Stres psychospołeczny w

pracy – pojęcie, źródła i

konsekwencje, różnice

indywidualne, prewencja.

dr n. med. Małgorzata Andrzejewska

asystent

Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii

Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pojęcie stresu.

Pojęcie stresu należy do kluczowych pojęć

współczesnej

psychologii.

Najogólniej klasyfikując, można wyróżnić trzy

główne grupy

definicji stresu, z których każda akcentuje inny

aspekt tego

pojęcia, ujmując je jako:

- bodziec,
- reakcję,
- relację między jednostką a otoczeniem.

Wczesne badania psychologiczne nad stresem

traktowały go jako

sytuację zewnętrzną (bodźcową)

wywołującą

określone stany

emocjonalne.

Przykładem mogą być badania z lat 50. Basowitza i

in. nad

skoczkami spadochronowymi, w których

stres

ujmowany był jako

„klasa bodźców, która posiada duże

prawdopodobieństwo

wywołania lęku u większości ludzi”.

Rozumienie stresu jako reakcji sięga samych

początków

współczesnej kariery tego pojęcia.

Hans Selye, wprowadzając je do fizjologii, określił

stres

jako

„niespecyficzną reakcję organizmu na wszelkie

niedomagania”

Późniejsze badania wykazały, że reakcja stresowa jest w
znacznym stopniu specyficzna, tzn. jej przebieg zależy od
charakteru działającego bodźca, a także od właściwości
indywidualnych organizmu.

Klasycznym przedstawicielem podejścia akcentującego stres

jako

relację między jednostką i środowiskiem jest R. Lazarus.

Zgodnie z jego definicją

„Stres psychologiczny jest szczególną

relacją między osobą a środowiskiem, którą osoba ocenia jako
nadwyrężającą jej zasoby i zagrażającą jej dobrostanowi”.

Model stresu
Lazarusa

Dystres

jest reakcją organizmu na zagrożenie,

utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych

celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie

zadziałania bodźca, czyli stresora.

Eustres

to stres mobilizujący pozytywnie do

działania.

Neustres

to bodziec dla danej osoby neutralny w

działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy

lub dystresowy.

Zdarzenie

Liczba punktów

określająca

obciążenie

Śmierć

współmałżonka

100

Rozwód

73

Ślub

50

Utrata pracy

47

Pogodzenie się ze

współmałżonkiem

45

Reorganizacja

przedsiębiorstwa

39

Zmiana pracy

36

Zmiana godzin lub

warunków pracy

20

Urlop

13

Święta

12

Reakcja stresowa i jej konsekwencje na

poziomie fizjologicznym,

psychologicznym i organizacyjnym.

Fizjologiczne przejawy reakcji stresowej i skutki zdrowotne.

Bodziec psychospołeczny

↓

receptory (oczy, uszy, dotyk itp.)

↓

drogami sensorycznymi

↓

mózg

kora nowa układzie limbicznym

interpretacja poznawcza interpretację emocjonalną

Gdy bodziec zostanie zinterpretowany jako zagrożenie, to

prawdopodobnie wywoła pobudzenie emocjonalne, a jednocześnie

uruchomi jedną (lub wszystkie) z psychosomatycznych osi stresu.

Trzy osie stresu:

Oś I: bezpośrednie pobudzenie organów

wewnętrznych przez

układ autonomiczny.

Oś II: neurohormonalna (zwana też podwzgórzowo-

nadnerczową).

Oś III: hormonalna (zwana też podwzgórzowo-

przysadkowo-

nadnerczową).

Oś I: bezpośrednie pobudzenie organów wewnętrznych przez

układ

autonomiczny

Impulsy z mózgu (z podwzgórza) powodują pobudzenie

autonomicznego

układu nerwowego który unerwia organa wewnętrzne.
Składa się on z części

sympatycznej i parasympatycznej o

antagonistycznym

działaniu

.

W stresie szczególne znaczenie (choć nie wyłączne) ma

układ

sympatyczny

.

Jego pobudzenie powoduje m.in.:
- rozszerzenie źrenic
- pobudzenie gruczołów potowych
- przyspieszenie akcji serca
- rozszerzenie naczyń krwionośnych mięśni szkieletowych
- zwężenie naczyń krwionośnych skóry
- rozszerzenie oskrzeli (przyspieszony oddech)
- hamowanie perystaltyki żołądka i jelit
- w wątrobie: rozkład glikogenu i uwolnienie glukozy.

Oś II: neurohormonalna (zwana też podwzgórzowo-

nadnerczową)

Z ciała migdałowatego

(jest to element układu limbicznego)

impulsy

przekazywane są do

podwzgórza

, a następnie

poprzez układ

autonomiczny

do ważnego gruczołu wydzielania

wewnętrznego -

nadnerczy

, dokładnie zaś do

rdzenia nadnerczy

.

Rdzeń nadnerczy uwalnia do krwiobiegu

adrenalinę i

noradrenalinę

– zwane hormonami stresu, powodujące skutki podobne do
pobudzenia osi, ale bardziej opóźnione w czasie i jednocześnie
trwalsze.
Adrenalina i noradrenalina powodują m.in.
- wzrost ciśnienia tętniczego
- wzrost pojemności minutowej serca
- wzrost w osoczu krwi wolnych kwasów tłuszczowych,
trójglicerydów, cholesterolu
- wzrost napięcia mięśniowego.

Oś III: hormonalna (zwana też podwzgórzowo

-przysadkowo-

nadnerczową)

Oś ta składa się z trzech układów.

Podwzgórze

pobudza, drogą hormonalną, najważniejszy gruczoł

wydzielania wewnętrznego –

przysadkę mózgową

.

Ta wydziela

do krwiobiegu hormon

ACTH (adrenokortykotropowy

),

który

pobudza

korę nadnerczy

do wydzielania m.in. glikortykoidów

(kortyzol).

Skutki działania glikortykoidów są różnorodne, a wśród nich m.in.:
- wzrost ilości wytwarzanej glukozy
- wzrost ilości wolnych kwasów tłuszczowych w

krwiobiegu

- hamowanie funkcji immunologicznej

PRESJA STRES CHOROBA

Długotrwałe utrzymywanie się reakcji stresowej bądź też stres o
szczególnie dużej sile doprowadzić mogą do trwałego

uszkodzenia

narządu końcowego lub całego układu, a więc do choroby.

Często analizowane są powiązania stresu psychospołecznego
z następującymi zaburzeniami:

Chorobami sercowo-naczyniowymi (zwłaszcza chorobą
wieńcową, zawałami serca, nadciśnieniem);

wskazuje się, że

chronicznie duże poziomy katecholamin oraz glukortykoidów
przyczyniać się mogą do arteriosklerozy, a więc znacznego
zwężenia światła naczyń krwionośnych (w tym naczyń
wieńcowych), wyższego ciśnienia, co w konsekwencji sprzyja
zawałom serca.

Zaburzeniami układu trawiennego (szczególnie

wrzodami

trawiennymi);

występujące w stresie nadmierne wydzielanie

soku żołądkowego – przy pewnych predyspozycjach
genetycznych – powodować może nadżerkę ścianki żołądka.

Dolegliwościami mięśniowo-szkieletowymi;

stres powoduje wzrost napięcia mięśni prążkowanych, gdy
skurcz mięśnia utrzymuje się długo, zmniejsza się do niego
dopływ krwi, a jednocześnie wzrasta ilość produktów
przemiany materii, w konsekwencji pojawia się ból; podobny
jest mechanizm niektórych bólów głowy.

Zmniejszeniem odporności immunologicznej;

przez długi czas uważano, że układ immunologiczny jest
względnie niezależny od ośrodkowego układu nerwowego,

a

reaguje głównie na pojawienie się antygenu (ciała obcego).
Niedawne badania wykazały jednak, że mózg, a więc i

odbierane

przez niego bodźce psychospołeczne, mają wpływ na

funkcje

układu immunologicznego.
Dzieje się tak albo przez układ autonomiczny, który unerwia

m.in.

szpik, grasicę, węzły chłonne, albo drogą hormonalną.
Limfocyty T i B, które odgrywają podstawową rolę w

odporności

organizmu, mają bowiem receptory wrażliwe na hormony

stresu:

adrenalinę, noradrenalinę, glukokortykoidy i inne.

Stwierdzono, że stres psychospołeczny może wpływać na
obniżenie odpowiedzi immunologicznej, np. na
podział i dojrzewanie niektórych form limfocytów T.

Obniżenie odporności immunologicznej zwiększa
prawdopodobieństwo pojawienia się chorób: wirusowych,
bakteryjnych czy degeneracyjnych.

W obniżeniu odporności immunologicznej, m.in.
pod wpływem stresu psychospołecznego, upatruje się też
ważny mechanizm pojawiania się chorób nowotworowych.

Psychoneuroimmunologia

- zajmuje się relacjami między

psychiką, układem nerwowym i immunologią.

Wykształcona 30 tys. lat temu

reakcja na stres.

Co się z nami dzieje, gdy dostrzegamy

polującego na nas tygrysa?

MÓZG

Miejsce sinawe daje sygnał do wzmożonej aktywności

mózgu. Hormony stresu rozlewają się po organizmie.

SERCE

Adrenalina przyspiesza akcję serca i podnosi ciśnienie

krwi.

UKŁAD TRAWIENNY

Kortyzol wyłącza funkcje trawienne (a przy okazji także

odpowiedź immunologiczną).

Jak reagujemy na

stres?

STOPY

Jesteśmy gotowi do walki lub ucieczki.

BRZUCH

Komórki tłuszczowe szykują się do gromadzenia

tłuszczu (zmagazynowanej energii).

WĄTROBA

Organ zwiększa wytwarzanie cukru, będącego

paliwem dla mózgu i mięśni.

PŁUCA

Noradrenalina przyśpiesza oddychanie.

Jak reagujemy na
stres?

Psychologiczne przejawy reakcji stresowej

Symptomy emocjonalne

Jeżeli przez długi okres doświadczasz stresu,

może to prowadzić do trudności w procesach

myślenia i rozwiązywania problemów.

Konsekwencją mogą być następujące stany

emocjonalne:

- lęk, niepokój,

- chaos myślowy, niemożność koncentracji

uwagi,

- poczucie utraty kontroli i przygnębienie,

- zmiany nastroju

- depresja,

- frustracja,

- bezradność,

- rozdrażnienie, poirytowanie,

Symptomy na poziomie zachowania

Często długotrwałe oddziaływanie stresu

przejawia się:

- głośnym i szybkim sposobem mówienia,

- ziewaniem,

- tikami nerwowymi, obgryzaniem paznokci,

etc.

- niezdolnością do koncentracji i

podejmowania decyzji,

- kłopotami z pamięcią,

- popełnianiem licznych błędów,

- zwiększoną podatnością na wypadki,

- brakiem troski o własny wygląd.

STRES W ŚRODOWISKU PRACY

Praca a stres

Przekładając kategorię stresu na specyfikę

miejsca pracy, stres w pracy traktowany jest jako

proces, w którym

czynniki związane ze środowiskiem pracy

powodują określone konsekwencje

.

W środowisku pracy można doświadczyć dwóch

rodzajów stresu:

stresu chronicznego

,

związanego z często powtarzającymi się

trudnościami oraz

stresu traumatycznego

wywołanymi wydarzeniami

traumatycznymi.

atycznymi.

Stres chroniczny jest zjawiskiem typowym,
charakterystycznym dla funkcjonowania w
organizacji. Wiąże on się z sytuacjami, które nie
przekraczają możliwości adaptacyjnych
jednostki, ale stopniowo wyczerpują jej zasoby
odpornościowe.

Stres traumatyczny jest konsekwencją pewnych
wyjątkowych sytuacji, które mogą się wiązać z
zagrożeniem i urazami.

Identyfikacja stresu w miejscu pracy

Według koncepcji Roberta Karaska i Toresa

Theorella w procesie powstawania stresu

zawodowego decydujące znaczenie mają

następujące czynniki :

- poziom wymagań,

- zdolność sprostania tym wymaganiom,

- brak wsparcia społecznego.

Podstawowe kombinacje tych czynników i ich

wpływ na pracownika:

1. poziom wymagań - niski oraz zakres kontroli -

niski =

PASYWNOŚĆ

2. poziom wymagań - niski oraz zakres kontroli -

wysoki =

RELAKS

(niskie napięcie)

3. poziom wymagań - wysoki oraz zakres kontroli

- niski =

STRES

(wysokie napięcie)

4. poziom wymagań - wysoki oraz zakres kontroli

- wysoki =

AKTYWNOŚĆ

Model ten zakłada, że największe obciążenie

stresem zawodowym występuje wówczas gdy

pracownik w warunkach niskiej kontroli nad

pracą musi sprostać dużym oczekiwaniom, nie

mając przy tym zapewnionej odpowiedniej

pomocy ze strony organizacji.

Przyczyny stresu

Do czynników zagrażających w obszarze

wymagań zalicza się m.in.:

-

przeciążenie ilościowe pracą

– na pracowniku

spoczywa

obowiązek wykonania dużej liczby zadań w

krótkim czasie a

warunki pracy uniemożliwiają koncentrację,

-

przeciążenie jakościowe pracą

, powodowane

m.in. przez:

zadania trudne lub skomplikowane umysłowo

wymagające

ciągłego dokształcania pracownika,

-

niedociążenie jakościowe

, będące skutkiem

takich sytuacji,

jak m.in.: monotonia pracy lub praca poniżej

możliwości

pracownika,

-

konfliktowość roli

oddziałująca na pracownika

w sytuacjach

takich, jak: konieczność godzenia sprzecznych

interesów czy

praca w sytuacji uzyskiwania sprzecznych

poleceń.

Przyczyny stresu

Sytuacje zagrażające w obszarze kontroli nad

pracą obejmują:

- brak jasności co do zakresu zadań albo

odpowiedzialności,

- brak jasności w zakresie kryteriów oceny pracy

i/lub brak

informacji zwrotnej o wynikach pracy,

- brak jasności co do celów pracy i stawianych

wymagań,

- niskie poczucie

bezpieczeństwa w pracy.

Zagrożenia w zakresie wsparcia społecznego to

m.in. :

- utrudniony kontakt z przełożonym,

- praca w izolacji,

- brak systemu motywacyjnego,

- system motywacyjny nastawiony na rywalizację.

KONSEKWENCJE STRESU – WYPALENIE

Spośród przyczyn zewnętrznych mających wpływ

na wypalenie zawodowe pracownika najbardziej

typowymi są:

• częste zmiany charakteru i zasad pracy,

• zbyt szeroki (lub zbyt wąski) zakres zadań,

• biurokratyczne decyzje przełożonych,

• niskie zarobki - nieadekwatne do wysiłku

wkładanego przez

pracownika i dużych wymagań ze strony

zwierzchników,

• niskie perspektywy awansu,

• brak możliwości uczestniczenia w

podejmowaniu decyzji

(zwłaszcza tych mających wpływ na warunki

pracy),

• powierzchowne kontakty z innymi

pracownikami,

• brak lub mała przejrzystość standardów

obowiązujących w

organizacji,

• brak wsparcia społecznego,

• nieefektywny przepływ informacji miedzy

współpracownikami,

• rutyna polegająca na powtarzaniu przez długi

czas tego

samego rodzaju pracy.

KONSEKWENCJE STRESU – WYPALENIE

GRUPY RYZYKA

Szczególnie narażone na odczuwanie stresu

związanego z pracą są osoby:

· młode

· nowo przyjęte do pracy

· których predyspozycje, zdolności, wiedza,

umiejętności lub doświadczenie zawodowe są

niewielkie lub niedostosowane do wykonywanych

obowiązków

· wrażliwe (których układ nerwowy wzmacnia

bodźce

napływające z otoczenia)

· dominujące, dążące do osiągnięć,

współzawodniczące z innymi,

działające w pośpiechu, niecierpliwe

· w podeszłym wieku

· mające dodatkowo problemy poza pracą,

KOSZTY EKONOMICZNE STRESU W

PRACY

Osoby doświadczające długotrwałego lub

nadmiernego stresu w pracy są wyczerpane fizycznie

i psychicznie.

Dlatego częściej:

· nie są w stanie pracować tak efektywnie i wydajnie

jak wcześniej

· popełniają niezamierzone pomyłki i błędy

· są niechętne nowościom i zmianom w pracy

Warunki, które zapobiegają pojawieniu się

stresu w pracy:

•

wymagania pracy (fizyczne oraz psychiczne) są

zgodne z

możliwościami pracownika

• praca jest sensowna, dostarcza właściwej

stymulacji oraz daje

pracownikowi szansę wykorzystania jego

umiejętności

• role zawodowe (obowiązki, zakres kompetencji)

są jasno

określone

• pracownik ma szansę udziału w decyzjach i

działaniach

organizacyjnych związanych z jego pracą

• sposób komunikacji w pracy jest klarowny,

pracownik ma

dostęp do informacji na temat rozwoju jego

dalszej kariery

• pracownik ma możliwość udziału w interakcjach

Dobór zawodowy do zawodów trudnych i

niebezpiecznych

Rola doboru zawodowego jest wyjątkowa w

przypadku zawodów trudnych i

niebezpiecznych.

Do tej kategorii prac zalicza się zawody i

stanowiska wymagające szczególnej

sprawności psychofizycznej, w przypadku

których praca wiąże się z zagrożeniem życia

i/lub zdrowia osoby wykonującej ją i/lub z

zagrożeniem dla innych ludzi.

Zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikać może z

następujących czynników:

-   charakteru wykonywanych czynności (np. praca

tresera

dzikich zwierząt, policjanta),

-   obecności w środowisku pracy zagrożeń

fizycznych, takich jak:

-    żywioły (strażak, ratownik górski, górnik,

nurek,),

-       materiały wybuchowe (saper),

-       prąd elektryczny (monter pogotowia

energetycznego),

-       praca na wysokości,

-  wysokiego poziomu obciążenia psychicznego np.

w pracach

monotonnych o znacznym stopniu ryzyka i

odpowiedzialności

(elektroenergetyk nastawni),

-   konieczności obsługi urządzeń wymagających

szczególnych

predyspozycji psychofizycznych (np. kierowca,

pilot).