Czynniki warunkujące wybór

metod nauczania

odpowiednich

dla realizacji celów

kształcenia

Metoda nauczania

Termin „metoda” pochodzi od greckiego słowa „methodos”,
co oznacza, badanie, sposób badania, droga dochodzenia do
prawdy.

Metoda jest to systematycznie stosowany pewien określony sposób
postępowania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. W
trakcie

procesu

nauczania

metody

mają

zapewnić

jak

najskuteczniejsze

osiągnięcie

rezultatów

dydaktyczno-

wychowawczych.

Podział metod nauczania

Wyróżnia się cztery grupy metod kształcenia, tj. nauczania -
uczenia się:

•

metoda asymilacji wiedzy, oparta głównie na aktywności

poznawczej
o charakterze reproduktywnym,

•

metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, zwane

problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej,
polegającej na rozwiązywaniu problemów,

•

metody waloryzacyjne, zwane też eksponującymi - o

dominacji aktywności emocjonalno-artystycznej,

•

metody praktyczne - cechujące się przewagą aktywności

praktyczno-technicznej,

zmieniającej

otoczenie

lub

stanowiącej nowe jego formy.

1. Metody asymilacji wiedzy

Metody te zwane metodami podającymi, znajdują

szerokie zastosowanie w szkołach, jak i w środkach
masowej komunikacji, czy w ogóle w życiu
społecznym. Wiąże się to z ich pozorną prostotą
i łatwością sięgnięcia do wiedzy. Do tej grupy należą
następujące metody:
1. pogadanka,
2. dyskusja,
3. wykład,
4. praca z książką.

Pogadanka polega na rozmowie nauczyciela z uczniem.
Rozmowa ta jednak różni się od zwykłych rozmów. Gdy w
zwykłej rozmowie stawiamy komuś pytania, nie znamy na
nie

odpowiedzi.

W pogadance natomiast nauczyciel zna odpowiedzi na
wszystkie stawiane uczniom pytania.

Pogadanka może służyć:
• przygotowywaniu uczniów do pracy na lekcji,
• zaznajamianiu ich z nowym materiałem,
• systematyzowaniu i zaznajamianiu wiadomości,
• bieżącej kontroli stopnia opanowania przez uczniów
materiału.

Dyskusja to metoda polegająca na wymianie zdań między
nauczycielem a uczniami lub tylko miedzy uczniami, przy czym
zdania
te odbijają poglądy własne uczestników lub odwołują się do
poglądów innych osób.

Wyróżniamy kilka odmian dyskusji:
• wspólne rozwiązywanie problemów przez klasę lub grupę
uczniów,
• dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań
młodzieży,
• uzupełnianie własnej wiedzy.

Wykład polega na bezpośrednim lub pośrednim

przekazywaniu wiadomości jakiemuś audytorium. Jako
metodę kształcenia wykład stosuje się zazwyczaj w
wyższych

klasach

szkół

podstawowych,

w szkołach średnich oraz szkołach wyższych. Wykład
powinien być przygotowany nie tylko poprawnie pod
względem merytorycznym, aby zapewnić odpowiedni
poziom naukowy, lecz także powinien być prowadzony
w

sposób

logiczny

z

wyodrębnieniem

myśli

podstawowych i głównej tezy, którą wykładowca
udowadnia.

Praca z książką.
Podręcznik, lektura, literatura popularnonaukowa są nie
tylko źródłem nowych wiadomości, lecz także daje uczniom
możliwość utrwalenia, rozszerzenia i pogłębienia zdobytej
na lekcji wiedzy. Przyswajanie tych metod opiera się
przede wszystkim na opanowaniu sposobów posługiwania
się książką oraz wykorzystaniu środków masowych.
Wymienić tu można kilka sposobów tej samodzielnej pracy:
• uczenie się z podręcznika,
• sporządzanie notatek,
• posługiwanie się lekturą uzupełniającą.

2. Metody samodzielnego dochodzenia

do wiedzy

Zwane

metodami

problemowymi

polegają

na

rozwiązywaniu zaistniałych problemów. Istota metod
problemowych

sprowadza

się

do tego, że nie pozwalają uczniom przechodzić obojętnie
obok sytuacji, których nie umieją sobie wytłumaczyć lub
rozwiązać, lecz wywołując zaciekawienie, zmuszają ich do
analizy sytuacji, a więc do wyodrębnienia z niej danych,
które są znane, jak również tego co jest niewiadome, a
zarazem do wysunięcia przypuszczeń co do rozwiązania
problemu i sprawdzenia wartości tego rozwiązania.

Odmiany metod problemowych:

1. Klasyczna metoda problemowa - uwzględnia się w
niej cztery istotne momenty: wytworzenia sytuacji
problemowej, formułowanie problemów i pomysłów ich
rozwiązania,

weryfikację

pomysłów

rozwiązania,

porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników
w nowych zadaniach o charakterze praktycznym lub
teoretycznym. Cechą charakteru tej metody jest swoista
dominacja uczenia się nad nauczaniem.

2. Metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez
niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku i
rozwiązaniu

trudności

w celu wyjaśnienia tego przypadku. Po otrzymaniu opisu z
kilkoma pytaniami, na które trzeba odpowiedzieć, uczestnicy
formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel
udziela odpowiednich wyjaśnień. Z kolei następuje właściwy
proces poszukiwania odpowiedzi na pytania. Składa się na
niego ustalenie w toku dyskusji problemu głównego i
problemów z niego wynikających, a następnie warunków,
jakie mają umożliwić rozwiązanie problemu.

3. Metoda sytuacji - zbliżona do metody przypadków -
polega
na wprowadzeniu uczniów w jakąś złożoną sytuacje, za
której takim lub innym rozwiązaniem przemawiają jakieś,
„za” lub „przeciw”. Zadaniem uczniów jest rozumieć tę
sytuacje oraz podjąć decyzje w sprawie jej rozwiązania, a
następnie przewidzieć skutki tej decyzji oraz innych
ewentualnych decyzji.
Jest to metoda analizowania jakiejś sprawy z różnych
punktów widzenia. Odmianami tej metody są: „plusy i
minusy jakiejś sprawy” oraz „mocne i słabe strony”.

4. Giełda pomysłów - polega na zespołowym wytwarzaniu
pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania. Chodzi o to aby dany
zespół rozwiązując dane zadanie wynalazł jak najwięcej
pomysłów nowych, niekiedy najbardziej zaskakujących co
stwarza atmosferę swobody i współzawodnictwa.
Jest to najprostsza metoda aktywizująca. Jej istotą jest
zgromadzenie
w krótkim czasie dużej ilości pomysłów na rozwiązanie
jakiegoś problemu. Zastosowanie „burzy mózgów” pozwala na:
- włącznie wszystkich uczniów do pracy,
- szybkie zgromadzenie dużej ilości pomysłów lub faktów,
- przeprowadzenie rozgrzewki umysłowej,
- naukę zwięzłego, precyzyjnego wyrażania myśli,
- sprawdzenie posiadanej wiedzy,
- doskonalenie techniki pisania.

5. Gry dydaktyczne - metoda ta ma wiele odmian, ale wspólną ich
cechę stanowi pierwiastek zabawy w każdej z nich. Zabawa jest
działaniem wykonywanym dla przyjemności, przez to jest
czynnikiem szczególnie pożądanym w toku nauczania. Obok
terminu zabawa występuje również termin gra. Jest to odmiana
zabawy, która polega na przestrzeganiu pewnych reguł, a co za tym
idzie spełnia ważne funkcje kształcąco-wychowujące: służy
procesowi poznania, szanowania przyjętych norm, umożliwia
współdziałanie, przyzwyczaja zarówno do wygrywania jak i
przegrywania. Przykład gier dydaktycznych:
- inscenizacja - polega na graniu roli w sytuacji fikcyjnej. Istotnym
czynnikiem jest w tej metodzie odtwarzanie przez ucznia zachowań
jakiejś postaci, wcielanie się niejako w nią, przyjęcie na siebie jej
„roli”,
- gry symulacyjne - polega na odtwarzaniu bardziej złożonych
sytuacji problemowych, wymagających samodzielnego rozwiązania.

3. Metody waloryzacyjne (eksponujące

wartości)

Polegają na przeżywaniu emocjonalnym i ocenie
poznanej

rzeczywistości.

To

właśnie

przeżycia

emocjonalne przesądzają o tym, jakie cele życiowe ktoś
sobie

wyznacza

i

jakim

ideałom

jest

wierny.

Z tych też względów sfera doznań emocjonalnych oraz w
dużym stopniu od nich zależnych ocen, systemów
wartości i ideałów życiowych ma doniosłe znaczenie
wychowawcze.

Metoda

ta

polega

na eksponowaniu i wpływaniu na takie składniki
osobowości jak: uczucia, a szczególnie uczucia wyższe,
przekonania światopoglądowe, postawy, system wartości
i charakter.

Metody te można podzielić na:

• metody impresyjne - sprowadzają się do
organizowania uczestnictwa dzieci, młodzieży czy
dorosłych w odpowiednio eksponowanych wartościach:
społecznych, moralnych, estetycznych, naukowych,

• metody ekspresyjne - polega na stworzeniu sytuacji,
w których uczestnicy sami wytwarzają, bądź odtwarzają
dane wartości, wyrażając niejako siebie, a zarazem je
przeżywają.

4. Metody praktyczne

Zajmują się stroną osobowości wychowanków, która
decyduje
o wpływie człowieka na rzeczywistość. Wpływ ten
wywiera człowiek przede wszystkim przez swoją pracę
jako działalność skierowaną na rzecz i ludzi z zamiarem
dokonania w nich przewidywanych zmian. Zmieniając
rzeczywistość w sposób rozumny, a więc korzystając
z posiadanej wiedzy i kierując się wartościowymi celami,
człowiek jednocześnie zmienia sam siebie, kształtuje
swoją świadomość, przekonania, postawy, swój stosunek
do

pracy,

a

zarazem

wytwarza

w sobie potrzebę pożytecznego działania.

Metody ćwiczebne - mają na celu usprawnienie uczniów
do działania w realnych zadaniach wytwórczych.
Ćwiczenie jest wielokrotnym wykonywaniem jakiejś
czynności dla nabycia wprawy i uzyskania coraz wyższej
sprawności w działaniach umysłowych i praktycznych.
Metody realizacji zadań wytwórczych - polegają
na bezpośredniej realizacji zadań wytwórczych. Znajdują
szerokie zastosowanie w szkołach zawodowych. Mogą
one

polegać

na kierowaniu zajęciami w czasie których uczniowie
wykonują prace użytkowe.

Cele kształcenia

Cele kształcenia odnoszą się do uczniów i opisują zmianę
jaką chcemy w nich uzyskać. Cele kształcenia określamy jako
zamierzone właściwości uczniów wymieniając główne rodzaje
opanowanych wiadomości i umiejętności, uformowanych
działań i postaw. Cel kształcenia jest określony jako
zamierzony

wynik

ucznia,

a

metody

i organizacja pracy nauczyciela są podporządkowane tak
rozumianym, sprecyzowanym celom.
Cele kształcenia są formułowane w rozmaity sposób. Ze
względu na sposób formułowania wyróżniamy dwa rodzaje
celów:

ogólne

i operacyjne. Cele ogólne wskazują kierunki dążeń a cele
operacyjne stanowią opis wyników, które maja być uzyskane.

Czynniki warunkujące

wybór metod nauczania

Wybór metod nauczania zależy od ogólnych celów
nauczania, szczegółowych zadań dydaktycznych, od
przedmiotu nauczania, wieku uczniów, czasu trwania zajęć,
ilości uczniów i od pomocy naukowych.
Zadania dydaktyczne
Głównymi rodzajami zadań dydaktycznych, jakie występują
w zakresie wszystkich szczebli i przedmiotów nauczania w
różnych typach szkół są:
• zaznajomienie uczniów z nowym materiałem,
• utrwalenie przerobionego materiału,
• kontrola i ocena wyników nauczania.

Ze względu na zależności stosowanych metod nauczania
od realizowanych przez szkoły zadań dydaktycznych, metody
te dzielą się również na podporządkowane:
• opracowaniu nowego materiału, zalicza się tu metody
podające

(wykład,

opowiadanie),

metody

poszukujące

(pogadanka i dyskusja) oraz metody kierowania samodzielną
pracą uczniów (praca z książką),
• jego utrwaleniu, do grupy metod służących utrwaleniu
przerobionego

materiału

włącza

się

także

metody

szczegółowe, jak: asymilacja treści utworu, polegająca na
powtarzaniu danej treści w stale zmienionych układach, a
także ćwiczenia,
• sprawdzeniu wyników nauczania, na grupę tę składają
się różne techniki badania wyników nauczania, a mianowicie:
sprawdziany

pisemne,

ustne,

oraz

sprawozdawczość

statystyczna.

Cele kształcenia
Cele kształcenia można podzielić na cele kształcenia ogólnego oraz
cele kształcenia zawodowego.
Cele kształcenia ogólnego
Wyjątkowe znaczenie kształcenia ogólnego bierze się stąd, że jako
wspólny język dla wszystkich - ma ono służyć więzi społecznych
między jednostkami, klasami społecznymi i narodowymi, ma być
zarazem podstawowym czynnikiem otwierającym drogę do świata
nauki i ludzkiej kultury. W tak rozumianym kształceniu ogólnym
rozróżnić można dwie strony:
• rzeczową (obiektywna)- wiąże się z poznawaniem świata
obiektywnego
i nabywaniem sprawności pozwalających brać udział w jego
kształtowaniu.
• osobowościową (podmiotowa)- wiąże się z poznawaniem samego
siebie, kształtowaniem motywacji i zainteresowań oraz nabywaniem
sprawności sprzyjających kształtowaniu samego siebie.

Cele kształcenia zawodowego
Cele kształcenia ogólnego są także realizowane przez różnego
rodzaju szkoły zawodowe. Szkoły zawodowe mają bowiem
obowiązek zapewnić uczniom podstawę systematyzowanej wiedzy
o

rzeczywistości,

pokazać

im elementy naukowego poglądu na świat, wdrożyć do
samokształcenia oraz rozwinąć ich zamiłowania i umiejętności.
Obok wykształcenia ogólnego uczniowie szkół zawodowych muszą
ponadto uzyskać w czasie nauki kwalifikacje uprawniające ich do
pracy w danym zawodzie. Do celów zaliczamy:
• wyposażenie młodzieży w wiedzę i umiejętności zawodowe
podstawowe, dotyczące całej grupy zawodów pokrewnych oraz
specjalistycznych, niezbędne do wykonywania określonego,
konkretnego zawodu,
• rozwinięcie u uczniów zainteresowań związanych z danym
zawodem oraz wdrożenie ich do stałego podnoszenia kwalifikacji.

Zależność metody od przedmiotu nauczania
Zależność ta wynika ze specyficznych właściwości
każdego przedmiotu, których przedstawienie wiąże się z
określonymi wymaganiami. Fizyka, chemia i biologia
wymagają
np. bezpośredniego zetknięcia ucznia z określonymi
rzeczami, zjawiskami i procesami, a więc zastosowania
metody laboratoryjnej, pokazu, organizowania wycieczek.
W nauce literatury i historii stosuje się znacznie częściej
metody pracy z książką, jak również pokaz obrazów,
przeźroczy, filmów i dokumentów. Natomiast takie
przedmioty jak: matematyka, technika, nauka zawodu,
które mają wyposażyć uczniów w duży zasób umiejętności
i nawyków, wymagają wielu zajęć praktycznych i ćwiczeń.

Zależność metody od wieku uczniów
Zależność ta wiąże się z tym, że proces poznawania
rzeczywistości przez uczniów zależny jest od sposobu ich
doświadczenia,

od

posiadanej

wiedzy

i dojrzałości umysłowej. Organizując ten proces w klasach
początkowych, trzeba uwzględnić to, że u uczniów 7-10 lat
myślenie obrazowe przeważa nad abstrakcyjnym, że uwaga
uczniów nie jest jeszcze dosyć trwała a ich wiadomości są
szczupłe i nie usystematyzowane. W tych warunkach nie może
być stosowana metoda wykładu natomiast szerokie zastosowanie
znajduje opowiadanie, pogadanka, pokaz i wycieczka. Nie można
również dla tego wieku stosować jednej metody w ciągu całej
lekcji,

lecz

należy

zmieniać

i urozmaicać metody pracy. W klasach wyższych dużą rolę
odgrywają takie metody, jak wykład, metody laboratoryjne,
posługiwanie się książką oraz zajęcia praktyczne uczniów.
Stosując te metody nauczyciel ma na celu przygotowanie ich do
metod pracy na studiach wyższych, jak również samokształcenia.

Zależność metody od czasu trwania zajęć
Zależność doboru metod nauczania od czasu polega
na odpowiednim dostosowaniu czasu jaki potrzebujemy
na wprowadzenie danego materiału za pomocą odpowiedniej
metody
z czasem którym dysponujemy na lekcji. Jeżeli mamy do
dyspozycji długi okres czasu możemy zastosować metody takie
jak wycieczka czy metoda projektu, natomiast jeżeli czasu jest
niewiele najskuteczniejsze są metody pozwalające w krótkim
czasie przekazać dużą część materiału np. wykład, praca z
tekstem, czy pogadanka .

Zależność metody od ilości uczniów
Zależność wyboru metody nauczania zależy także od
liczebności zespołu klasowego z którym pracujemy. W licznych
zespołach sprawdzają się metody wykorzystujące formę pracy
grupowej, takie jak: giełda pomysłów czy metoda przypadków.
W klasach I - III nauczyciel przygotowuje uczniów do pracy w
grupie,

rozpoczynając

najpierw

od pracy w parach, potem w trójkach. Najbardziej efektywnie
po takim okresie przygotowawczym są grupy czteroosobowe.
Uczniowie siedzą wówczas naprzeciwko siebie. Komunikacja
jest

dzięki

temu

ułatwiona.

W takiej grupie widoczny jest indywidualny wkład
poszczególnych uczniów. W klasach IV - VI najlepiej pracują
grupy 4 - 5 osobowe, mieszane pod względem płci. W grupach
liczniejszych trudniej jest się porozumieć. W większych
grupach istnieje możliwość, że wkład mniej aktywnych
uczniów może nie zostać zauważony.

Zależność metody od pomocy naukowych
W doborze metod nauczania należy uwzględnić dobór
środków dydaktycznych. Nie ulega żadnej wątpliwości, że
niezbędnym

elementem

racjonalnie

zaprojektowanego

procesu kształcenia są środki dydaktyczne. Są to różnego
rodzaju przedmioty materialne, za pomocą których
komunikowane są informacje stanowiące materiał nauczania
lub instrukcje dotyczące uczenia się. W procesie doboru
metod nauczania wybieramy te środki dydaktyczne, które
pomogą nam dotrzeć do ucznia. W kwestii dostępu do
szerokiego wachlarza pomocy dydaktycznych wiele zależy od
możliwości

materialnych

szkoły,

ale

także

od pomysłowości nauczyciela i jego indywidualnych
rozwiązań metodycznych.

Kryteria doboru metod maja charakter ukierunkowujący,
wskazujący najwłaściwsze drogi, ale nie absolutnie pewny,
ponieważ doboru może dokonać wyłącznie prowadzący zajęcia.
O wyborze metody decyduje również czas, jaki przeznacza się na
realizację tematu. Należy również liczyć się z baza materialną,
pomocami naukowymi oraz urządzeniami towarzyszącymi.
Znaczenie na stosowanie pewnych metod dydaktycznych ma
także doświadczenie pedagogiczne prowadzącego zajęcia, jego
stosunek

do

metod

znanych

i wypróbowanych oraz do nowych, z którymi dopiero się
zapoznaje. Ważna jest także znajomość przydatności określonych
metod
do poszczególnych treści i zadań nauczania, by w razie potrzeby
nastawić się na bardziej wartościowe sposoby pracy.

Dziękuję za uwagę