Po co nam układ

Po co nam układ

krążenia?

krążenia?

Żeby mogła krążyć

Żeby mogła krążyć

KREW

KREW

Krew

Krew



Wypełnia łożysko naczyniowe

Wypełnia łożysko naczyniowe



Oddzielona śródbłonkiem

Oddzielona śródbłonkiem



Stanowi 5 – 7% masy ciała

Stanowi 5 – 7% masy ciała

Czym jest?

Czym jest?



PŁYN, w którym pływają komórki

PŁYN, w którym pływają komórki



Składa się z OSOCZA (roztwór białek,

Składa się z OSOCZA (roztwór białek,

lipidów, elektrolitów) i elementów

lipidów, elektrolitów) i elementów

morfotycznych:

morfotycznych:

erytrocytów

erytrocytów

leukocytów

leukocytów

trombocytów

trombocytów



HEMATOKRYT

HEMATOKRYT

– jaki % objętości

– jaki % objętości

krwi stanowią komórki

krwi stanowią komórki

Krew

Krew

Funkcje krwi

Funkcje krwi



Transport – tlen z płuc do tkanek

Transport – tlen z płuc do tkanek

- CO2 z tkanek do płuc

- CO2 z tkanek do płuc

- substancje odżywcze do tk.

- substancje odżywcze do tk.

- produkty metabolizmu do nerek

- produkty metabolizmu do nerek

- hormony, witaminy

- hormony, witaminy



Magazyn (białka osocza)

Magazyn (białka osocza)



Homeostaza (temperatura, pH, ciś. osmot.)

Homeostaza (temperatura, pH, ciś. osmot.)



Obrona (leukocyty, przeciwciała, ukł.

Obrona (leukocyty, przeciwciała, ukł.

dopełniacza)

dopełniacza)

Erytrocyty

Erytrocyty



Powstają w szpiku kostnym

Powstają w szpiku kostnym



Żyją we krwi do 4 miesięcy (stare

Żyją we krwi do 4 miesięcy (stare

usuwane z obiegu przez śledzionę)

usuwane z obiegu przez śledzionę)



Przenoszą tlen z płuc do tkanek

Przenoszą tlen z płuc do tkanek

Erytrocyty

Erytrocyty

Budowa

Budowa



Kształt dwuwklęsłego dysku, dzięki

Kształt dwuwklęsłego dysku, dzięki

białkom strukturalnym

białkom strukturalnym



Większy niż większość naczyń

Większy niż większość naczyń

włosowatych (musi się zwinąć, by

włosowatych (musi się zwinąć, by

przepłynąć)

przepłynąć)



Wypełniony prawie w całości

Wypełniony prawie w całości

HEMOGLOBINĄ

HEMOGLOBINĄ

Normy

Normy



Liczba - M: 4,5 – 5,5 K: 4 – 5 (mln/mm3)

Liczba - M: 4,5 – 5,5 K: 4 – 5 (mln/mm3)



Ht - M: 40 – 50 K: 37 – 47 (%)

Ht - M: 40 – 50 K: 37 – 47 (%)



Hb - M: 14 – 17 K: 12 – 16 (g/dl)

Hb - M: 14 – 17 K: 12 – 16 (g/dl)



MCV (mean cell volume) 82 – 92 f

MCV (mean cell volume) 82 – 92 f



MCH (mean corpuscular hemoglobin)

MCH (mean corpuscular hemoglobin)

27 – 31 (pg)

27 – 31 (pg)



MCHC (MCH concentration) 20-23(G%)

MCHC (MCH concentration) 20-23(G%)

Hemoglobina

Hemoglobina



Cząsteczka białka (globiny),

Cząsteczka białka (globiny),

zbudowana z 4 łańcuchów

zbudowana z 4 łańcuchów

peptydowych:

peptydowych:

- 2

- 2





i 2

i 2





(w Hb A1)

(w Hb A1)

- 2

- 2





i 2

i 2





(w Hb A2)

(w Hb A2)

- 2

- 2





i 2

i 2





(w Hb F)

(w Hb F)



Połączona z 4 cząsteczkami hemu

Połączona z 4 cząsteczkami hemu

(każdy połączony z jednym łańcuchem

(każdy połączony z jednym łańcuchem

pept.)

pept.)

Jakie hemoglobiny?

Jakie hemoglobiny?



Hb A1 – 97%

Hb A1 – 97%



Hb A2 – 2,5%

Hb A2 – 2,5%



Hb F – 0,5% (po 6 miesiącu życia)

Hb F – 0,5% (po 6 miesiącu życia)

Zadania hemoglobiny

Zadania hemoglobiny

1.

1.

TRANSPORT TLENU

TRANSPORT TLENU

z płuc do

z płuc do

komórek.

komórek.

2.

2.

Transport niewielkiej ilości CO2

Transport niewielkiej ilości CO2

(6%) – tzw.

(6%) – tzw.

karbaminohemoglobina.

karbaminohemoglobina.

3.

3.

Magazyn tlenu – na kilka sekund.

Magazyn tlenu – na kilka sekund.

Hb wiąże tlen

Hb wiąże tlen



1 cząsteczka Hb wiąże 8 atomów tlenu:

1 cząsteczka Hb wiąże 8 atomów tlenu:

(w cz. hemu 1 cz. Fe2+ łączy się z 1 cz.

(w cz. hemu 1 cz. Fe2+ łączy się z 1 cz.

O2):

O2):

OKSYHEMOGLOBINA

OKSYHEMOGLOBINA



% Hb utlenowanej zależy od:

% Hb utlenowanej zależy od:

- pO2

- pO2

- pH i pCO2

- pH i pCO2

- temperatury

- temperatury

Krzywa dysocjacji

Krzywa dysocjacji

hemoglobiny

hemoglobiny



To funkcja wysycenia Hb tlenem

To funkcja wysycenia Hb tlenem

(SaO2) w zależności od prężności

(SaO2) w zależności od prężności

tlenu we krwi (pO2)

tlenu we krwi (pO2)

Krzywa dysocjacji

Krzywa dysocjacji

hemoglobiny

hemoglobiny

Wpływają na krzywą:

Wpływają na krzywą:







temp,

temp,





pCO2 i

pCO2 i





pH – przesuwają

pH – przesuwają

krzywą w lewo (wzrost powinowactwa

krzywą w lewo (wzrost powinowactwa

tlenu do Hb ): przy tej samej pO2

tlenu do Hb ): przy tej samej pO2

więcej Hb wysyconej tlenem

więcej Hb wysyconej tlenem







temp,

temp,





pCO2 i

pCO2 i





pH – przesuwa

pH – przesuwa

krzywą w prawo: mniej Hb wysyconej

krzywą w prawo: mniej Hb wysyconej

tlenem, ale także łatwiej oddaje O2 w

tlenem, ale także łatwiej oddaje O2 w

tkankach

tkankach

Hemoglobiny patologiczne

Hemoglobiny patologiczne



Methemoglobina

Methemoglobina

– atom żelaza

– atom żelaza

utleniony do Fe3+ powoduje całkowitą

utleniony do Fe3+ powoduje całkowitą

utratę zdolności wiązania tlenu przez

utratę zdolności wiązania tlenu przez

Hb

Hb



Karboksyhemoglobina

Karboksyhemoglobina

– związana z

– związana z

tlenkiem węgla (HbCO), który ma 200x

tlenkiem węgla (HbCO), który ma 200x

większe powinowactwo do Hb niż tlen i

większe powinowactwo do Hb niż tlen i

łączy się z nią na wiele godzin

łączy się z nią na wiele godzin

Zużycie erytrocytów po

Zużycie erytrocytów po

ok. 120 dniach

ok. 120 dniach



Rozpad głównie w śledzionie.

Rozpad głównie w śledzionie.



Globina ulega hydrolizie, aminokwasy

Globina ulega hydrolizie, aminokwasy

do ponownego wykorzystania.

do ponownego wykorzystania.



Fe uwolnione do surowicy do

Fe uwolnione do surowicy do

ponownego wykorzystania w szpiku.

ponownego wykorzystania w szpiku.



Hem

Hem





biliwerdyna

biliwerdyna





bilirubina

bilirubina





wydalana z żółcią.

wydalana z żółcią.

Układy grupowe krwi

Układy grupowe krwi



Ponad 40 różnych antygenów o

Ponad 40 różnych antygenów o

różnym znaczeniu.

różnym znaczeniu.



Układ grup głównych

Układ grup głównych

AB0

AB0



Układ grup

Układ grup

Rh

Rh



Układ antygenów tkankowych

Układ antygenów tkankowych

HLA

HLA

Grupy AB0

Grupy AB0

Na błonie komórkowej erytrocytów obecne

Na błonie komórkowej erytrocytów obecne

substancje grupowe A, B, lub H,

substancje grupowe A, B, lub H,

determinujące 4 grupy główne:

determinujące 4 grupy główne:

1.

1.

A

A

(antygen A w otoczce, przeciwciała

(antygen A w otoczce, przeciwciała

anty-B w surowicy)

anty-B w surowicy)

2.

2.

B

B

(antygen B, przeciwciała anty-A)

(antygen B, przeciwciała anty-A)

3.

3.

AB

AB

(antygeny A i B, bez przeciwciał)

(antygeny A i B, bez przeciwciał)

4.

4.

0

0

(substancja grupowa H bez własności

(substancja grupowa H bez własności

antygenowych, przeciwciała anty-A i

antygenowych, przeciwciała anty-A i

anty-B)

anty-B)

Układ Rh

Układ Rh

1.

1.

W otoczce antygen D – gr.

W otoczce antygen D – gr.

Rh-

Rh-

dodatnia.

dodatnia.

2.

2.

Brak antygenu D – gr.

Brak antygenu D – gr.

Rh-ujemna.

Rh-ujemna.



Przetoczenie krwi Rh(+) pacjentowi

Przetoczenie krwi Rh(+) pacjentowi

Rh(-) prowadzi do immunizacji

Rh(-) prowadzi do immunizacji

(przeciwciała anty-D).

(przeciwciała anty-D).



Ponowne przetoczenie doprowadzi

Ponowne przetoczenie doprowadzi

do aglutynacji krwinek dawcy.

do aglutynacji krwinek dawcy.

Próba krzyżowa

Próba krzyżowa



Aby uniknąć odczynu

Aby uniknąć odczynu

poprzetoczeniowego

poprzetoczeniowego

spowodowanego niezgodnością grup

spowodowanego niezgodnością grup

dalszych.

dalszych.



Polega na inkubacji krwinek dawcy z

Polega na inkubacji krwinek dawcy z

surowicą biorcy i krwinek biorcy z

surowicą biorcy i krwinek biorcy z

surowicą dawcy.

surowicą dawcy.



Wystąpienie aglutynacji (próba

Wystąpienie aglutynacji (próba

dodatnia) wyklucza przetoczenie.

dodatnia) wyklucza przetoczenie.

HLA (human leucocyte

HLA (human leucocyte

antygen)-

antygen)-

antygeny zgodności

antygeny zgodności

tkankowej

tkankowej



Na powierzchni leukocytów i trombocytów

Na powierzchni leukocytów i trombocytów



Na ich podstawie identyfikowane są obce

Na ich podstawie identyfikowane są obce

komórki, które zostaną zlikwidowane

komórki, które zostaną zlikwidowane



Zgodność w układzie HLA – bliźnięta

Zgodność w układzie HLA – bliźnięta

jednojajowe

jednojajowe



Typowanie

Typowanie

– dobieranie biorcy narządów

– dobieranie biorcy narządów

możliwie najmniej niezgodnego w ukł. HLA,

możliwie najmniej niezgodnego w ukł. HLA,

by uniknąć odrzutu przeszczepu

by uniknąć odrzutu przeszczepu

Leukocyty

Leukocyty



Granulocyty -

Granulocyty -

1. obojętnochłonne 60 – 70 %

1. obojętnochłonne 60 – 70 %

2. kwasochłonne 2 – 5 %

2. kwasochłonne 2 – 5 %

3. zasadochłonne 0 – 1 %

3. zasadochłonne 0 – 1 %



Limfocyty 25 – 35 %

Limfocyty 25 – 35 %



Monocyty 4 – 8 %

Monocyty 4 – 8 %

Granulocyty

Granulocyty



Powstają w szpiku kostnym czerwonym

Powstają w szpiku kostnym czerwonym



Ziarnistości obojętnochłonne (neutrofile)

Ziarnistości obojętnochłonne (neutrofile)

kwasochłonne (eozynofile)

kwasochłonne (eozynofile)

zasadochłonne (bazofile)

zasadochłonne (bazofile)



Zdolność - chemotaksji

Zdolność - chemotaksji

- fagocytozy

- fagocytozy

- diapedezy

- diapedezy

- degranulacji (enzymy, mediatory zap.)

- degranulacji (enzymy, mediatory zap.)

- oddychania wybuchowego (w. rodniki)

- oddychania wybuchowego (w. rodniki)

Neutrofile

Neutrofile



Jądro pałkowate lub segmentowe (do 5 seg)

Jądro pałkowate lub segmentowe (do 5 seg)



Pula wolno krążących

Pula wolno krążących



Pula przyścienna (ponad połowa puli

Pula przyścienna (ponad połowa puli

całkowitej), może być b. szybko

całkowitej), może być b. szybko

zmobilizowana (wysiłek, hormony nadnerczy)

zmobilizowana (wysiłek, hormony nadnerczy)



Pula całkowita może się zwiększyć

Pula całkowita może się zwiększyć

kilkukrotnie w kilka godzin – z rezerwy

kilkukrotnie w kilka godzin – z rezerwy

szpikowej (toksyny bakteryjne, interleukina)

szpikowej (toksyny bakteryjne, interleukina)

Funkcja neutrofili

Funkcja neutrofili



Obrona przed infekcją bakteryjną

Obrona przed infekcją bakteryjną

(fagocytoza)

(fagocytoza)



Po ok. 7 godz. diapedeza (nie

Po ok. 7 godz. diapedeza (nie

wracają) do miejsc zakażenia

wracają) do miejsc zakażenia

(chemotaksja)

(chemotaksja)



W ognisku – degranulacja i

W ognisku – degranulacja i

uwalnianie enzymów, wolnych

uwalnianie enzymów, wolnych

rodników (H2O2, OH

rodników (H2O2, OH





)

)

Eozynofile

Eozynofile



Funkcjonują podobnie

Funkcjonują podobnie

(chemotaksja, diapedeza,

(chemotaksja, diapedeza,

fagocytoza)

fagocytoza)



Szczególnie aktywne w

Szczególnie aktywne w

parazytozach

parazytozach

Bazofile

Bazofile



Uczestniczą w reakcjach

Uczestniczą w reakcjach

nadwrażliwości (np. anafilaksja)

nadwrażliwości (np. anafilaksja)



Degranulują pod wpływem IgE

Degranulują pod wpływem IgE



Uwalniają histaminę, leukotrieny,

Uwalniają histaminę, leukotrieny,

heparynę (jak komórki tuczne)

heparynę (jak komórki tuczne)

Limfocyty

Limfocyty



Powstają w układzie limfatycznym (szpik

Powstają w układzie limfatycznym (szpik

czerwony, grasica, węzły chłonne,

czerwony, grasica, węzły chłonne,

grudki chłonne, śledziona)

grudki chłonne, śledziona)



3 grupy: - limfocyty T (

3 grupy: - limfocyty T (

thymus

thymus

) –

) –

grasiczozależne –70%

grasiczozależne –70%

limfocyty B (

limfocyty B (

bone marrow

bone marrow

)

)

– szpikozależne

– szpikozależne

szpikozależne 15%

szpikozależne 15%



NK (

NK (

natural killer

natural killer

) – cytotoksyczne 15%

) – cytotoksyczne 15%

Limfocyty T

Limfocyty T

1.

1.

L. T helper

L. T helper

– uwalniają cytokiny

– uwalniają cytokiny

(interleukiny, interferon, TNF),

(interleukiny, interferon, TNF),

które aktywują limfocyty B i T

które aktywują limfocyty B i T

2.

2.

L. T cytotoksyczne

L. T cytotoksyczne

– niszczą

– niszczą

komórki zawierające antygen –

komórki zawierające antygen –

tzw. odporność komórkowa

tzw. odporność komórkowa

Limfocyty B

Limfocyty B



„

„

Uczulone” limfocyty B (po ekspozycji

Uczulone” limfocyty B (po ekspozycji

antygenu) migrują do węzłów chłonnych

antygenu) migrują do węzłów chłonnych



Tam przekształcają się w

Tam przekształcają się w

komórki

komórki

plazmatyczne

plazmatyczne



Które produkują i uwalniają swoiste

Które produkują i uwalniają swoiste

przeciwciała (przeciwko temu

przeciwciała (przeciwko temu

antygenowi) – tzw. odporność

antygenowi) – tzw. odporność

humoralna

humoralna

Limfocyty NK

Limfocyty NK



Niszczą komórki z wirusami (jak T

Niszczą komórki z wirusami (jak T

cytotoksyczne) i nowotworowe

cytotoksyczne) i nowotworowe



Za pomocą białek uszkadzających

Za pomocą białek uszkadzających

ich błonę komórkową

ich błonę komórkową

Pierwotna odpowiedź

Pierwotna odpowiedź

immunologiczna

immunologiczna

1.

1.

Obca komórka/substancja zostaje

Obca komórka/substancja zostaje

zfagocytowana

zfagocytowana

2.

2.

Niektóre jej fragmenty (antygeny)

Niektóre jej fragmenty (antygeny)

uwolnione z kom. fagocytarnej

uwolnione z kom. fagocytarnej

płyną chłonką do węzłów chłonnych

płyną chłonką do węzłów chłonnych

3.

3.

Antygen przyczepia się do błony

Antygen przyczepia się do błony

kom. makrofaga -

kom. makrofaga -

komórki

komórki

prezentującej

prezentującej

antygen

antygen

limfocytom T helper

limfocytom T helper

4.

4.

Cytokiny makrofaga i T helper

Cytokiny makrofaga i T helper

aktywują limfocyty B, które

aktywują limfocyty B, które

przekształcają się w komórki

przekształcają się w komórki

plazmatyczne i produkują swoiste

plazmatyczne i produkują swoiste

immunoglobuliny (

immunoglobuliny (

przeciwciała)

przeciwciała)

5.

5.

Antygen jest wiązany

Antygen jest wiązany

z

z

przeciwciałem i jego stężenie spada

przeciwciałem i jego stężenie spada

– zaczyna przeważać działanie T

– zaczyna przeważać działanie T

supresor, które hamują limfocyty B –

supresor, które hamują limfocyty B –

spada miano przeciwciał

spada miano przeciwciał

Wtórna odpowiedź

Wtórna odpowiedź

immunologiczna

immunologiczna

1.

1.

Jeżeli ten sam antygen pojawi się

Jeżeli ten sam antygen pojawi się

ponownie, zostaje związany z

ponownie, zostaje związany z

przeciwciałami na powierzchni

przeciwciałami na powierzchni

uprzednio uczulonych limfocytów B

uprzednio uczulonych limfocytów B

(limfocyty B pamięci)

(limfocyty B pamięci)

2.

2.

Z tych limfocytów powstają przez

Z tych limfocytów powstają przez

podział liczne komórki plazmatyczne,

podział liczne komórki plazmatyczne,

uwalniające swoiste przeciwciała do

uwalniające swoiste przeciwciała do

chłonki

chłonki





krwi

krwi

Monocyty

Monocyty



Powstają w szpiku kostnym

Powstają w szpiku kostnym

czerwonym

czerwonym



Pozostają we krwi 8 – 72 godz.

Pozostają we krwi 8 – 72 godz.

głównie w puli przyściennej

głównie w puli przyściennej



Po przejściu do tkanek stają się

Po przejściu do tkanek stają się

makrofagami tkankowymi, jako

makrofagami tkankowymi, jako

część

część

układu siateczkowo-

układu siateczkowo-

śródbłonkowego

śródbłonkowego

Funkcje monocytów

Funkcje monocytów

1.

1.

Inicjacja (przez prezentowanie antygenu

Inicjacja (przez prezentowanie antygenu

limfocytom T i B) reakcji odpornościowej

limfocytom T i B) reakcji odpornościowej

komórkowej i humoralnej

komórkowej i humoralnej

2.

2.

Usuwanie komórek drobnoustrojów

Usuwanie komórek drobnoustrojów

3.

3.

Usuwanie własnych uszkodzonych tkanek

Usuwanie własnych uszkodzonych tkanek

4.

4.

Regulacja czynności fibroblastów i kom.

Regulacja czynności fibroblastów i kom.

tkanki łącznej oraz angiogenezy (przez

tkanki łącznej oraz angiogenezy (przez

przekaźniki humoralne, np. czynniki

przekaźniki humoralne, np. czynniki

wzrostowe, interleukiny, eikozanoidy)

wzrostowe, interleukiny, eikozanoidy)

Trombocyty

Trombocyty



Powstają w szpiku kostnym

Powstają w szpiku kostnym

czerwonym, jako oderwane

czerwonym, jako oderwane

fragmenty megakariocytów

fragmenty megakariocytów



Krążą we krwi 8 – 10 dni

Krążą we krwi 8 – 10 dni



Rozpad w śledzionie

Rozpad w śledzionie

Funkcja płytek

Funkcja płytek

Zlepiają się (agregacja) w miejscu

Zlepiają się (agregacja) w miejscu

uszkodzenia śródbłonka

uszkodzenia śródbłonka

naczyniowego

naczyniowego

, tworząc

, tworząc

czop

czop

płytkowy

płytkowy

, będący szkieletem

, będący szkieletem

skrzepu.

skrzepu.

Osocze krwi

Osocze krwi



Jest roztworem wielu substancji organicznych i

Jest roztworem wielu substancji organicznych i

nieorganicznych

nieorganicznych



Składniki

Składniki

nieorganiczne

nieorganiczne

osocza:

osocza:

- kationy (Na+, K+, Ca2+, Mg2+, ...)

- kationy (Na+, K+, Ca2+, Mg2+, ...)

- aniony (Cl¯, HCO3¯, PO4²¯, SO4²¯, ...)

- aniony (Cl¯, HCO3¯, PO4²¯, SO4²¯, ...)



Składniki

Składniki

organiczne

organiczne

osocza:

osocza:

- białka

- białka

-węglowodany

-węglowodany

- lipidy

- lipidy

-produkty przemiany białek, hemu, ...

-produkty przemiany białek, hemu, ...

Składniki nieorganiczne

Składniki nieorganiczne



Na+ ~ 140 mmol/l

Na+ ~ 140 mmol/l



K+ ~ 4 mmol/l

K+ ~ 4 mmol/l



Ca²+ ~ 2,5 mmol/l

Ca²+ ~ 2,5 mmol/l



Mg²+ ~ 1 mmol/l

Mg²+ ~ 1 mmol/l



Cl¯ ~ 103 mmol/l

Cl¯ ~ 103 mmol/l



HCO³¯ ~ 26 mmol/l

HCO³¯ ~ 26 mmol/l



PO4³¯ ~ 1 mmol/l

PO4³¯ ~ 1 mmol/l



SO4²¯ ~ 0,5 mmol/l

SO4²¯ ~ 0,5 mmol/l

Białka osocza (

Białka osocza (

~

~

7 g%)

7 g%)



Albuminy 55% (wytwarzane w wątrobie,

Albuminy 55% (wytwarzane w wątrobie,

wywierają

wywierają

ciśnienie osmotyczne,

ciśnienie osmotyczne,

nośnik

nośnik

hormonów, leków,...)

hormonów, leków,...)



Globuliny 38% (

Globuliny 38% (

1

1

,

,





2,

2,





,

,





) – białka

) – białka

enzymatyczne, nośnikowe, odpornościowe..

enzymatyczne, nośnikowe, odpornościowe..



Fibrynogen 7 % (wytwarzany w wątrobie,

Fibrynogen 7 % (wytwarzany w wątrobie,

w przebiegu procesów krzepnięcia

w przebiegu procesów krzepnięcia

aktywowany przez trombinę do

aktywowany przez trombinę do

fibryny

fibryny

(włóknik), tworzącej skrzep

(włóknik), tworzącej skrzep

Pozabiałkowe składniki

Pozabiałkowe składniki

organiczne

organiczne



Glukoza

Glukoza



Aminokwasy

Aminokwasy



Kwas mlekowy

Kwas mlekowy



Amoniak

Amoniak





mocznik

mocznik



Bilirubina

Bilirubina



Kwas moczowy

Kwas moczowy



Kreatynina

Kreatynina



Lipidy osocza

Lipidy osocza

Lipidy osocza

Lipidy osocza



Cholesterol

Cholesterol



Trójglicerydy

Trójglicerydy



Fosfolipidy

Fosfolipidy



Wolne kwasy tłuszczowe

Wolne kwasy tłuszczowe



Hormony sterydowe (nadnerczowe,

Hormony sterydowe (nadnerczowe,

płciowe)

płciowe)



Witaminy rozpuszczalne w

Witaminy rozpuszczalne w

tłuszczach (A, D, E, K)

tłuszczach (A, D, E, K)