STYLISTYKA

STYLISTYKA

SZKOŁY

SZKOŁY

PRASKIEJ

PRASKIEJ

(część I)

(część I)

stylistyka teoretyczna
(wykład)
V rok polonistyki
stacjonarnej

LEKTURA

LEKTURA

• M.R. Mayenowa (red.), Praska szkoła

strukturalna w latach 1926–1948,
Warszawa 1965

– W. Górny, O stylistyce Praskiego Koła, s.

6–25

– M.R. Mayenowa, Analiza doktryny

stylistycznej Praskiego Koła, s. 26–40

– Tezy Praskiego Koła, s. 43–55

PRASKIE KOŁO

PRASKIE KOŁO

LINGWISTYCZNE

LINGWISTYCZNE

• 1926 – Praskie Koło Lingwistyczne (Vilém

Mathesius, Bohuslav Havránek, Bohumil Trnka)

• Vladimir Skalička, Jan Mukařovski

• Roman Jakobson, Nikołaj Trubieckoj

• 1928 – wspólne wystąpienie koła na

I Międzynarodowym Kongresie Lingwistów w

Hadze

• 1929 – Prace Praskiego Koła Lingwistycznego

I Kongres Slawistyczny (Praga)

• 1938 –1939 – śmierć Trubieckiego, wyjazd

Jakobsona

• 1948 – edycja prac Mukařovskiego

• 1951 – ostatnie spotkania Koła

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

STYLISTYKI PRASKIEJ

STYLISTYKI PRASKIEJ

• całościowość analizy językowej (fakty

językowe nie mogą być badane w izolacji)

DIACHRONIA => konieczność badania

następujących po sobie stanów języka

(systemowość badania diachronii)

• rola języka współczesnego (punkt wyjścia

badań: najlepiej znany, najłatwiej

weryfikowalny) => dawne stany języka

• pojęcie

celowości

(zamiar podmiotu

mówiącego – język to środki wyrazu

przystosowane do osiągania pewnego celu)

• badanie funkcji języka (dostosowanie języka do

przeznaczenia wypowiedzi) => języki

funkcjonalne – niesamodzielność systemów

(w odróżn. od j. narod.)

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

STYLISTYKI PRASKIEJ

STYLISTYKI PRASKIEJ

• pojęcie struktury jako dynamicznej

(dialektycznej) równowagi sił składowych

• badanie utworu literackiego (poszukiwanie

struktury – badanie poszczególnych

podsystemów) – ścisły związek badań

językoznawczych i literaturoznawczych

[dzieje literatury to dzieje języka – badania F.

Vodički]

• problem przeciwstawienia langue – parole

[czy parole rzeczywiście jest wyłącznie

jednostkowa?]

• problem opozycji synchronia – diachronia

(diachronia w synchronii i synchronia w

diachronii) [złagodzenie opozycji]

JĘZYK FUNKCJONALNY A

JĘZYK FUNKCJONALNY A

STYL

STYL

• język funkcjonalny –

trwały, ustabilizowany

twór [system: swoista

norma, na przykład –

język oficjalny] => każdy

język funkcjonalny ma

swój system konwencji

• styl – użycie języka

funkcjonalnego w

określonej sytuacji

(podanie, przemówienie,

rozmowa z urzędnikiem)

JĘZYK

FUNKCJONAL

NY

STY
L

PODZIAŁY JĘZYKA

PODZIAŁY JĘZYKA

• język wewnętrzny i język

uzewnętrzniający się

• język intelektualny i język emocjonalny

• język intelektualny i język emocjonalny

uzewnętrzniony – rola społeczna

• funkcja porozumiewawcza i funkcja

poetycka języka

• funkcja porozumiewawcza – język

praktyczny

i język teoretyczny

• język uzewnętrzniający się: formy pisemne i

formy ustne (język konwersacyjny i język

monologowy)

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

JĘZYKA POETYCKIEGO

JĘZYKA POETYCKIEGO

• funkcja estetyczna jako wyróżnik języka

poetyckiego

• dynamiczna równowaga sił między dwoma

systemami odniesienia

• język poetycki – język potoczny (nacechowanie –

brak nacechowania)

potoczny
język
literacki

tradycja
poetyck
a

POEZJA

przekształce
nie
deformacja

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

JĘZYKA POETYCKIEGO

JĘZYKA POETYCKIEGO

• język poetycki – język naukowy [niesymetryczność

przeciwstawienia]

• opozycja treści i formy
• materiał i zabieg artystyczny [indywidualna struktura

artystyczna]

• problem utworu i biografii twórcy (znakowa interpretacja

faktów życia codziennego) – powiązanie utworu z osobą
twórcy, społeczeństwem, kulturą

• badania nad warstwą fonetyczną i semantyczną utworu

literackiego

• utwór jako ciągłość, system (autonomia poszczególnych

płaszczyzn językowych utworu literackiego i ich wzajemne
powiązanie)

• następczość jako element struktury utworu
• analiza utworu – odczytanie dynamiki znaczeniowej [naczelna

zasada organizująca:

gest semantyczny

]

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

JĘZYKA POETYCKIEGO

JĘZYKA POETYCKIEGO

• nastawienie języka poetyckiego na

znak sam w sobie jako cecha

wyróżniająca

(a komunikowanie – nastawienie na

rzeczywistość pozajęzykową)

• problem znaczenia i oznaczania
• aktualizacja znaku – przesunięcie go

w stosunku do norm języka ogólnego

=> zyskiwanie nacechowania

• język poetycki ma wyłącznie formę

parole – akt twórczy jest indywidualny

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE

JĘZYKA POETYCKIEGO

JĘZYKA POETYCKIEGO

• każdy element utworu znaczy tylko w relacji z

całością (odbija się na wszystkich podsystemach

języka)

– RYM – odniesienie fonetyczne, morfologiczne (rym

gramatyczny lub jego brak), składniowe (przerzutnia),

semantyczne

– słownictwo poetyckie (wartość poetycka jako

oscylacja między językiem porozumiewania się a

tradycją poetycką – nacechowanie wyrazów

„niezwykłych”)

• neologizm – warstwa morfologiczna

• składnia – wykorzystanie elementów rzadkich (np. szyk

przestawny)

• leksyka – przywoływanie systemów leksykalnych

[INTERFERENCJA]

• możliwość wykorzystania INTROSPEKCJI [?!] –

konieczność zawieszenia własnego języka

AUTOMATYZACJA I

AUTOMATYZACJA I

AKTUALIZACJA

AKTUALIZACJA

•

automatyzacja znaku

(termin w tekście

specjalistycznym) – przezroczystość (leksykalizacja)

•

aktualizacja

(termin w tekście potocznym) – użycie

środków językowych, które zwraca na siebie uwagę

• s’il vous plait – jeśli wam się podoba (proszę)

• automatyzacja jako dziedzina słuchacza i

mówiącego – odpowiedniość zamysłu i efektu

• metafora żywa i metafora zleksykalizowana

• konwersacja – środki konwencjonalne i środki

niezwykłe

• rozprawa naukowa – metafora potoczna

(wyjaśniająca) => autor sam automatyzuje środek

(nadaje mu jasne znaczenie, uzasadnienie)

AUTOMATYZACJA I

AUTOMATYZACJA I

AKTUALIZACJA

AKTUALIZACJA

• termin naukowy w rozprawie popularnej

(ochrona przed aktualizacją) – częściowo

pozbawiony automatyzacji fachowych i wyrażony

za pomocą automatyzacji języka potocznego

•

dysymilacja stylistyczna

(jako aktualizacja

stylu)

• język poetycki – autonomia i maksymalne

natężenie aktualizacji

• język urzędowy (szablonowość, niekreatywność)

– domena automatyzacji – ścisły szablon w

języku handlowym a język reklamy

• konieczność badania środków językowych w

kontekście (niemożność izolacji znaków

językowych)

SPOŁECZNE

SPOŁECZNE

FUNKCJONOWANIE JĘZYKA

FUNKCJONOWANIE JĘZYKA

(NORMA)

(NORMA)

• język a jednostka (język poza zasięgiem jednostki)

– skutki polityki językowej i pedagogiki językowej

(norma języka ogólnego i działalność językoznawcy)

• język literacki a język ludowy – problem normy

• odstępstwo od normy w języku ludowym

• kolektywny charakter normy (to, co zbiorowość

mówiąca uznaje za poprawne)

• norma nie istnieje poza istniejącym językiem

danej epoki

• możliwość ingerencji lingwisty w normę

• brak odmiany funkcjonalnej dominującej

(pozycja języka potocznego) – Język potoczny nie

może być kryterium poprawności dla języków o

innych funkcjach

UŻYTECZNOŚĆ NAUKI O

UŻYTECZNOŚĆ NAUKI O

JĘZYKU

JĘZYKU

• tworzenie terminologii fachowej

– termin a język potoczny (odległość

semantyczna: koza, baran, oko, ząb)

– internacjonalizacja

– znaczenia terminów nie pokrywają się w różnych

językach (por. termin artefakt)

– możliwość zalecania, doradzania (a nie –

nakazywania) – walka z puryzmem językowym (J.

Haller)

• antyformalizm w badaniach (brak zaufania

do danych matematycznych – potrzeba

posiłkowania się wyczuciem językowym)

JĘZYK LITERACKI

JĘZYK LITERACKI

• język literacki w opozycji do języka ludowego

(wyższe wymagania kultury i cywilizacji)

• cechy: intelektualizacja oraz

automatyzacja

• intelektualizacja języka literackiego

– wyrażanie skomplikowanych zależności i

złożonych procesów myślowych (precyzyjne i

ścisłe wyrażanie myśli, potrzeba słownictwa

abstrakcyjnego)

– cenzura elementów emocjonalnych (eufemizm)

– charakter normatywny

– dwie przeciwstawne tendencje: tendencja do

elitarności (władza) i do ekspansji

INTELEKTUALIZACJA

INTELEKTUALIZACJA

• struktura słownictwa

–

nowe słowa terminy (abstrakcyjna treść

znaczeniowa) => wyobrażenie, byt, podmiot

–

zmiana struktury słownictwa (potrzeba

jednoznaczności – specjalizacja znaczeń) =>

wykroczenie – przestępstwo – zbrodnia // właściciel –

posiadacz – użytkownik

• typy słowotwórcze (gerundia, rzeczowniki na

-ość)

• składnia (grupy nominalne, budowa zdania –

podmiot i orzeczenie, stosunki podrzędne,

powiązania przyczynowo-skutkowe, strona bierna)

ZROZUMIAŁOŚĆ – JASNOŚĆ –

ZROZUMIAŁOŚĆ – JASNOŚĆ –

ŚCISŁOŚĆ

ŚCISŁOŚĆ

• język codzienny (potoczny) –

zrozumiałość

• język techniczny, specjalistyczny

(fachowy) – jasność

• język naukowy – ścisłość [definicje,

kodyfikacja]

• wyrażenie jednoznaczne (ścisłe,

konwencjonalnie jasne) a wyrażenie

zrozumiałe

• ścisłość wyrazu a ścisłość pojęcia

NORMA JĘZYKA

NORMA JĘZYKA

LITERACKIEGO

LITERACKIEGO

[1] dążenie do możliwie najszerszego zasięgu oddziaływania

(postulat zrozumiałości = ogólnej dostępności)

[2] dążenie do ekskluzywności społecznej (odróżniania się

od mowy potocznej, języka ludowego)

• terminologia sportowa w języku czeskim (powszechność

piłki nożnej a ekskluzywność tenisa i golfa)

[A] dążenie do przetworzenia odziedziczonego uzusu

(tworzenie nowych środków językowych, nowe użycie

istniejących środków)

[B] dążenie do zachowania odziedziczonego uzusu

(zachowanie środków powszechnie znanych i zrozumiałych)

• kształtowanie się normy języka literackiego: UZUS +

teoria

• postulat stabilności normy (silne uświadomienie normy)

JĘZYK LITERACKI A JĘZYK

JĘZYK LITERACKI A JĘZYK

LUDOWY

LUDOWY

• problem zróżnicowania środków

(determinacji przez cel wypowiedzi)

• język ogólny (interdialekt) – dialekt

właściwy większemu terytorium, na
którym istnieją narzecza lokalne

FUNKCJE JĘZYKA

FUNKCJE JĘZYKA

WEDŁUG KARLA BÜHLERA

WEDŁUG KARLA BÜHLERA

1925 – Teoria języka (psychologistyczna wizja

języka)

• mówiący, słuchający, przedmiot mówienia
• funkcja ekspresywna (funkcja wyrażania siebie)
• funkcja apelacyjna (impresywna: wpływanie na

zachowania słuchającego)

• funkcja znaku (przedstawianie, opisywanie

rzeczywistości)

• funkcje języka wg R. Jakobsona: ekspresywna,

impresywna (konatywna), referencyjna

(symboliczna, poznawcza), metajęzykowa,

fatyczna, poetycka

FUNKCJE JĘZYKA

FUNKCJE JĘZYKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

FUNKCJE JĘZYKA LITERACKIEGO

[A] funkcja porozumiewawcza

(1) funkcja komunikatywna
(2) funkcja praktycznie zawodowa
(3) funkcja teoretycznie zawodowa

[B] funkcja estetyczna

JĘZYKI FUNKCJONALNE

(1) potoczny (konwersacyjny)
(2) zawodowy (przedmiotowy)
(3) naukowy
(4) poetycki

FUNKCJE JĘZYKA

FUNKCJE JĘZYKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

JĘZYK POTOCZNY

– jednolita płaszczyzna semantyczna

– swobodny stosunek jednostek leksykalnych

do treści

– wypowiedź niepełna

– zrozumiałość

JĘZYK ZAWODOWY

– jednolita płaszczyzna semantyczna

– stosunek jednostek leksykalnych wyrażanych

przez konwencję (słowo-termin)

– wypowiedź względnie pełna

– jasność

FUNKCJE JĘZYKA

FUNKCJE JĘZYKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

WEDŁUG B. HAVRANKA

JĘZYK NAUKOWY

– jednolita płaszczyzna semantyczna

– ścisły stosunek jednostek leksykalnych do

treści (wyraz-pojęcie)

– wypowiedź pełna

– ścisłość

JĘZYK POETYCKI

– złożona (niejednolita) płaszczyzna

semantyczna

– stosunek jednostek leksykalnych do treści

– pełność i jasność określone przez strukturę

utworu poetyckiego (aktualizacje poetyckie)

STYLE FUNKCJONALNE ZE

STYLE FUNKCJONALNE ZE

WZGLĘDU NA KONKRETNY

WZGLĘDU NA KONKRETNY

CEL WYPOWIEDZI

CEL WYPOWIEDZI

• porozumienie praktyczne:

sprawozdanie

• pobudzenie (wezwanie):

przekonywanie

• pouczenie ogólne (popularne)
• pouczenie zawodowe: wykład,

dowodzenie

• sformułowanie kodyfikujące

STYLE FUNKCJONALNE ZE

STYLE FUNKCJONALNE ZE

WZGLĘDU NA SPOSÓB

WZGLĘDU NA SPOSÓB

WYPOWIEDZI

WYPOWIEDZI

• sposób wypowiedzi: ustny – pisemny//

intymny – publiczny // monolog –
konwersacja

• sposób ustny

– intymny (monolog – dialog)
– publiczny (przemówienie – dyskusja)

• sposób pisemny

– intymny
– publiczny: ogłoszenie, wypowiedź

dziennikarska, wypowiedź książkowa