Wstęp do psychologii zdrowia i choroby

Wstęp do psychologii zdrowia i choroby

Prof. dr hab. Irena Heszen-Niejodek

Prof. dr hab. Irena Heszen-Niejodek

Instytut Społecznej Psychologii Klinicznej SWPS

Instytut Społecznej Psychologii Klinicznej SWPS

Wykład III: Paradygmat patogenetyczny i

Wykład III: Paradygmat patogenetyczny i

salutogenetyczny

salutogenetyczny

Wymiary

Wymiary

(d

(d

ziedziny

ziedziny

)

)

zdrowia

zdrowia

Społeczny

Psy

Psychiczny

Duchowy

Fizyczny

(biologiczny)

Psychicz
ny

Ogólne tendencje w ujmowaniu

Ogólne tendencje w ujmowaniu

zdrowia

zdrowia



Zakres pojęciowy zdrowia poszerza się

Zakres pojęciowy zdrowia poszerza się



Eksponowana jest zmienność zdrowia

Eksponowana jest zmienność zdrowia



Wpływy „psychologii pozytywnej”: pozytywne

Wpływy „psychologii pozytywnej”: pozytywne

rozumienie zdrowia

rozumienie zdrowia

Kontinuum

Kontinuum

zdrowie choroba

zdrowie choroba

(Antonovsky, 1979).

(Antonovsky, 1979).

Plan

Plan

1.

1.

Paradygmat patogenetyczny

Paradygmat patogenetyczny

2.

2.

Paradygmat salutogenetyczny

Paradygmat salutogenetyczny

3.

3.

Komplementarność paradygmatów

Komplementarność paradygmatów

4.

4.

Przykłady badań empirycznych w paradygmacie

Przykłady badań empirycznych w paradygmacie

patogenetycznym

patogenetycznym

5.

5.

Przykłady badań empirycznych w paradygmacie

Przykłady badań empirycznych w paradygmacie

salutogenetycznym

salutogenetycznym

6.

6.

Metodologia badań: badania retrospektywne i

Metodologia badań: badania retrospektywne i

prospektywne

prospektywne

Jakie czynniki psychospołeczne powodują:

Jakie czynniki psychospołeczne powodują:

1. Przesuwanie się jednostki w kierunku

1. Przesuwanie się jednostki w kierunku

choroby (paradygmat

choroby (paradygmat

patogenetyczny

patogenetyczny

)

)

2. Przesuwanie się jednostki w kierunku

2. Przesuwanie się jednostki w kierunku

zdrowia (paradygmat

zdrowia (paradygmat

salutogenetyczny

salutogenetyczny

Paradygmat patogenetyczny

Paradygmat patogenetyczny

Paradygmat

Paradygmat

patogenetyczny

patogenetyczny

ukierunkowany jest na

ukierunkowany jest na

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

chorób i dysfunkcji somatycznych

chorób i dysfunkcji somatycznych



Tradycyjny paradygmat w badaniach

Tradycyjny paradygmat w badaniach

psychosomatycznych

psychosomatycznych



Pomija czynniki sprzyjające zdrowiu. Nie wystarcza

Pomija czynniki sprzyjające zdrowiu. Nie wystarcza

do wyjaśnienia uwarunkowań zdrowia (drugi biegun

do wyjaśnienia uwarunkowań zdrowia (drugi biegun

kontinuum)

kontinuum)

Paradygmat salutogenetyczny

Paradygmat salutogenetyczny

(Antonvsky 1979)

(Antonvsky 1979)

Istotą paradygmatu salugenetycznego jest

Istotą paradygmatu salugenetycznego jest

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań

zdrowia (czynników chroniących zasoby zdrowotne i

zdrowia (czynników chroniących zasoby zdrowotne i

zwiększających te zasoby)

zwiększających te zasoby)



Jakie czynniki umożliwiają zachowanie zdrowia mimo

Jakie czynniki umożliwiają zachowanie zdrowia mimo

działania czynników szkodliwych

działania czynników szkodliwych



Jakie czynniki prowadzą do rozwoju zasobów zdrowotnych?

Jakie czynniki prowadzą do rozwoju zasobów zdrowotnych?

Komplementarność paradygmatu

Komplementarność paradygmatu

patogenetycznego i

patogenetycznego i

salutogenetycznego

salutogenetycznego

Rodzaj

Rodzaj

czynnika

czynnika

Model

Model

Patogenetyczny

Patogenetyczny

Salutogenetyczny

Salutogenetyczny

Emocje

Emocje

Negatywne,

Negatywne,

zalegające

zalegające

Pozytywne,

Pozytywne,

nadzieja, postawa

nadzieja, postawa

optymizmu

optymizmu

Motyw

Motyw

zdrowotny

zdrowotny

Brak lub nadmierna

Brak lub nadmierna

koncentracja na

koncentracja na

własnym zdrowiu

własnym zdrowiu

Umiarkowane

Umiarkowane

zainteresowanie

zainteresowanie

własnym

własnym

zdrowiem

zdrowiem

Zachowani

Zachowani

e

e

Ryzykowne dla

Ryzykowne dla

zdrowia

zdrowia

Prozdrowotne,

Prozdrowotne,

Zdrowy styl życia

Zdrowy styl życia

Osobowość

Osobowość

Wzór zachowania A

Wzór zachowania A

Poczucie

Poczucie

koherencji

koherencji

Czynniki

Czynniki

sytuacyjne

sytuacyjne

Pole życiowe

Pole życiowe

ryzykowne dla

ryzykowne dla

zdrowia

zdrowia

Zdrowe pole

Zdrowe pole

życiowe

życiowe

Badania empiryczne w paradygmacie

Badania empiryczne w paradygmacie

patogenetycznym (przykłady

patogenetycznym (przykłady

klasyczne)

klasyczne)



Badania eksperymentalne Brady’ego

Badania eksperymentalne Brady’ego

(1958) nad chorobą wrzodową

(1958) nad chorobą wrzodową



Badania Dunbar (1949) nad

Badania Dunbar (1949) nad

osobowościowymi uwarunkowaniami

osobowościowymi uwarunkowaniami

chorób psychosomatycznych (choroba

chorób psychosomatycznych (choroba

wieńcowa, wrzodowa, astma oskrzelowa,

wieńcowa, wrzodowa, astma oskrzelowa,

pokrzywka przewlekła i inne)

pokrzywka przewlekła i inne)



Krytyka metodologii klasycznych

Krytyka metodologii klasycznych

badań psychosomatycznych:

badań psychosomatycznych:

•

brak grup kontrolnych osób zdrowych

brak grup kontrolnych osób zdrowych

•

wątpliwy kierunek zależności

wątpliwy kierunek zależności

Badania empiryczne w paradygmacie

Badania empiryczne w paradygmacie

salutogenetycznym (przykłady)

salutogenetycznym (przykłady)



Korzystne skutki zdrowotne optymizmu i

Korzystne skutki zdrowotne optymizmu i

nadziei (Scheier i Carver, 1992)

nadziei (Scheier i Carver, 1992)



Zachowania ważne dla zdrowia

Zachowania ważne dla zdrowia

(

(

Alameda Study,

Alameda Study,

1965 - Schoenborn,

1965 - Schoenborn,

1993):

1993):

•

regularne spożywanie śniadań

regularne spożywanie śniadań

•

powstrzymanie się od pojadania

powstrzymanie się od pojadania

•

7-8 godzin snu na dobę

7-8 godzin snu na dobę

•

utrzymywanie prawidłowej wagi

utrzymywanie prawidłowej wagi

•

powstrzymanie się od papierosów

powstrzymanie się od papierosów

•

umiarkowane spożywanie alkoholu

umiarkowane spożywanie alkoholu

•

systematyczna aktywność fizyczna

systematyczna aktywność fizyczna

W badaniach psychospołecznych

W badaniach psychospołecznych

uwarunkowań zdrowia i choroby

uwarunkowań zdrowia i choroby

stosowane są dwa podejścia:

stosowane są dwa podejścia:



Podejście retrospektywne (przypominające

Podejście retrospektywne (przypominające

procedurę

procedurę

ex post facto)

ex post facto)



Podejście prospektywne (badania podłużne)

Podejście prospektywne (badania podłużne)

Badania retrospektywne w

Badania retrospektywne w

psychosomatyce, w modelu

psychosomatyce, w modelu

patogenetycznym i salutogenetycznym

patogenetycznym i salutogenetycznym



Badania retrospektywne polegają na

Badania retrospektywne polegają na

jednorazowym, równoczesnym zbieraniu danych o

jednorazowym, równoczesnym zbieraniu danych o

stanie zdrowia i czynniku ważnym dla tego stanu,

stanie zdrowia i czynniku ważnym dla tego stanu,

co do którego przyjmuje się, że działał w okresie

co do którego przyjmuje się, że działał w okresie

poprzedzającym badanie

poprzedzającym badanie



Na podstawie uzyskanych zależności przeprowadza

Na podstawie uzyskanych zależności przeprowadza

się wnioskowanie przyczynowe, które jest zawodne

się wnioskowanie przyczynowe, które jest zawodne



Jest to klasyczny, najczęstszy typ badań

Jest to klasyczny, najczęstszy typ badań

prowadzonych w

prowadzonych w

modelu patogenetycznym

modelu patogenetycznym

: w tym

: w tym

modelu ma służyć do wyjaśniania przyczyn chorób

modelu ma służyć do wyjaśniania przyczyn chorób

już istniejących (przykład badania Dunbar)

już istniejących (przykład badania Dunbar)



Możliwe jest jego zastosowanie w modelu

Możliwe jest jego zastosowanie w modelu

salutogenetycznym

salutogenetycznym

(przykład: badania stulatków)

(przykład: badania stulatków)

Badania prospektywne w

Badania prospektywne w

psychosomatyce w modelu

psychosomatyce w modelu

patogenetycznym

patogenetycznym



Badania prospektywne mają charakter podłużny. Zarówno pomiar stanu zdrowia, jak i

Badania prospektywne mają charakter podłużny. Zarówno pomiar stanu zdrowia, jak i

czynników ważnych dla zdrowia przeprowadza się dwukrotnie w odstępie czasowym.

czynników ważnych dla zdrowia przeprowadza się dwukrotnie w odstępie czasowym.



W modelu

W modelu

patogenetycznym

patogenetycznym

wymaga to objęciem badaniami bardzo licznej grupy.

wymaga to objęciem badaniami bardzo licznej grupy.

Przykład (za: Wrześniewski, 1993)

Przykład (za: Wrześniewski, 1993)

3524 zdrowych mężczyzn, 39-59 lat

3524 zdrowych mężczyzn, 39-59 lat

I. 1960/61 II. 1962/63

I. 1960/61 II. 1962/63

stan zdrowia stan zdrowia

stan zdrowia stan zdrowia

WZA (tak lub nie) (choroba wieńcowa tak lub nie)

WZA (tak lub nie) (choroba wieńcowa tak lub nie)

U osób z WZA w porównaniu z pozostałymi choroba wieńcowa 6,5X częściej w grupie 39-49 i 1,9X

U osób z WZA w porównaniu z pozostałymi choroba wieńcowa 6,5X częściej w grupie 39-49 i 1,9X

częściej w grupie 50—59.

częściej w grupie 50—59.



Alternatywą dla badań prospektywnych w modelu patogenetycznym są badania

Alternatywą dla badań prospektywnych w modelu patogenetycznym są badania

semiprospektywne

semiprospektywne

Badania prospektywne w

Badania prospektywne w

psychosomatyce w modelu

psychosomatyce w modelu

salutogenetycznym

salutogenetycznym



Odpowiednikiem badań prospektywnych w

Odpowiednikiem badań prospektywnych w

modelu

modelu

salutogenetycznym

salutogenetycznym

są badania podłużne

są badania podłużne

Przykład Alameda Study

Przykład Alameda Study

7 000 badanych, długość życia 45-latków w

7 000 badanych, długość życia 45-latków w

zależności od zachowań związanych ze zdrowiem

zależności od zachowań związanych ze zdrowiem

1965

1965

1970/71 1990

1970/71 1990



Dane szacunkowe: 45-letni mężczyzna,

Dane szacunkowe: 45-letni mężczyzna,

wykonujący sześć lub siedem zachowań z listy

wykonujący sześć lub siedem zachowań z listy

zachowań związanych ze zdrowiem, żyje

zachowań związanych ze zdrowiem, żyje

przeciętnie o 11 lat dłużej od rówieśnika

przeciętnie o 11 lat dłużej od rówieśnika

wykonującego 3 lub mniej (odpowiednio 78 i 67

wykonującego 3 lub mniej (odpowiednio 78 i 67

lat)

lat)