Zaburzenia sprawności

intelektualnej

Dr Karina Steinbarth-

Chmielewska

Zespoły poznawcze z

deficytem sprawności

intelektualnej

• Upośledzenia umysłowe
• Zespoły otępienne
• Zespół amnestyczny (zaburzenia

pamięci mogą być pochodzenia
ogranicznego, są wówczas
nieodwracalne, innego typu np..
dysocjacyjne są odwracalne i
kwalifikowane są w innym miejscu)

Upośledzenie umysłowe

• Jest to grupa zaburzeń psychicznych ( a nie

jednostka nozologiczna. Jest to skutek często

nieznanych jeszcze etiologicznie chorób)

• Podstawowymi cechami tej grupy zaburzeń

są: występowanie w okresie rozwojowym,

obniżenie sprawności intelektualnej

poniżej przeciętnej oraz osłabienie lub

brak zdolności przystosowania

społecznego

• Obniżenie sprawności poniżej przeciętnej wg WHO poniżej 2 odchyleń

standardowych przy założeniu: średni iloraz inteligencji wynisi 100 w

skali Wechslera), wartość graniczna upośledzenia wynosi 67

Upośledzenie umysłowe a

otępienie

• Upośledzenie - zahamowanie

procesu rozwoju

• Otępienie - obniżenie poziomu

umysłowego po osiągnięciu normy
dla danej jednostki

Względność „rozgraniczenia” u

małych dzieci

Iloraz inteligencji

IQ intelligence quotiens

• wskaźnik inteligencji płynnej =

stosunek wieku inteligencji do wieku
życia pomnożony przez 100

• Inteligencja płynna jest uwarunkowana

genetycznie i jest to zdolnośc warunkująca
sprawność wszelkich czynności
umysłowych co określa możliwości
przystosowawcze jednostki do wymagań
społecznych i do skutecznego celowego
działania

Czteroczynnikowa

koncepcja rozwoju

dziecka

Przebieg (rozwój) upośledzenia umysłowego

charakteryzuje się pewną indywidualnością (ważne
jest to w planowaniu terapii) i jest określony przez:

• Czynniki genetyczne warunkujące

rozwój oun

• Własną aktywność i działalność

dziecka

• Czynniki środowiskowe
• Wpływ wychowania

Historyczne określenia

upośledzenia umysłowego

• Oligofrenia („mały umysł”)
• Debilizm (ograniczenie),

imbecylizm (głuptactwo), idiotyzm

• Otępienie wrodzone (dementia

congenita)

• Encefalopatie dziecięce

Upośledzenie umysłowe wg ICD 10

Stopień

upośledzenia

1. Lekkie F70
2. Umiarkowane

F71

3. Znaczne F72
4. Głębkie F73

Iloraz intaliencji
1. 69-50
2. 49-35
3. 34-20
4. <20

IQ a wiek umysłowy

1. 69-50
2. 49-35
3. 34-20
4. <20

1. Poniżej 12 do 9
2. Poniżej 9 do 6
3. Poniżej 6 do 3
4. Poniżej 3

• Porównywanie poszczególnych

ograniczeń w rozwoju osób
upośledzonych do dzieci prawidłowo
rozwijających jest tylko opisem” przez
porównanie” a nie oddającym stan
rzeczywisty.Zdrowe dziecko zawsze
będzie miało przewagę w ogólnym
rozwoju psychofizycznym nad
upośledzonym rówieśnikiem

Skala Wechslera

• Inteligencja b. wysoka >146
• Wysoka 131-145
• Powyżej przeciętnej 116-130
• Przeciętna 85-115
• Niższa niż przeciętna 70-84
• Upośledzenie…………

S. Wechslera nie mierzy upośledzenia głębokiego.
Składa się ze skali słownej (wiadomości, powtarznie cyfr,

słownik, arytmetyka, rozumienie, podobieństwa) oraz

bezsłownej (braki w obrazkach, porządkowanie obrazków,

klocki, układanki, symbole cyfr

Upośledzenie umysłowe

• 80% upośledzeń stanowią upośledzenia

lżejsze (upośledzenie lekkie)

• 20% upośledzenia głębsze (umiarkowane,

znaczne, głębokie 5%)

• Rozpowszechnienie wśród dorosłych 1%,

wśród noworodków 3%

• Wskaźnik IQ jest jednym z elementów

badania diagnostycznego.

• wśród upośledzeń głębszych zazwyczaj

znana jest etiologia

Etiologia

• Czynniki genetyczne, działające przed

poczęciem oraz na zygotę

np.: zespół

Dawna trisomia chromosomu 21(47

chromosomów); 1 zespół D./700 porodów;

występuje częściej u dzieci matek starszych.; 10%

dzieci z upośledzeniami umysłowymi stanowią

dzieci z z. Downa. U dzieci z z. Downa występuje

upośledzenie lekkie lub umiarkowane

(upośledzony jest rozwój całego ciała m.in.: mała,

płaska czaszka, skośne, z fałdem szpary

powiekowe, wysunięty duży pobrużdżony język,

giętkie kończyny, duży brzuch, często wady serca )

Etiologia cd. 1

• Czynniki wpływające na życie

płodowe

np. wirusy (różyczki, świnki,

odry, grypy), bakterie, pasożyty
(toksoplazmoza) środki toksyczne (kokaina,
tlenek węgla, alkohol), promienie jonizujące
(rtg, inne), niedobory witaminowe (vit.B2, A) i
pokarmowe (anemie), konflikt serologiczny
itp.

Etiologia cd. 2

• Czynniki związane z porodem

np..wylewy

śródczaszkowe, zamartica, urazy oun, czynniki toksyczne

• Czynniki działające po urodzeniu

dziecka

np..zaburzenia metabolizmu, hormonalne,

infekcje wirusowe, bakteryjne, czynniki toksyczne,
promieniowanie, urazy. Jako przykład zaburzenia wydzielania
hormonu tarczycy w okresie płodowym lub po urodzeniu tzw.
matołectwo, gdzie występują zaburzenia wzrostu,
niekostnienie nasad kości i szwów czaszki, charakterystyczna
twarz, obrzęk śluzowaty (zwyrodnienie tkanki podskórnej),
grube paznokicie, szczotkowate włosy, wole, upośledzenie
słuchu, itp.. Rozwój umysłowy upośledzenie znaczne, głębikie,
ale i umiarkowane (zależne od leczenia ).

Upośledzenie lekkie

• Etiologia upośledzenia jest zazwyczaj nieznana
• Dominują trudności w myśleniu abstrakcyjnym.

Rozwój mowy jest opóźniony (do 3 roku pojedyńcze
słowa). Mały zakres słów, zachowana
samodzielność myślenia. Zwolniony tok myślenia,
rozwlekły, zaburzone spostrzeganie istotnych
szczegółów.

• Emocje – zdecydowanie zaburzona kontrola emocji,

wahania nastroju, wybuchowość, drażliwość.

• Dojrzałość społeczna w optymalnych warunkach

osiąga dojrzałość nastolatka

Upośledzenie lekkie cd.

• Funkcjonowanie jest zależne od poczucia

bezpieczeństwa, stabilizacji. Wielu

pacjentów w tych warunkach może pełnić

rolę rodzica, wykonywać proste prace,

samoobsługiwać się.

• Nauka szkolna w zakresie podstawowym

sprawia duże trudności, niemniej wielu

pacjentów kończy szkoły dla dzieci zdrowych

• Znaczenie w sposobie myślenia,

funkcjonowania ma czy IQ jest bliżej dolnej

czy górnej granicy wskaźnika (69-50)

Upośledzenie

umiarkowane

Etiologia często jest znana (zmiany organiczne)

• Myślenie abstrakcyjne praktycznie nie funkcjonuje.

Dominuje myślenie konkretno-obrazowe, bardzo

mały zakres słów, częściej opisy niż pojęcia. Brak

krytycyzmu. Ograniczenie spostrzegania cech

różnicujących zbiory, pamięć upośledzona chociaż

bywa o znacznej pojemności bez rozumienia

wypowiadanych słów, uwaga tylko przy

zaciekawieniu, skupienie na interesujących

czynnościach. Rozwój mowy bardzo powolny

(pojedyńcze zdania w 7 roku), mowa niewyraźna.

Umiejętność prostych podstawowych form rozmowy,

znaczna sugestywność, sygnalizowanie potrzeb

Upośledzenie

umiarkowane cd

• Rozwój fizyczny opóźniony (siadanie w 2 roku)
• Emocje domunują popędy, bardzo ograniczona

kontrla dążeń, nastrojów.

• Dojrzałość społeczna jak u dzieci 8-10 letnich,

znaczna sugestywność

• Funkcjonowanie – pacjenci wymagają stałej

opieki. Samoobsługiwanie i sprawność fizyczna

w mniejszym lub większym stopniu są

ograniczone

• Nauka – szkoła życia. Talenty muzyczne,

plastyczne

Upośledzenie znaczne

• Etiologia często znana
• Zmieniony wygląd twarzy, często ciała
• Myślenie sensoryczno-motoryczne, uwaga

mimowolna, koncentracja tylko na zaspakajaniu
potrzeb. Trudności w rozpoznawaniu przedmiotów
(rozpoznają opieknów)

• Mowa pojedyńcze wyrazy, sylaby,

nieuformułowana, mowa bełkotliwa

• Bardzo opóżniony rozwój ruchowy (siadanie w

wieku przedszkolnym, możliwość opanowania
chodzenia).

Upośledzenie znaczne cd.

• Brak kontroli emocji, popędów.

Zachowana wrażliwość
emocjonalna

• Szkoła życia. Pacjenci wymagają

stałej opieki.

Upośledzenie głębokie

• Etiologia często znana
• Zmiany wyglądu wyrazu twarzy
• Myślenie i mowa nieuformułowane
• Ciężkie zaburzenia ruchowe, ale możliwe jest

opanowanie chodzenia. Znaczne ograniczenie

ruchów celowych.

• Emocje wyrażane w prosty, niekiedy

porównywane do zwierzęcego sposóbu. Gniew

często skierowany na bicie samego siebie,

uderzanie głową o ścianę itp. Samogwałt

publiczny. Sympatia wyrażana śmiechem

Upośledzenie głębokie cd

• Bez sygnalizowania potrzeb

fizjologicznych

• Wiele ciężkich wad neurologicznych,

fizycznych

• Wymagają opieki przez całe życie,

zazwyczaj w instytucjach

• Lepiej funkcjonują przy „dobrym

traktowaniu”

Różnicowanie

• Zaniedbania środowiskowe
• Otępienie
• Psychozy
• Często upośledzenie umysłowe współwystępuje z

zaburzeniami ruchowymi oraz

nieprawidłowościami stanu somatycznego

• Zaburzenia sprawności intelektualnej często

są wikłane zaburzeniami psychicznymi typu:

psychozy urojeniowej, zaburzeń afektywnych z

przewagą złości, gniewu, lęku, pobudzenia

psychoruchowego, stanów zawężenia świadomości

czy reakcji sytuacyjnych.

leczenie

• Nie ma jeszcze możliwości leczenia upośledzeń umysłowych
• Szeroko stosowane leczenie chorób towarzyszących (wady

rozwojowe, plastyka chirurgiczna, choroby metaboliczne,

napady drgawkowe)

• Bezwzględnie konieczna rehabilitacja ruchowa
• Ocena psychologiczna potencjału rozwojowego osób

upośledzonych umysłowo

• Stała opieka internistyczna (zazwyczaj) pacjenci mają

obniżoną odporność immunologiczną), specjalistyczna.

• Edukacja i wychowanie integracyjne
• Rehabilitacja zawodowa
• Stała opieka zapewniająca poczucie bezpieczeństwa
• Pomoc rodzinie

Otępienie / zespoły

psychoorganiczne/ zespoły

organiczne

- nabyty zespół
spowodowany chorobą
mózgu
- wyraźne, trwałe
obniżenie sprawności
umysłowej, która utrudnia
lub uniemożliwia
samodzielne
funkcjonowanie w
codziennych warunkach

Zaburzeniu ulegają

wyższe funkcje korowe:

1.

Pamięć

2.

Myślenie

3.

Orientacja

4.

Rozumienie

5.

Liczenie

6.

Uczenie się

7.

Ocena

8.

Mówienie

Wyższe funkcje korowe, w

tym zaburzenia

poznawcze

• Najczęstsze zaburzenie poznawcze to

zaburzenia pamięci

• Spadek sprawności pamięci nie zawsze

wynika z choroby, może wynikać się z
procesu starzenia mózgu

• Łagodne zaburzenia poznawcze MCI

mild

cognitive impairment

heterogenny zespół

objawów klinicznych który nie musi być
fazą (ale może) do rozwinięcia się otępienia

• Zespół otępienny może rozwinąć się nagle lub

przewlekle

• Osłabienie czynności poznawczych zazwyczaj nie

jest izolowanym zaburzeniem

• Współwystępują: zaburzenia kontroli emocji,

zaburzenia zachowania i funkcjonowania

społecznego oraz samodzielność.

• Otępienie rzekome – stan przemijający,

„pozorujący” zespół otępienny. Występuje m.in. w

z. depresyjnych, z. dyssocjacyjnych, z. po

okresach głodu. reaktywnych

Postać otępienna zespołu

organicznego

• Obniżenie sprawności

intelektualnej

• Zaburzenia pamięci
• Obniżenie krytycyzmu
• Chwiejność emocjonalna

Postać

charakteropatyczna

zespołu organicznego

• Zaburzenia osobowości uwarunkowane

uszkodzeniem mózgu np.

• Charakteropatia u osoby chorej na

padaczkę

• Objawy dominujące: lepkość myślenia,

drobiazgowość, zubożenie myślenia,

zmniejszona aktywność, impulsywność,

drażliwosć „zaleganie afektu”,

mściwość, podejrzliwość, ksobność,

Epidemiologia z.

otępiennych

• 10% populacji w wieku powyżej 65 r. życia –

do 50% w wieku powyżej 80 r. życia (dane

USA)

• Różne dane np.. w krajach skandynawskich

4.5% populacji w wieku powyżej 65 r. życia, w

Polsce 1,9% populacji do 16,5% w populacji

powyżej 80 r. życia.

• Wzrost występowania z. otępiennych wraz z

wiekiem

• Przyczyny otępień nie są dokładnie określone

(zmienne wg różnych autorów, nawet do 150)

Podział otępień wg ICD 10

Otępienie :
• W chorobie Alzheimera

(55% wszystkich

otępień - w USA)

• Mózgowo-naczyniowe

(25% wszystkich otępień)

• W innych chorobach kwalifikowanych gdzie

indziej

• Nieokreślone
• Organiczny z. amnestyczny nie

spowodowany alkoholem i innymi

substancjami psychoaktywnymi

Podział otępienia (o) uwzględniający

pierwotność i wtórność zaburzeń

Pierwotne np:
• Ch. Alzheimera
• Ch. Picka

• Pląsawica

Huntingtona

• Ch. Parkinsona
• Ch. Wilsona

Wtórne np.:

• O. naczyniopochodne
• Niedotlenienia mózgu
• Urazy
• Toksyczne np.. alc., kleje
• Zaburzeń w odżywianiu

(B12, kw. foliowy, tiaminy-

B1) i metaboliczne

• Guzy mózgu
• Neuroinfekcje
• Inne (stwardnienie

rozsiane, wodoglowie)

Ocena stopnia głębokości

otępienia wg zaburzeń

funkcjonowania

1.

Brak zaburzeń poznawczych

2.

Graniczne……………..

3.

Niewielkie – ograniczenia widoczne w

trakcie badania, nie potrzebna pomoc

4.

Umiarkowane –

ograniczenia zauważalne dla

bliskich, okresowa pomoc

5.

Średnie –

niezbędna stała pomoc, zauważalne dla

wszystkich ograniczenie

6.

Znaczne…………………

7.

Głębokie –

mutyzm, zanieczyszczenie się, zanik

czynności psychofizycznych

Wczesne deficyty poznawcze (MCI)

np. wg Skali Ogólnej Deterioracji

(GDS)

• Zagubienie się w „nowej podróży”
• Zauważalne przez współpracowników gorsze

wykonywanie obowiązków zawodowych

• Zauważalne przez innych kłopty z

przypominaniem nazwisk, słów

• Stosunkowo niewielkie zapamiętywanie treści

przeczytanych książek

• Osłabienie zapamiętywania imion nowo

poznawanych osób

• Zgubienie lub przełożenie w niewłaściwe

miejsce wartościowych przedmiotów

cd. MCI

• W czasie badania klinicznego widoczne

zaburzenia koncentracji uwagi

• Pojawianie się wypierania obniżenia

sprawności zawodowej

• Lęk w różnym nasileniu towarzyszący

zaburzeniom poznawczym (krytycyzm,
zauważanie „chprpby’)

Ch. Alzheimera

• Częściej chorują kobiety, zazwyczaj przebieg jest

„podstępny” i rozpoczyna się po 60 r. życia

• Choroba przebiega wg okresów wymienionych w

poprzednim slajdzie

• Neuropatologia – blaszki starcze (amyloid) i

zwyrodnieniowe w neuronach mózgu

• W korze czołowej, skroniowej, ciemieniowej

zmniejsza się liczba synaps i neuroprzekaźników,

m.in. acetylocholiny, serotoniny, dopaminy,

noradrenaliny

• Może wystoże wystować rodzinnie ? (10%

przypadków). Nieznana przyczyna choroby.

Otępienie

naczyniopochodne

Wg ICD 10: z ostrym początkiem,

wielozawałowe, podkorowe, mieszane

korowe i podkorwe, inne rodzaje otępienia

_ nagły, ostry początek
_ przemijające ataki niedokrwienne z

zaburzeniami świadomości

_skokowo postępujące zaburzenia

poznawcze

_występują: miażdzyca, nadciśnienie

Rokowanie

• Niepomyślne
• 10% przypadków rozwój otępienia

można zatrzymać, może się cofnąć
(tam gdzie można usunąć
przyczynę czyli w otępieniu
wtórnym.

Organiczny z. amnestyczny nie

spowodowany alkoholem i innymi

substancjami psychoaktywnymi

• Dominują zaburzenia pamięci i orientacji
• Zaburzenia zapamiętywania wypełniane

konfabulacjami

• Konfabulacje mogą mieć absurdalną treść
• Pseudoeuforyczny, nieadekwatny nastrój

z napadami złości

• Najczęstsze przyczyny: zatrucie tlenkiem

węgla, uraz mózgu