Wstęp do psychologii zdrowia i choroby

Wstęp do psychologii zdrowia i choroby

Prof. dr hab. Irena Heszen-Niejodek

Prof. dr hab. Irena Heszen-Niejodek

Instytut Społecznej Psychologii Klinicznej SWPS

Instytut Społecznej Psychologii Klinicznej SWPS

Wykład V: Paradygmat salutogenetyczny: czynniki

Wykład V: Paradygmat salutogenetyczny: czynniki

psychologiczne sprzyjające zdrowiu

psychologiczne sprzyjające zdrowiu

Paradygmat salutogenetyczny

Paradygmat salutogenetyczny

(Antonvsky 1979)

(Antonvsky 1979)

Istotą paradygmatu salugenetycznego jest

Istotą paradygmatu salugenetycznego jest

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

zdrowia (czynników chroniących zasoby zdrowotne i

zdrowia (czynników chroniących zasoby zdrowotne i

zwiększających te zasoby)

zwiększających te zasoby)



Jakie czynniki umożliwiają zachowanie zdrowia mimo

Jakie czynniki umożliwiają zachowanie zdrowia mimo

działania czynników szkodliwych?

działania czynników szkodliwych?



Jakie czynniki prowadzą do rozwoju zasobów zdrowotnych?

Jakie czynniki prowadzą do rozwoju zasobów zdrowotnych?

Czynniki rozpatrywane w ramach

Czynniki rozpatrywane w ramach

paradygmatu salutogenetycznego

paradygmatu salutogenetycznego

Emocje

Emocje

Pozytywne; nadzieja, postawa

Pozytywne; nadzieja, postawa

optymizmu

optymizmu

Motyw

Motyw

zdrowotny

zdrowotny

Umiarkowane zainteresowanie własnym

Umiarkowane zainteresowanie własnym

zdrowiem

zdrowiem

Zachowani

Zachowani

e

e

Zdrowy styl życia

Zdrowy styl życia

Osobowość

Osobowość

Poczucie koherencji, osobowość

Poczucie koherencji, osobowość

odporna,

odporna,

poczucie własnej skuteczności

poczucie własnej skuteczności

Czynniki

Czynniki

sytuacyjne

sytuacyjne

Zdrowe pole życiowe;

Zdrowe pole życiowe;

wsparcie

wsparcie

społeczne

społeczne

Plan

Plan



Optymizm i nadzieja

Optymizm i nadzieja



Poczucie koherencji

Poczucie koherencji



Osobowość odporna

Osobowość odporna



Wsparcie społeczne

Wsparcie społeczne

Pojęcie

pomiar

badania

empiryczne

Pojęcie i pomiar optymizmu i nadziei

Pojęcie i pomiar optymizmu i nadziei



Pojęcie stanu a pojęcie cechy (dyspozycji) w psychologii

Pojęcie stanu a pojęcie cechy (dyspozycji) w psychologii



Skale Analizy Treściowej Gottschalka i Gleser

Skale Analizy Treściowej Gottschalka i Gleser

- przykład metody do badania stanu

- przykład metody do badania stanu

•

pojęcie nadziei

pojęcie nadziei

: stan optymizmu, przekonanie, że

: stan optymizmu, przekonanie, że

pożądany stan rzeczy jest możliwy

pożądany stan rzeczy jest możliwy

•

pomiar

pomiar

:metoda projekcyjna, polega na analizie 5-cio

:metoda projekcyjna, polega na analizie 5-cio

minutowej wypowiedzi

minutowej wypowiedzi



Test Orientacji Życiowej LOT-R Scheiera, Carvera i

Test Orientacji Życiowej LOT-R Scheiera, Carvera i

Bridgesa – przykład metody do badania dyspozycji

Bridgesa – przykład metody do badania dyspozycji

•

pojęcie dyspozycyjnego optymizm:

pojęcie dyspozycyjnego optymizm:

uogólnione

uogólnione

oczekiwanie pozytywnych zdarzeń, traktowane jako

oczekiwanie pozytywnych zdarzeń, traktowane jako

wymiar osobowości

wymiar osobowości

•

pomiar:

pomiar:

kwestionariusz 10 stwierdzeń, w tym sześć

kwestionariusz 10 stwierdzeń, w tym sześć

diagnostycznych (polska adaptacja: Juczyński, 2001)

diagnostycznych (polska adaptacja: Juczyński, 2001)

Dyspozycyjny optymizm; badania

empiryczne



54 pacjentów poddanych operacji pomostowania serca (CABS)



Badania (obszerne, podłużne):

•

przeddzień operacji: LOT, nastrój, oczekiwania, radzenie sobie

•

6-8 dni po powrocie z OIOMu; nastrój, radzenie sobie, wsparcie

społeczne, satysfakcja z opieki medycznej, oczekiwania

dotyczące rekonwalescencji

•

6 miesięcy po operacji: jakość życia, przebieg rekonwalescencji

•

dane od zespołu rehabilitacyjnego i z historii choroby



Wyniki (wybrane, optymiści w porównaniu z pesymistami):

•

mniejsze ryzyko zawału serca w czasie operacji (historia

choroby)

•

pomyślniejszy przebieg rekonwalescencji motorycznej – szybsze

siadanie, wstawanie, lepsza ocena rehabilitantów

•

po 6 miesiącach – częstszy powrót do pracy w pełnym

wymiarze, do intensywnych ćwiczeń fizycznych, lepszy ogólny

wskaźnik

•

Interpretacja - optymizm sprzyja bardziej efektywnym formom

radzenia sobie

(Scheier i Carver, 1987; 1992)

Poczucie koherencji, wprowadzenie (1)

Poczucie koherencji, wprowadzenie (1)

zdrowie choroba

zdrowie choroba

(Antonovsky, 1979).

(Antonovsky, 1979).

Poczucie koherencji (s

Poczucie koherencji (s

ense of coherence)

ense of coherence)

jako

jako

(hipotetyczny) metazasób powodujący przesuwanie się

(hipotetyczny) metazasób powodujący przesuwanie się

jednostki w kierunku zdrowia i sprzyjający zachowaniu

jednostki w kierunku zdrowia i sprzyjający zachowaniu

zdrowia w obliczu czynników szkodliwych

zdrowia w obliczu czynników szkodliwych

Poczucie koherencji to złożona struktura

poznawcza, której składnikiem osiowym

jest przekonanie o zrozumiałości i

sensowności świata, a także o własnych

możliwościach sprostania jego

wymaganiom (Antonovsky, 1995)

Poczucie koherencji, pomiar (2)

Poczucie koherencji, pomiar (2)



Konceptualizacja konstruktu a problem jego

Konceptualizacja konstruktu a problem jego

pomiaru na przykładzie poczucia koherencji

pomiaru na przykładzie poczucia koherencji



Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC – 29:

Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC – 29:

•

poczucie

poczucie

zrozumiałości

zrozumiałości

(11 pytań), np.

(11 pytań), np.

Czy miewasz wrażenie, że jesteś w nieznanej Ci

Czy miewasz wrażenie, że jesteś w nieznanej Ci

sytuacji i nie wiesz, co robić?

sytuacji i nie wiesz, co robić?

•

poczucie

poczucie

sensowności

sensowności

(8 pytań), np.

(8 pytań), np.

Jak często masz wrażenie, że to, co robisz na co

Jak często masz wrażenie, że to, co robisz na co

dzień , jest niezbyt sensowne?

dzień , jest niezbyt sensowne?

•

poczucie

poczucie

zaradności

zaradności

(10 pytań), np.

(10 pytań), np.

Czy masz poczucie, że jesteś traktowany

Czy masz poczucie, że jesteś traktowany

niesprawiedliwie?

niesprawiedliwie?

Antonovsky, A (1995).

Antonovsky, A (1995).

Rozwikłanie tajemnicy

Rozwikłanie tajemnicy

zdrowia.

zdrowia.

Warszawa: Fundacja IPN.

Warszawa: Fundacja IPN.

Poczucie koherencji, znaczenie dla

Poczucie koherencji, znaczenie dla

zdrowia (3)

zdrowia (3)



Antonovsky nie przeprowadził systematycznej

Antonovsky nie przeprowadził systematycznej

weryfikacji empirycznej hipotezy o znaczeniu poczucia

weryfikacji empirycznej hipotezy o znaczeniu poczucia

koherencji dla zdrowia. Oprócz rozważań

koherencji dla zdrowia. Oprócz rozważań

teoretycznych, przytacza materiał anegdotyczny i

teoretycznych, przytacza materiał anegdotyczny i

kliniczny.

kliniczny.



Duże zainteresowanie koncepcją SOC w Polsce.

Duże zainteresowanie koncepcją SOC w Polsce.

Badania w Poznaniu (prof. Sęk, UAM), Łodzi, (prof.

Badania w Poznaniu (prof. Sęk, UAM), Łodzi, (prof.

Dudek, IMP), Warszawie (dr Mroziak, INP) i Katowicach

Dudek, IMP), Warszawie (dr Mroziak, INP) i Katowicach

(prof. Heszen, UŚ).

(prof. Heszen, UŚ).



Polskie badania dotyczyły zagadnień

Polskie badania dotyczyły zagadnień

metodologicznych (np. struktura czynnikowa) i

metodologicznych (np. struktura czynnikowa) i

niektórych szczegółowych (rozwój SOC, zmiany w

niektórych szczegółowych (rozwój SOC, zmiany w

terapii alkoholowej)

terapii alkoholowej)



Koncepcja SOC jako czynnika zwiększającego i

Koncepcja SOC jako czynnika zwiększającego i

ochraniającego zasoby zdrowotne nadal oczekuje na

ochraniającego zasoby zdrowotne nadal oczekuje na

systematyczną weryfikację empiryczną.

systematyczną weryfikację empiryczną.

Osobowość odporna (hardy

Osobowość odporna (hardy

personality), pojęcie, związek z

personality), pojęcie, związek z

poczuciem koherencji (1)

poczuciem koherencji (1)



Osobowościowy styl odporności na stres:

Osobowościowy styl odporności na stres:

•

zaangażowanie

zaangażowanie

•

kontrola

kontrola

•

wyzwanie (Kobasa, 1982)

wyzwanie (Kobasa, 1982)



Poczucie koherencji a osobowość odporna

Poczucie koherencji a osobowość odporna

•

poczucie sensowności - zaangażowanie

poczucie sensowności - zaangażowanie

•

poczucie zrozumiałości - wyzwanie

poczucie zrozumiałości - wyzwanie

•

poczucie zaradności – kontrola (Antonovsky, 1995)

poczucie zaradności – kontrola (Antonovsky, 1995)

Osobowość odporna, badania

Osobowość odporna, badania

empiryczne

empiryczne

Badania prospektywne

Badania prospektywne

250 członków kadry kierowniczej zakładu użyteczności

250 członków kadry kierowniczej zakładu użyteczności

publicznej

publicznej

I pomiar II pomiar (po upływie

I pomiar II pomiar (po upływie

roku)

roku)

osobowość

osobowość

stan zdrowia stan zdrowia

stan zdrowia stan zdrowia

obciążenie stresem obciążenie stresem

obciążenie stresem obciążenie stresem

Podział medianowy badanych ze względu na obciążenie

Podział medianowy badanych ze względu na obciążenie

stresem i odporność osobowości. Przy większym

stresem i odporność osobowości. Przy większym

obciążeniu stresem mniej odporni podawali dwukrotnie

obciążeniu stresem mniej odporni podawali dwukrotnie

więcej objawów chorobowych niż bardziej odporni. Brak

więcej objawów chorobowych niż bardziej odporni. Brak

różnic przy mniejszym obciążeniu (Kobasa, 1982).

różnic przy mniejszym obciążeniu (Kobasa, 1982).

Wsparcie społeczne, pojęcie (1)

Wsparcie społeczne, pojęcie (1)

Rodzaj interakcji społecznej

Rodzaj interakcji społecznej

•

podjętej przez jedną lub dwie strony w sytuacji

podjętej przez jedną lub dwie strony w sytuacji

trudnej, problemowej

trudnej, problemowej

•

której celem jest zbliżenie do rozwiązania problemu

której celem jest zbliżenie do rozwiązania problemu

•

polegającej na dostarczeniu informacji, uczuć,

polegającej na dostarczeniu informacji, uczuć,

instrumentów działania lub dóbr materialnych

instrumentów działania lub dóbr materialnych

•

w interakcji uczestniczy strona wspierająca i strona

w interakcji uczestniczy strona wspierająca i strona

odbierająca wsparcie

odbierająca wsparcie

•

skuteczność zależy od zgodności rodzaju

skuteczność zależy od zgodności rodzaju

udzielanego wsparcia z potrzebami odbiorcy

udzielanego wsparcia z potrzebami odbiorcy

wsparcia

wsparcia

(na podst. Sęk, 1986)

(na podst. Sęk, 1986)

Wsparcie społeczne, pomiar (2)

Wsparcie społeczne, pomiar (2)



Pomiar wsparcia społecznego:

Pomiar wsparcia społecznego:

•

ilościowy - sieć społeczna

ilościowy - sieć społeczna

•

jakościowy – poczucie wsparcia

jakościowy – poczucie wsparcia

Uwaga: Psycholodzy koncentrują się na

Uwaga: Psycholodzy koncentrują się na

poczuciu wsparcia

poczuciu wsparcia

Wsparcie społeczne a zdrowie (3)

Wsparcie społeczne a zdrowie (3)

Hipoteza buforowa (interakcyjna):

Hipoteza buforowa (interakcyjna):

Wysoki

Wysoki

poziom wsparcia społecznego chroni przed

poziom wsparcia społecznego chroni przed

patologią spowodowaną stresem, ale poziom

patologią spowodowaną stresem, ale poziom

wsparcia jest mało istotny dla osób

wsparcia jest mało istotny dla osób

doświadczających niskiego stresu.

doświadczających niskiego stresu.

Hipoteza efektu głównego:

Hipoteza efektu głównego:

Wsparcie jako

Wsparcie jako

czynnik integracji jednostki ze środowiskiem wpływa

czynnik integracji jednostki ze środowiskiem wpływa

korzystnie na zdrowie niezależnie, bez względu na

korzystnie na zdrowie niezależnie, bez względu na

inne okoliczności.

inne okoliczności.

Hipoteza spadku wsparcia:

Hipoteza spadku wsparcia:

Osłabienie więzi

Osłabienie więzi

społecznych jest konsekwencją predyspozycji do

społecznych jest konsekwencją predyspozycji do

zaburzeń psychicznych.

zaburzeń psychicznych.

Badania empiryczne: Alameda Study, w grupie o

małej liczbie kontaktów społecznych ryzyko śmierci

większe 2,3 M i 2,8 K