ANTROPOLOGIA

EWOLUCJONISTYCZNA

„Ogólnie rzecz ujmując, rozwój rasy ludzkiej nie zna skoków, gwałtownych postępów,

Lecz tylko stopniowe przejścia; przechodzi przez wiele stadiów. A o każdym z nich

Można powiedzieć, że zawiera w sobie stadia poprzedzające i następujące po nim”

ANTROPOLOGIA

EWOLUCJONISTYCZNA

1. Początki antropologii ewolucjonistycznej w połowie XIX wieku i jej rozwój

2. Powrót do myślenia ewolucjonistycznego w połowie XX wieku
(głównie w Stanach Zjednoczonych)

3. Idee ewolucjonistyczne pod koniec XX wieku

ANTROPOLOGIA

EWOLUCJONISTYCZNA

1.Ewolucjonizm unilinearny

2. Ewolucjonizm uniwersalny

3. Ewolucjonizm multilinearny

4. Neodarwinizm

Ewolucja - powolny, nieodwracalny i kierunkowy
proces rozwoju organizmów, którego efektem
jest coraz większa różnorodność, złożoność i
organizacja świata żywego i któremu podlegają
całe populacje, a nie pojedyncze osobniki.

Karol Linneusz, (ur. 23 maja 1707, zm. 10
stycznia 1778) – szwedzki przyrodnik, profesor
uniwersytetu w Uppsali.
Jest autorem dzieła Systema Naturae, w którym
opisał podstawy stworzonego przez siebie
systemu klasyfikacji organizmów oraz
binominalnego (dwuimiennego) nazewnictwa
biologicznego, a także klasyfikacji minerałów.
Opisał około 10.000 gatunków roślin i zwierząt
(obecnie oznacza się je skrótem „L

.

" za nazwą

łacińską taksonu). Stworzony przez niego
system taksonomiczny, choć był sztuczny, stał
się podwaliną współczesnej taksonomii.
Początkowo był kreacjonistą, uważał, że
wszystkie istniejące gatunki zostały stworzone
równocześnie. Pod koniec życia dopuszczał
możliwość powstawania nowych gatunków
wskutek krzyżowania się istniejących już form
życia.
W 1737 roku, mając trzydzieści lat, ten
szwedzki przyrodnik opublikował Genera
Plantorum – dzieło dające podwaliny pod
system klasyfikacyjny roślin, podstawę
dzisiejszej botaniki. Oparta jest na obserwacji
zapładniania roślin; klasyfikuje się je według
kształtu słupka, pręcika oraz sposobu
rozmnażania. Twierdzenie, że istnieją rośliny
rodzaju męskiego i żeńskiego, nie było wówczas
dobrze widziane, więc Linneusz miał kłopoty.
Nie poddał się jednak; zdobył sławę jeszcze za
życia. Jak wszyscy przyrodnicy tej epoki,
interesował się również zoologią, a zwłaszcza
pewnym szopem praczem o imieniu Sjuup,
prezentem od króla Szwecji.

Jean Baptiste de Lamarck (1744-1829)

- właściwie Jean-Baptiste-Pierre-Antoine
de Monet, Chevalier de Lamarck,
urodzony 1 sierpnia (Francja) zmarł 18
grudni w Paryżu.
Lamarck jako pierwszy sformułował
teorię, która przewidywała powstawanie
gatunków, zgodnie z którą zwierzęta są
zdolne do intencjonalnej przemiany
swoich ciał, tak aby sprostać wyzwaniom
stawianym przez środowisko. Cechy
nabyte mają być dziedziczone przez
potomstwo, co zdaniem Lamarcka mogło
prowadzić do przekształcenia się
prymitywnych zwierząt w człowieka. Jego
teoria jest niezgodna z współczesną
wiedzą biologiczną, bo dziedziczone mogą
być tylko geny. Jednak idea powstawania
nowych gatunków z prymitywniejszych
form życia stała się potem podstawą
późniejszej teorii ewolucji sformułowanej
przez Darwina.

Karol Darwin (ur. 12 lutego1809 r. w Shrewsbury
w Anglii - zm. 19 kwietnia 1882 r. w Downe) – jeden
z najwybitniejszych XIX-wiecznych biologów i jeden
z pierwszych badaczy ewolucji; autor teorii ewolucji
będącej obecnie paradygmatem biologii.
Teoria ewolucji, choć w formie znacznie zmienionej
w porównaniu do pierwowzoru, jest podstawą
współczesnej biologii. Przed ukazaniem się dzieł
Darwina panował wśród systematyków dogmat
stałości gatunków. Przyznawano wprawdzie, że nie
wszystkie osobniki tego samego gatunku są
identyczne, że istnieje pewna mniej lub więcej
zaznaczona zmienność w obrębie gatunku,
pozwalająca wyróżniać w jego obrębie rasy i
odmiany, twierdzono jednak, że nie osiąga ona tak
znacznego stopnia, by przechodziła granice tego, co
mieści się pod pojęciem gatunku.
Znaczące są także skutki natury filozoficznej i
ogólnej. Oto w sposób jasny i wyraźny odniesiono
zasady biologii w stosunku do człowieka. Teza o
posiadaniu wspólnego przodka z małpami
człekokształtnymi zapoczątkowała rewolucję
światopoglądową, której wynikiem jest współczesne
postrzeganie gatunku ludzkiego jako części świata
przyrody, w kontekście historycznym jako
zmiennego podmiotu procesów przyrodniczych.
Często mówi się w tym kontekście o rewolucji
darwinowskiej przez analogię do przełomu
kopernikańskiego.

O pochodzeniu człowieka – 1871 r.

EWOLUCJONIZM UNILINEARNY

Zwolennicy ewolucjonizmu unilinearnego uważają, że istnieje jedna dominująca
linia ewolucji. Wszystkie społeczeństwa mają przechodzić przez te same stadia
rozwoju. Ponieważ społeczeństwa rozwijają się w różnym tempie, te które robiły
to wolniej, pozostaną na „niższym” poziomie niż te, które rozwijały się szybciej.

Idea ewolucji unilinearnej ukształtowała się w początkach XIX wieku, a szczyt jej
rozwoju przypada dopiero na koniec XIX wieku, kiedy stała się centralnym po-
jęciem myśli antropologicznej.

Podstawa ideologiczna = rodzina przeciwstawiona umowie społecznej.

EWOLUCJONIZM UNILINEARNY

W 1861 roku teorii umowy
społecznej
przeciwstawił się prawnik
szkockiego pochodzenia Sir Henry
Maine. Dowodził on, że
społeczeństwo pojawiło się w
miejsce rodziny i grup
krewniaczych
stworzonych na bazie rodziny.
Koncepcja H. Maine’a została
przyjęta, jednak w jakiś czas
później stała się przyczyna sporów
na temat dziejów rodziny i
systemów pochodzenia,
totemizmu i kazirodztwa.

Sir Henry James Sumner Maine (15 września 1822 – 3 lutego 1888)

EWOLUCJONIZM UNILINEARNY

John Lubbock, Pierwszy Baron Avebury, (30 kwietnia 1834 – 28 maja 1913)

Angielski
antropolog,
archeolog, biolog i
polityk. Od 1870 r.
był członkiem
parlamentu. Jako
archeolog
interesował się
szczególnie
prehistorią Europy,
a jako entomolog -
społecznym życiem
owadów. Był
autorem prac:
Prehistoric Times
(1865); Ants, Bees,
and Wasps (1882) i
The Pleasures of
Life (1887-1889).

EWOLUCJONIZM UNILINEARNY

Lewis Henry Morgan (21 listopada 1818- 17 grudnia 1881)

Amerykański antropolog i historyk,
jeden z przedstawicieli
ewolucjonizmu w naukach
społecznych. W 1856 roku został
członkiem American Association for
the Advancement of Science, a w
1875 – National Academy of
Sciences.
Morgan był pierwszym badaczem
historii i kultury Irokezów, których
opisał w swej pierwszej pracy The
League of the Ho-dé-no-sau-nee or
Iroquois.

Matrylinearny system pokrewieństwa to system pokrewieństwa, w
którym dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy matki i
pozostają jej członkami przez całe życie (zasada matrylinearności).
Przekłada się to np. na dziedziczenie nazwisk rodowych, przywilejów po
matce, dziedziczenie majątku po krewnym ze strony matki (np. po jej
bracie) itp.
W systemach matrylinearnych pokrewieństwo oraz wspólnych przodków
ustala się idąc po linii matki ("po kądzieli"). W skrajnych przypadkach
biologiczny ojciec dziecka nie jest nawet uznawany za krewnego swoich
dzieci, a członkowie jego rodziny mogą wchodzić w związki małżeńskie z
jego dziećmi.

Patrylinearny system pokrewieństwa to system pokrewieństwa, w
którym dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy ojca i
pozostają jej członkami przez całe życie (zasada patrylinearności).
Na podstawie badań ponad pięciuset społeczeństw na całym świecie
stwierdzono, że system patrylinearny występuje średnio 3 razy częściej
niż matrylinearny system pokrewieństwa. Współczesne społeczeństwa
europejskie nie są patrylinearne - występuje obustronne dziedziczenie i
ustalanie pokrewieństwa - ale mają tendencję do patrylinearyzmu (np.
dziecko otrzymuje nazwisko po ojcu).

Matrylinearność kontra

patrylinearność

Matrylinearność kontra

patrylinearność

Lubbock był przekonany, że matrylinearność była bardziej rozpowszechniona,
gdy instytucja małżeństwa nie była jeszcze całkiem rozwinięta

John Ferguson McLennan (główny przeciwnik Morgana) sądził, że u
podstaw matry-linearności leżała poliandria, spowodowana
dzieciobójstwem (walka o pożywienie, której ofiarną padały
dziewczynki). Patrylinearność miała rozwinąć się później, gdy
mężczyźni zaczęli porywać kobiety, i wymieniać je między grupami.

Morgan oparł swoją teorię na analizie terminologii pokrewieństw. Ludy północno-
amerykańskie miały matrylinearny system pochodzenia i terminologię pokrewieństwa
podobną do terminologii ludów południowoazjatyckich. Wniosek = pierwotne ludy
amerykańskie musiały migrować z Azjii. Morgan był przekonany, że terminologie pokre-
wieństwa są zachowawcze, to znaczy, że stanowią odbicie dawnych, nieistniejących już
faktów społecznych.

Johann Jakob Bachofen w książce Das Muterrecht przedstawił teorię istnienia wczesnego
Ruchu kobiecego, który obalił pierwotną męską dominację. Po pewnym czasie ponownie
Przywrócono władzę męską. Obserwacje Bachofena dotyczyły kuwady – zwyczaju pole-
Gającego na tym, że mąż ciężarnej kobiety zachowuje się tak jakby to on był w ciąży.
Bachofern pomylił matrylinearność z matriarchatem.

Totem - termin określający zjawiska związane z
relacjami człowieka ze zwierzęcym (lub roślinnym,
czasem zjawiskiem przyrodniczym) przodkiem.
Każdy klan posiada swój własny totem, nazwę, a
jego członkowie połączeni są więzami
pokrewieństwa. Totemy oznaczają mistyczne więzi
między ludźmi, a jedynie wtórnie odzwierciedlają
stosunki społeczne. Totem to również - w bardziej
popularnym znaczeniu - godło rodziny lub klanu
rodzinnego u wielu ludów pierwotnych. Totemem
mogło być zwierzę, roślina lub jakiś martwy
przedmiot, które uznawane było za protoplastę i
opiekuna tej rodziny.

W plemionach wędrownych totemy mogły być
odzwierciedlane na kawałkach kory zawieszonych
na żerdziach lub hełmach, co pełniło funkcję
sztandarów wojennych. Totemy mogą być malowane
na skórach zwierząt leżących na wigwamach, być
przedstawiane przez słomiane kukły lub malowidła
na ziemi. W grupach bardziej osiadłych rzeźbiono je
na drewnianych słupach (gł. Tlingita - 15m!) lub
zawieszano je na ścianach domów, czółen,
narzędziach, broni, grobach. W czasach świąt w
niektórych plemionach istniał zwyczaj tatuowania
totemu bezpośrednio na ciele. Niektórzy badacze
uważają, że istnieje ścisłe tabu na spożywanie lub
kontakt z totemem. Totem więc to symbol
przynależności do klanu (grupy ludzi wierzących we
wspólne pochodzenie od totemu) lub fratrii. Każdy
klan ma swój jeden, niepowtarzalny totem.

Totemizm

Słowo „totem” pochodzi z języka
Odżibwejów. Zostało wprowadzone do jęz.
angielskiego w 1791 roku.
W myśleniu Odżibwejów totem jest
przeciwstawiony manitu. Totem
przedstawia się za pomocą gatunku
zwierzęcia. Symbolizuje on klan
partylinearny. Pojawia się w mitologii
Odżibwejów, u których obowiązuje zasada,
że nie można poślubić kogoś, kto należy
do tego samego totemu. Manitu jest
także przedstawiany za pomocą gatunku
zwierzęcia, ale jest to duch opiekuńczy
jednostki, a nie grupy. Pojawia się w
snach. Swojego manitu nie można zabijać
ani zjadać.

Totemizm

Odżibwejowie - Indianie ci sami nazywali się Anishinabe,
co oznacza "Pierwsi Ludzie". Znani są jednak jako
Czipewejowie (Chippewa, głównie w USA) i
Odżibwejowie (Ojibwa, głównie w Kanadzie). Nazwa
"Ojibwa" pochodziła od algonkińskiego "kurczyć przez
przypiekanie" i oznaczała charakterystyczne szwy
wypalane na mokasynach i odzieży Anishinabe.
"Chippewa" jest zniekształconą nazwą "Ojibwa".

Totemizm

Istnieją różne rodzaje totemów:

1/ totemy indywidualne (narodzin)
2/ totemy klanowe
3/ totemy fratrii
4/ totemy połówkowe
5/ totemy sekcji i podsekcji
6/ totemy lokalne/terytorialne

Problematyka początków

religii

Sir Edward Burnett Taylor badał ewolucję kultury za pomocą teorii
„przeżytków”. Wg Taylora współczesna kultura przechowała elementy,
które straciły już swoje funkcję, ale których obecne istnienie stanowi
świadectwo tego, jak ważne były w przeszłości.
W odniesieniu do religii dowodził, że przeżytki dawnych rytuałów
i wierzeń przetrwały jeszcze długo po tym, jak ich początkowy sens
popadł w zapomnienie.

Sir James Frazer – autor Złotej Gałęzi, jednej z najwybitniejszych
książek z zakresu antropologii. Na pozór Złota Gałąź stanowi próbę
wyjaśnienia początków i sensu zwyczaju polegającego na zabijaniu
italskich królów-kapłanów przez ich kolejnych następców. Na
głębszym poziomie łączy ona mit i historię, etnografię i spekulacje,
tworząc wyszukaną, poetycką analizę psychiki ludzkiej i porządku
społecznego.

EWOLUCJONIZM UNIWERSALNY

Ewolucjonizm uniwersalny powstał na początku XX wieku, gdy nie dało się dłużej
Utrzymać przekonania, że istnieją ściśle wyznaczone stadia ewolucji unilinearnej,
Przebiegającej zawsze tak samo w skali międzykulturowej oraz światowej.
Zaczęto więc mówić o ogólnych, „uniwersalnych” stadiach ewolucji, takich jak:
„dzikość”, „barbarzyństwo” i „cywilizacja”, których żarliwym obrońcą okazał się
Morgan.

Głównymi rzecznikami ewolucjonizmu uniwersalnego byli:

- australijski archeolog Vere Gordon Childe
- amerykański antropolog kulturowy Leslie Alvin White

.

EWOLUCJONIZM UNIWERSALNY

.

Vere Gordon Childe – jego koncepcje zyskały
ogólną aprobatę w archeologii, dla której
ewolucjonizm
uniwerslany był bardziej naturalną teorią niż dla
antropologii kulturowej. W źródłach
archeologicznych
łatwiej zauważyć epoki rozwoju ludzkości, które
wyznacza rozwój techniki.
Childe napisał wiele prac, wśród których dwie
wyróżniły się wpływem na myśl antropologiczną:

1/ Man makes Himself – dotyczy historii ludzkiej jako
całości, której rozgałęzienia obejmują różne
kontynenty. Childe nakreślił w niej obraz ewolucji od
łowiectwa i zbieractwa do początków rolnictwa
i ukształtowania się państw, rewolucji miejskiej i
„rewolucji w wiedzy ludzkiej”.

2/ O rozwoju w historii – zamierzona jako ciąg dalszy
poprzedniej, okazała się o wiele bardziej
pesymistyczna. Pisana w pierwszych latach II wojny
światowej, sugerowała, że Europa kurs na nowy
„wiek ciemny”.it

Vere Gordon Childe (14 IV 1892 – 19 X 1957)

EWOLUCJONIZM UNIWERSALNY

.

Leslie Alvin White – „wysepka
ewolucjonizmu w morzu relatywizmu”, którym
była wówczas antropo-
logia amerykańska. Przez 40 lat (1930 – 1979)
uczył na University of Michigan, gdzie z
upływem
czasu zgromadziła się wokół niego grupa
„neoewolucjonistów” – uczniów i
współpracowników.
White opublikował pięć studiów
etnograficznych poświęconych Indianom
Pueblo, ale stał się znany
z prac teoretycznych. Najbardziej znana – The
Evolution of Culture – opisywała ewolucję
przebiegają-
cą od naczelnych do upadku Rzymu. Dowodził,
że „energia” jest kluczową siła ewolucji
kulturowej.
W najwcześniejszej fazie energia istnieje tylko
w postaci ciała ludzkiego. Później ludzie
zużytkowują
inne jej źródła: ogień, wodę, wiatr itp.. Postępy
w produkcji narzędzi, w oswajaniu zwierząt i
roślin oraz
w intensyfikacji uprawy ziemi podnoszą
wydajność i przyspieszają ewolucję kulturową.

Leslie Alvin White (19 I 1900 – 31 III 1975)

EWOLUCJONIZM MULTILINEARNY I

EKOLOGIA KULTUROWA

Problematyczność tez ewolucjonizmu unilinearnego polegała na
tym, że były albo niesprawdzalne, albo (sprawdzone przez
przykłady etnograficzne) w sposób oczywisty nieuniwersalne.
Ewolucjonizm unilinearny opierał się na założeniu, że na całym
świecie sprawy mają się tak samo, a zmiany nawet nie jednoczesne
zachodzą w ten sam sposób.

Ewolucjonizm uniwersalny był teorią o o wiele słabszej sile
oddziaływania, gdyż nie było się o co sprzeczać. Trudno bowiem
nie zgodzić się z faktem, że technika osiągnęła wielkie postępy, a
społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone.

Głównymi przedstawicielami kierunku byli: Julian Haynes Steward
i George Peter Murdock.

EWOLUCJONIZM MULTILINEARNY I

EKOLOGIA KULTUROWA

Julian Haynes Steward był twórcą

ewolucjonizmu multilinearnego.
Była to próba odejścia od nie
sprecyzowanych ogólników
ewolucjonizmu uniwersalnego jak
również problematycznych
twierdzeń ewolucjonizmu
unilinearnego.

Steward zakładał odmienne kierunki
rozwoju technicznego i społecznego
w różnych regionach
świata. Kierunki te były wyznaczone
i ograniczone przez warunki
ekologiczne, czyli „historyczne
determinacje techniki” oraz bardzo
ważny, dodatkowo ograniczający
czynnik środowiska naturalnego.

Ewolucjonizm multilinearny jest
ściśle związany z koncepcją ekologii
kulturowej.

Julian Haynes Steward (31 I 1902 – 6 II 1972)

EWOLUCJONIZM MULTILINEARNY I

EKOLOGIA KULTUROWA

George Peter Murdock rozwijał
odmienne, choć także multilinearne i
ekologiczne podejście. Murdock
stworzył projekty (Cross-Cultural
Survey, potem Human Relations
Area Files) gromadzące fakty ze
wszystkich stron świata.
Planował umożliwienie uczonym
porównania rozkładu cech
kulturowych i opracowanie jego
ogólnej trajektorii.
Najbardziej znaną pracą Murdocka
jest książka Social Structure, w
której w celach porównawczych
posłużył się próbą dwustu
pięćdziesięciu reprezentatywnych
społeczności.

George Peter Murdock (11V 1897 – 29 III 1985)

NEODARWINIZM I SOCJOBIOLOGIA

Neodarwinizm jest zbiorem wielu perspektyw obejmujących dwie główne
lecz bardzo
Odmienne szkoły myślowe: socjobiologię oraz nurt określany jako
„myślenie rewolucyjne”.

Socjobiologii dała początek książka
Edwarda
O. Wilsona – traktująca ludzką kulturę i
społe-czeństwo jako proste dopełnienie
zwierzęcej
natury rodzaju ludzkiego. Wilson
utrzymywał, że
zastosowanie darwinowskich zasad
umożliwia
wyjaśnienie kultury w taki sposób, w jaki
wyjaśnia
się życcie termitów, żab czy wilków.
Analizując dane Antropologiczne, badał
konsekwencje doboru grupowego dla
sposobu prowadzenia wojen, skutki
doboru naturalnego dla rozwoju
organizacji politycznej, sztukę jako
szczególny przejaw posługiwania się
narzędziami, muzykę towarzy-szącą
obrzędom jako pochodną komunikacji.

Edward Osborne Wilson (ur. 10 VI 1929)

NEODARWINIZM I SOCJOBIOLOGIA

Robin Fox (ur.
1934)

Robin Fox jest jednym z antropologów
pozosta-
jących pod wpływem socjobiologii.
Twierdzi on,
że społeczeństwo ludzkie ma swoje
korzenie w
instynkcie społecznym zwierząt i
dowodzi, że
elementy ludzkich systemów
pokrewieństwa
można odnaleźć również u innych
naczelnych.
Teza ta pozostaje w sprzeczności z
głównym nurtem teoretycznym w
antropologii strukturalnej, zgodnie z
którym m.in. tabu kazirodztwa wyznacza
granicę między zwierzętami a ludźmi.
Tylko ludzie są zdolni ustanowić tabu.
Zdaniem Levi-Straussa tabu kazirodztwa
jest częścią natury ludzkiej, ponieważ
jest obecne we wszystkich
społeczeństwach, ale jest także istotą tej
kultury, ponieważ w zależności od
kultury odmienne się je definiuje.

Poza Foxem wielu antropologów
interesowało się
socjobiologią, jednak wielu z nich
dostrzegło
zagrożenie, występując otwarcie
przeciwko niej.
Motto ruchu antysocjobiologicznego
brzmi
„Kultura jest wolna od genów”.

ANTROPOLOGIA

EWOLUCJONISTYCZNA

Ewolucjonizm dzieli się na trzy klasyczne i łatwe

do zdefiniowania odmiany:

- unilinearną

- uniwersalną

- multilinearną

Ewolucjonizm unilinearny

zakłada monogenezę i uznaje, że wszystkie kultury są

tak do siebie podobne, że wynalazki mogły się w nich pojawiać w tej samej
kolejności, a one same przechodzić przez identyczne stadia rozwoju.

Ewolucjonizm uniwersalny

, nadal charakterystyczny dla dużej części myśli

archeologicznej, uznaje większą złożoność tego procesu, prowadzi jednak do
uproszczeń i skupia się na ogólnych stadiach rozwoju, a nie na kwestiach
szczegółowych.

Ewolucjonizm multilinearny

koncentrował się na szczegółach rozwoju

historycznego, zwłaszcza tych
związanych z czynnikami ekologicznymi.