedno znaczenie

gramatyczne

Tematy mogą istnieć samodzielnie
suahili ameila:

a- ‘podmiot’
–me- ‘cz. przeszły’
–i- ‘dopełnienie’
–la ‘jeść’

turecki, węgierski, fiński, estoński,

suahili.

podtyp aglutynacyjny

W tureckim

ev ‘dom’

Ev – in – iz – de – y – iz.

(dom + twój + pl. + loc. + być + pl.)

= Jesteśmy w waszym domu.

Np. W JĘZYKU TURECKIM

ev

dom

ev-in-de (dom + twój + loc.)

w twoim domu

ev-in-iz (dom + twój + pl.)

wasz dom

ev-in-iz-de (dom + twój + pl. + loc.)

w waszym domu

Ev-in-iz-de-y-iz. (dom + twój + pl. + loc. + być + pl.)

Jesteśmy w waszym domu.

Ev-in-iz-de-y-im. (dom + twój + pl. + loc. + być + sg.)

Jestem w waszym domu.

Ev-in-iz-de mi-y-im? (

dom + twój + pl. + loc. + pyt. + być + sg.)

Jestem w waszym domu?

ev-ler

(dom + pl.)

domy itd.

Np. W JĘZYKU TURECKIM

ev in

de

ev in

iz

ev in

iz

de

Ev in

iz

de y

iz.

Ev in

iz

de y

im.

do
m

twó
j

pl.

loc. być pl.

sg.

podtyp aglutynacyjny

• HARMONIA WOKALICZNA

– jakościowa zależność samogłosek w afiksach od

rdzenia

samogłoski przednie

kiz – i (‘dziewczyna + jego)

samogłoski tylne

komşu-s-u (sąsiad + jego)

Harmonia wokaliczna wskazuje granice wyrazu

Elementy aglutynacji w

polskim

czyta-ł-_-by-_
czyta-ł-a-by-m
czyta-ł-o-by-ś

czyta-l- i-by-śmy
czyta-ł-y-by-ście

b) podtyp fleksyjny

Afiksy mają więcej niż jedno znaczenie

gramatyczne

ćast – o = nom. + sg. + neutr.
ćeść – e = loc. + sg. + neutr.
ćast – ø = gen. + pl. + neutr.
Afiksy i temat bywają spoiste,

nierozerwalne
s-ą (temat s- nie istnieje samodzielnie)

ćast-o – ćeść-e (obok afiksu znaczenie

gramatyczne ma alternacja)

• zjawisko rzadkie :

polski, rosyjski, łaciński

podtyp fleksyjny

• Łac. scribo plumbo ‘piszę ołówkiem’

scrib – o

plumb - o

1. os.

ablativus

l. pojedyncza

l.

pojedyncza

cz. teraźniejszy

r. nijaki

strona czynna

c) podtyp alternacyjny

Znaczenie leksykalne: 3 spółgłoski rdzenia
Znaczenie gramatyczne: afiksy

i alternacja samogłosek rdzenia

arab.

k-t-b ‘pisać’:

perf. act. katab-a, perf. pass. kutib-a
impf. act. ja-ktub-u, impf. pass. ju-ktib-u
part. act. katib-um
hebrajski, arabski i in. semickie

ARABSKA MORFOLOGIA ALTERNACYJNA

qātala

bił się qātil bij

salam

zdrowie salīm zdrowy

šaraf szlachetność šarif

szlachetny

 dars

lekcja durus

lekcje

 tilmīd

uczeń talāmīd

uczniowie

 tālib

student tullābu

studenci

 rasm

rysunek rusum

rysunki

 dabīt

oficer dubbāt

oficerowie

 talāt

trzy tālit

trzeci

Elementy alternacyjności w

innych językach

• niem. Vater ‘ojciec’ Väter ‘ojcowie’

Mutter ‘matka’ Mütter ‘matki’

• ang. foot ‘stopa’ feet ‘stopy

goose ‘gęś’ geese ‘gęsi’
drink – drank – drunk

3. Typ polisyntetyczny

(najwyższy stopień

syntetyczności)

Zdanie = wyraz składa się z niemal

samych morfemów gramatycznych



Użytkownik języka syntetyzuje

opisywaną sytuację, tworzy
ad hoc z morfemów
gramatycznych możliwie najkrótszą
wypowiedź
ajnuski, irokeskie, eskimoskie

Typ polisyntetyczny - przykład

- W języku chinook

a-n-i-ā’-l-ō-t

a- ‘czas teraźniejszy’
-n- ‘1. os. sg. agensa’
-i- ‘3. os. sg. dopełnienie bliższego’
-a- ‘3. os. sg. dopełnienia dalszego’
-l- ‘sygnalizator ukierunkowania’
-ō- ‘kierunek od’
-t ‘dawać, dać’ (rdzeń)

Znaczenie całości: ‘daję go jej’

Typ polisyntetyczny - przykład

-

eskimoskie anisaxtuxtyfkagatapixnakakjagaka

ani-

‘śnieg’ (rdzeń)

-sax-

‘ruch za czymś’

-tux-

‘wielokrotność’

-tyfka-

‘kauzatywność’

-gata-

‘przechodniość’

-pix-

‘intensywność’

-nakak- ‘intencjonalna perfektywność’
-ja- ‘intencjonalna terminatywność’
-ga-

’czas przeszło-teraźniejszy’

-ka ‘1. os. podmiotu i 3. os. dopełnienia’
‘zdarzyło się, że chciałem go ostatecznie zmusić

do chodzenia i przynoszenia śniegu’

JĘZYKI INKORPORUJĄCE

Włączające podmiot i dopełnienia w orzeczenie,

które kopiuje strukturę całego zdania

bantu, kaukaskie, paleoazjatyckie, wiele

indiańskich

suahili Mwomba ameila nyama ‘żebrak zjadł mięso’

- mwomba ‘żebrak’
- a- ‘podmiot’ -me- ‘cz. przeszły’ -i- ‘dopełn.’ –la

‘jeść’

- nyama ‘mięso’

„żebrak on-już-ono-jeść mięso”

JĘZYKI PREPOZYCYJNE

chinook a-n-i-ā‘-l-ō-t 6 prefiksów + -t

‘dawać’

suahili

m-tu ‘człowiek’, wa-tu ‘ludzie’,
m-ke ‘żona’, wa-ke ‘żony’

m-, wa- to wykładniki klasy nominalnej ludzi
a-me-i-la (‘on je zjadł’; -la ‘jeść’)

wa-tu w-etu wa-le wa-kubwa wa-mekuja.
„plur.-człowiek ten wielki nasz przyjść”

JĘZYKI POSTPOZYCYJNE

eskimoski

ani-sax-tux-tyfka-gata-pix-nakak-ja-
gaka

-ani ‘śnieg’ + 9 sufiksów

polski pis-a-l-i-by-śmy
łacina pan-em nostr-um quotidian-

um

Ze względu na klasyfikację

Ze względu na klasyfikację

części mowy

części mowy

Np. w japońskim są wyrazy koniugowalne,

do których należą te, które my dzielimy na
czasowniki i przymiotniki –
„przymiotniki” odmieniają się przez
czasy.

W językach polisyntetycznych może

nie być części mowy lub przynależność
do nich może być zmienna, zależna
od kontekstu.

Typologia składniowa

Typologia składniowa

języków

języków

Ze względu na preferowany szyk

Ze względu na preferowany szyk

podmiotu (S) orzeczenia (V) dopełnienia

(O)

W językach pozycyjnych reguła przestrzegana ściśle.

 SVO – polski, angielski, chiński, francuski,

niemiecki
Cezar zbudował most

 SOV – łacina, japoński, koreański, tybetański,

awarski
Caesar pontem fecit, aw. Giumari-ca g’weti
k’otiana

 VSO semickie, celtyckie, polinezyjskie
 VOS fidżyjskie, malgaski, OVS i OSV rzadko w

małych językach

• Inny szyk w zdaniu głównym (nadrzędnym),

inny w zdaniu podrzędnym, m. in. niemiecki.

Ze względu na preferowany szyk

Ze względu na preferowany szyk

członu określającego

członu określającego

i określanego

i określanego

frazy nominalnej

frazy nominalnej

* określający + określany

* określany +

określający

great man, jap. idai-na hito suahili mtu mkubwa

* Zależnie od typu przydawki

pol. wielki człowiek, człowiek z miasta

Ze względu na sposób łączenia zdań

Ze względu na sposób łączenia zdań

Spójnikowe – europejskie
Bezspójnikowe – izolujące,

afrykańskie, indiańskie,
australijskie.

Z afiksacją - japoński

Ze względu na typ zdań podrzędnych

Ze względu na typ zdań podrzędnych

- Z zaimkami względnymi
- Konstrukcja teleskopowa,

np. w chińskim
dopełnienie zdania poprzedniego
jest podmiotem następnego

Ze względu na strukturalne

Ze względu na strukturalne

zróżnicowanie argumentów

zróżnicowanie argumentów

predykatów

predykatów

(odróżnianie lub nieodróżnianie

(odróżnianie lub nieodróżnianie

argumentów czasowników

argumentów czasowników

przechodnich i nieprzechodnich)

przechodnich i nieprzechodnich)

I. Języki

nominatywne

– Agens zdania z czasownikiem przechodnim

w stronie czynnej wyrażany

tak samo jak

podmiot zdania z czasownikiem

nieprzechodnim.

- Inaczej jest wyrażany pacjens.

 indoeuropejskie, semito-chamickie, uralskie, ałtajskie,

chińsko-tybetańskie

np. w polskim

1. Ojciec zabił jelenia. 2. Ojciec przyszedł.

agens pacjens podmiot

nom. acc.

nom.

II. Języki ergatywne



–

pacjens zdania z czasownikiem przechodnim

w str. czynnej
wyrażany tak samo jak
podmiot zdania z czasownikiem
nieprzechodnim

- dla wyrażenia agensa (podmiotu zdania

przechodniego) przypadek o nazwie
ergativus

Większość kaukaskich, np. czeczeński, awarski,

paleoazjatyckie, baskijski, sumeryjski

Języki ergatywne –

przykład

w awarskim:

1.

Giumari-ca g’weti gIosztio-ca

k’otiana

↑ ↑ ↑

↑

agens erg. pacjens nom. narzędzie erg. str. czynna!

(jakby „Omarem drzewo

toporem

zrąbano” )

2. Giumari

vacziana. („Omar przyszedł”)

↑
podmiot nom.

TYPOLOGIA

TYPOLOGIA

SEMANTYCZNA

SEMANTYCZNA

JĘZYKÓW

JĘZYKÓW

RZECZOWNIKI

- języki recesywne o dużej liczbie

rzeczowników KONKRETNYCH,
o mało rozbudowanej hierarchii pojęć

- języki ekspansywne o dużej liczbie

rzeczowników ABSTRAKCYJNYCH
odbijające piętrową hierarchię pojęć

Język recesywny?

W języku Indian Bakairi (Ameryka Pd.)

• są nazwy na rozmaite gatunki papug,

ale nie ma wyrazu oznaczającego

ogólnie papugę

• są nazwy na liczne odmiany palm,

ale brak słowa na pojęcie „palma"

Jednak:
• jeden wyraz oznacza grzmot i błyskawicę
• jeden wyraz oznacza deszcz, burzę i

chmurę

LICZEBNIKI

a. działania matem. na liczebnikach prostych,

ze względu na ilość liczebników prostych

tworzących pierwszy odcinek szeregu:

- dwójkowe (khoisan, różne australijskie,

papuaskie)

- piątkowe (liczne),
- dwudziestkowe i in. (recesywne)
- dziesiątkowe (ekspansywne)
b. bez działań matem.,

1 szereg liczony na częściach ciała od 15 do 37

(różne australijskie i papuaskie - recesywne)

ZAIMKI WSKAZUJĄCE

 wskazujące w obrębie konsytuacji:
- system 3 elementów:

hic sъ (przy nadawcy)
iste tъ (przy odbiorcy)
ille ovъ (oddalone od nich)

- system 2 elementów:
ten – tamten (ekspansywny)

ZAIMKI WSKAZUJĄCE

wskazujące w obrębie konsytuacji i kontekstu
- języki z zaimkami wskazującymi tylko w

obrębie konsytuacji

- języki z zaimkami wskazującymi w obrębie

tekstu: anaforycznymi

i pytajnymi (ekspansywne)

- języki z zaimkami względnymi,

wskazującymi zarówno
wstecz tekstu
i naprzód tekstu

(ekspansywne, bo pisane?)

ZAIMKI 1. osoby l. mn.

- 2 elementy: inclusivus i exclusivus

odżibwa

kinuwi ‘ja i ty (wy)’

ninuwi ‘ja i ten (ci), ale nie

ty’

- 1 element

my, nos ‘ja i ty i ten (ci)’
(ekspansywny)