CZYM JEST FILOZOFIA ?

Termin „filozofia” oznacza

program, albo metodę, albo wnioski
filozoficzne.
Najczęściej jedno i drugie oraz
trzecie jest łączone razem przez
tych, których określamy filozofami
(epistemolodzy, metodolodzy →
filozofia poznania/teoria poznania).

Program filozofii

to

zespół pytań, problemów do
rozwiązania.

Metoda

to zespół środków

do realizacji tego programu.

Wnioski

natomiast, to

wyniki, odpowiedzi,
rozwiązania osiągnięte
na drodze realizacji programu
dzięki zastosowaniu
określonej metody

[1]

.

[1] P. Lenartowicz, J. Koszteyn, Wprowadzenie do

zagadnień filozoficznych, Kraków 2002, s. 12.

Zajmując się

podziałem filozofii

,

dokonujemy jej podziału (tego) przy
pomocy

programu

. Szukamy odpowiedzi

na pytanie: czym się zajmuje, jakim
problemami, jakim "wycinkiem", czyli
obszarem otaczającej nas
rzeczywistości.

Różni filozofowie (epistemolodzy,

metodolodzy → filozofia poznania/teoria
poznania) ujmowali różnie (w odmienny
sposób) ten program (problematykę), a
więc zakres swego zainteresowania.

Program filozofii

(ograniczony), to

prawdziwe i bezbłędne zrozumienie
fundamentalnych i najistotniejszych
aspektów rzeczywistości.

Program filozofii (ograniczony), to

prawdziwe i bezbłędne zrozumienie
fundamentalnych i najistotniejszych
aspektów rzeczywistości.

Oto lista

najistotniejszych problemów

,

które stanowią ograniczony program
filozofii:

Jak wytłumaczyć powstanie i trwanie

zjawisk przyrody martwej i ożywionej?
(problem kosmologiczny → kosmologia/
filozofia przyrody, która obejmuje przyrodę
nieożywioną/astrofizyka; problem życia
biologicznego → filozofia przyrody ożywionej
[biogeneza])

Jaki jest początek natura i sens

życia człowieka? (problem
antropologiczny → filozoficzna nauka o
człowieku/filozofia człowieka, czyli
antropologia filozoficzna)

Czym jest byt, jakie są jego formy,

struktura wewnętrzna? (problem
ontologiczny → filozofia
bytu/ontologia/metafizyka ogólna)

Czy człowieka wiąże jakieś

zobowiązanie, powinność, jaka jest ich moc
imperatywna i wartość? (problem etyczny
→ etyka/filozofia moralności/teoria moralna)

Czym są grupy społeczne, takie jak

rodzina, naród, państwo i relacje między
nimi? Jakie jest ich źródło, sens cel, prawa i
obowiązki wzajemne? (problem polityczno-
ekonomiczny → filozofia społeczna/filozofia
bytu społecznego)

Czym są dzieła człowieka, zwłaszcza

artystyczne? Jaka jest ich natura, sens i
wartość? (problem estetyczny →
estetyka /filozofia piękna/teoria piękna)

Jakie są szanse i warunki realizacji
programu filozoficznego?
(problem epistemologiczny →
epistemologia/filozofia
poznania/teoria poznania/bazuje na
logice)

Filozoficzne spojrzenie na

strukturę i funkcjonowanie teorii
naukowych? (problem teorii naukowych
→ metodologia/filozofia metody/bazuje
na logice)

Jaka jest rola języka w procesie

kształtowania świadomości? (problem
filozofii języka → filozofia
lingwistyczna/filozofia analityczna)

Na czym polega fenomen

religijności, jak uzasadnić istnienie
Absolutu, relację Boga/Absolut do
człowiek? (problem istnienia religijność
i Absolutu → filozofia
Boga/teodycea/teologia naturalna)

[1]

[1] R. Darowski, Filozofia człowieka, Kraków 2009, s.

141, tamże: „Człowiek jako byt świadomy i wolny, wobec faktu
własnej niewystarczalności, a równocześnie świadom własnej
transcendencji, poszukuje Bytu Absolutnego (Boga) i może
wejść w dialog, który bywa nazwany religią”.

Powyższe problemy filozoficzne stanowią
tylko najistotniejsze spośród wielu,
którymi zajmuje się "królowa" nauk, tylko
Słownik terminów i pojęć filozoficznych

[1]

wymienia ich aż pięćdziesiąt !!!

[1] Słownik terminów i pojęć

filozoficznych, red. A Podsiad, Warszawa 2001,
s. 270–295.

Arystoteles

Podział współczesny

Organon

Epistemologia/logika formalna

Teologika/metafizyka

Teoria bytu/filozofia bytu

Fizyka

Filozofia przyrody

Antropologia filozoficzna/filozofia

człowieka

(nauki przyrodnicze/ścisłe)

Aksjologia

Aksjologia

(Teoria wartości)

E t y k a

E t y k a

Filozofia moralności

Estetyka

Estetyka

Pioetyka

Filozofia kultury

(Etnologia)

Ekonomika

Polityka

Filozofia społeczna

(Nauki społeczne)

F i l o z o f i ę

dzielimy na:

- logikę
- filozofię poznania
- filozofię bytu
- filozofię człowieka
- etykę
- aksjologia
- filozofię przyrody ożywionej
- filozofię przyrody nieożywionej
- estetyka.
- filozofię Boga

[1]

Do powyższych działów filozofii dochodzi cz. historii, która

zajmuje się filozofią w aspekcie jej dziejów, czyli historia filozofii.

[1] Informator akademicki WF WSF-P w Krakowie 2008/2009, s. 30.

CZYM JEST FILOZOFIA ?

Jest poznaniem, całej
rzeczywistości,
fundamentalnym,
metodycznym, naturalną
świadomością człowieka

[1]

.

[1] Zob. więcej w: Wprowadzenie do

zagadnień filozoficznych, dz. cyt., s. 19.

D E F I N I C J A

Filozofia to:

a) poznanie – termin ten

oznacza proces wiernego

rejestrowania

rzeczywistości przez

zmysły i umysł

człowieka,

b) całej rzeczywistości –

termin ten nie oznacza,

że filozof powinien a

priori traktować

rzeczywistość jako

całość, ale że nie

powinien pomijać w

swoich rozważaniach

żadnego aspektu

rzeczywistości,

c) fundamentalne – termin ten

wyraża wyjściową tezę, która głosi,

że rzeczywistość składa się z

elementów bardziej i mniej

istotnych, że posiada aspekty

bardziej i mniej fundamentalne, że

to, co w rzeczywistości zmienne

jest podporządkowane temu, co

stałe i niezmienne, w powyższej

tezie filozof widzi sposób na

przezwyciężenie owej wielości

danych, w której gubią się nauki

szczegółowe,

d) metodyczne – filozof

powinien posługiwać się
metodami
gwarantującymi
bezbłędność,
obiektywność,
eliminującymi
dowolność i
przypadkowość
zdobywania danych,

[1]

Zob. więcej w: Wprowadzenie do zagadnień filozoficznych, dz. cyt., s. 19.

e)

naturalną świadomością

człowieka – filozofia ogranicza

się więc do tych danych, które

są dostępne świadomości bez

udziału czynnika

nadprzyrodzonego (

zasadniczo nie

kwestionuje faktu, że człowiek może

zdobywać poznanie prawdy również na

drodze poznania mistycznego,

nadprzyrodzonego, jednak tego rodzaju

poznanie nie podlega weryfikacji

rozumowej ani zmysłowej dlatego nie może

być przedmiotem metodycznego badania

)

[1]

.

[1] Zob. więcej w: Wprowadzenie do zagadnień

filozoficznych, dz. cyt., s. 19.

Każda nauka oprócz język potocznego
używa zespołu wyrażeń „technicznych”
oraz specyficznych terminów,
niezrozumiałych dla niewtajemniczonych.
Ta fachowa, naukowa terminologia jest
charakterystyczna dla danej nauki, dlatego
czasem to samo wyrażenie, pojęcie
oznacza, co innego w języku potocznym, a
co innego w takiej, czy innej dyscyplinie
naukowej. Podobnie rzecz się przedstawia
na terenie filozofii, na jej terenie doszło w
ciągu wieków do wyprecyzowania
terminów, które brzmią dla laika obco.

Czy istnieje „filozofia

chrześcijańska” ?

Na ten temat istnieje wiele odmiennych,
a czasem nawet i sprzecznych poglądów.
Większość epistemologów (filozofów
poznania/metodologów) uważa, że jest
rzeczą uprawomocnioną posługiwać się
terminem „filozofia chrześcijańska”,
którą nie można utożsamiać z teologią
(teologią dogmatyczną np. katolicką).
Faktem jest, że racjonaliści (skrajni)
naturaliści, moderniści (postmoderniści),
uważają iż pomiędzy twierdzeniami
filozoficznymi a doktryną wiary nie może
istnieć żaden związek, tak że mówienie o
filozofii chrześcijańskiej jest
nieporozumieniem. Twierdzą, że „świat”
filozofii i „świat” teologii są sobie
zupełnie obce.

Roman Darowski uważa, że

podstawową cechą filozofii jest

oparcie się na poznaniu i

argumentacji rozumowej. Niemniej

jednak gdy teologia (religia)

podsuwa filozofii pewne problemy

(pytania teologiczne, natury

religijnej) do rozważania i ta

(filozofia) nimi się zajmuje przy

pomocy metod i narzędzi

badawczych właściwych dla filozofii,

wtedy filozofia taka jest prawdziwą,

autonomiczną względem teologii.

Prof. Roman Darowski jest
zdania, że: „Pojęcie
filozofia chrześcijańska ma
bogatą treść. Odnosi się
bowiem do różnych
nurtów, jakie powstały w
ciągu dziejów
chrześcijaństwa i jakie
powstają współcześnie”

[1]

.

[1

]

R. Darowski, Filozofia człowieka, Kraków 2008, s. 46-56; cytat znajduje się na s. 47.

Następnie Darowski wysuwa wnioski,
że filozofia chrześcijańska cechuje się:

- autentyczną, prawdziwą próbą

rozumowego (filozoficznego)
wyjaśniania całej rzeczywistości
(człowieka, świata, Boga) w świetle jej
fundamentalnych uwarunkowań,

- jej twierdzenia są zgodne, a

przynajmniej nie są sprzeczną z
Objawieniem chrześcijańskim

[1]

.

[1]

Tamże, s. 48

Edyta Stein uważała, że filozofia
chrześcijańska stanowi: „ … (filozofia
chrześcijańska – W. Sz.) idealne
zebranie w jedną całość prawd
dostępnych rozumowi i prawd
objawionych przez Boga”

[1]

.

[1]

Edyta Stein, Byt skończony a Byt wieczny, Kraków 1995, s. 58.

W podobny sposób wypowiedział
się Sobór Watykański II, że prawda
prawdzie nie może się sprzeciwiać:
prawda rozumowa nie przeczy
prawdzie objawionej

[1]

.

[1]

Konstytucja Gaudium et spes, nr 36.

Karol Wojtyła – Jan Paweł II
uważał, że filozofia
chrześcijańska to, ta filozofia,
która jest uprawiana przez
chrześcijańskiego filozofa, a
zarazem nie jest sprzeczną z
podstawami wiary

[1]

.

[1]

Encyklika Fides et ratio, 1998, nr 76; tam też

przeczytamy: „Mówiąc o filozofii chrześcijańskiej,
mamy na myśli wszystkie ważne kierunki myśli
filozoficznej,

które

nie

powstałyby

bez

bezpośredniego lub pośredniego wkładu wiary
chrześcijańskiej”.

Piotr Lenartowicz uważa, że filozof
chrześcijański powinien szukać
potwierdzenia i weryfikacji swoich
wniosków w sferze niezależnej od
Objawienia, to jednak mógłby on,
poszukując prawdy, obierać kierunki
badań sugerowane mu przez dane
prawdy Objawionej. „Wiara
stanowiłaby więc w takim wypadku
rodzaj pomocnej informacji, która
jednak nie miałaby wartości
rozstrzygającego dowodu
filozoficznego”

[1]

.

[

1]

Wprowadzenie do zagadnień filozoficznych, dz. cyt., s. 37-

39.

Kierunkami

f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s

k i e j

są przede wszystkim:

- augustynim,

- tomizm,

- szkotyzm,

- suarezjanim.

Współcześnie rozwija się

egzystencjalizm

chrześcijański, personalizm, ewolucjonizm,

fenomenologia.

Każda nauka oprócz języka potocznego

używa zespołu wyrażeń „technicznych”
oraz specyficznych terminów,
niezrozumiałych dla niewtajemniczonych.
Ta fachowa, naukowa terminologia jest
charakterystyczna dla danej nauki, dlatego
czasem to samo wyrażenie, pojęcie
oznacza, co innego w języku potocznym, a
co innego w takiej, czy innej dyscyplinie
naukowej. Podobnie rzecz się przedstawia
na terenie filozofii, na jej terenie doszło w
ciągu wieków do wyprecyzowania
terminów, które brzmią dla laika obco.

Jednym z takich terminów jest
„podmiot”, ma znaczenie inne niż w
gramatyce. W filozofii (teorii poznania)
znaczy „byt poznający”, w ścisłym
ujęciu to „byt”, który „czuje”,
„doświadcza”, „myśli”, „rozumuje”,
„decyduje”, a przede wszystkim
„dokonuje świadomego wyboru”, zatem
bytem poznającym jest tylko człowiek.

Człowiek

=

byt

poznający

W filozofii moralności/etyce

człowiek = byt moralny/podmiot moralny

„Przedmiot” to kolejny termin
ważny dla filozofii, oznacza on
nie tylko jakąś konkretną rzecz
np. stół, ale też „przedmiotem”
może być inny człowiek, lub moja
własna osoba, moje własne
uczucia, przeżycia.

„Pojęcie”

w

filozofii

ma

szersze

znaczenie niż „przedmiot”, najczęściej
odnosi się do wartości niewymiernych,
przeżyć, emocji (

termin ten, zatem obejmuje nie tylko

rzeczy wymierne/materialne

). „Pojęcie” pozostaje w

filozofii zagadkową rzeczywistością naszej
świadomości. Znaczenie tego terminu ściśle
związane jest z treścią słowa „myślenie”
oraz tym, co ona znaczy. Oba należą do
trudnych i po części nierozwiązanych,
niesprecyzowanych, zagadek dla filozofii,
ale też i psychologii.

S P Ó R O M O Ż L I W O

Ś Ć

S Y S T E M A T Y C Z N E G

O

P O Z N A N I A

RZECZYWISTOŚCI

Historia Filozofii (historia teorii
poznania) wykazuje, że opinie
filozofów na powyższy temat (spór)
znacznie się różniły. W kontekście
historycznym, sprawę upraszczając
można wyróżnić cztery podstawowe,
odmienne, stanowiska dotyczące
możliwości systematycznego
uprawiania filozofii (poznania
filozoficznego/naukowego), a
pośrednio i nauki w ogóle. Są nimi:

-nominalizm

- konceptualizm

- ultrarealizm/skrajny

realizm

- realizm umiarkowany

(a) Stanowisko nominalistyczne.

Głosi, że rzeczywistość składa się z
przedmiotów absolutnie do siebie
niepodobnych. Wszelka próba
uogólnienie, klasyfikacji, próba
odnalezienia powszechnie
obowiązujących praw jest skazana na
niepowodzenie.

(b) Stanowisko
konceptualistyczne.

Obraz rzeczywistości nie dociera do
naszej świadomości bezpośrednio.
Można jedynie badać systematycznie
świat pojęć wytwarzanych przez naszą
świadomość pod wpływem sygnałów z
„zewnątrz”.

(c) Stanowisko ultrarealistyczne.

Rzeczywistość obserwowana jest

niedoskonałym odbiciem świata idei.
Prawidłowości, pojęcia ogólne lub
prawa odkrywane przez filozofię, czy
naukę, pochodzą od tego idealnego
świata idei. Tak naprawdę w świecie
zjawisk zmysłowo dostrzegalnych
tego ładu idealnego świata odkryć
się nie da.

(d) Stanowisko realizmu

umiarkowanego.

Rzeczywistość świata materialnego,

zmysłowo dostrzegalnego posiada
podwójny charakter. (1)
Niepowtarzalność i (2)
jednostkowość, w tej rzeczywistość
zauważamy pewne podobieństwo i
powtarzalność, dzięki temu
wyrabiamy sobie pogląd na
otaczający nas świat (zbiór
różnorodnych elementów).

Opowiedzcie na pytanie:

które z

powyżej przedstawionych stanowisk

teoriopoznawczych najbardziej wam

odpowiada?

(nominalizm, konceptualizm, skrajny realizm, czy też

realizm umiarkowany)

N o m i n a l i z m
W starożytność za nominalistów
uchodzili Heraklit, w średniowieczu W.
Ockham, w czasach nowożytnych G.
Berkeley i tzw. empiryści.
Egzystencjalizm współczesny (skrajny)
podkreślając odrębność i wyjątkowość,
niepowtarzalność zdarzeń oraz
doświadczeń, w konsekwencji
prowadzi do nominalizmu.

Nominalizm zaprzecza istnieniu
pojęć

ogólnych.

K o n c e p t u a l i z m.

Tą nazwą przede wszystkim określa
się trzy odmienne kierunki w filozofii:

- nominalizm w wydaniu
średniowiecznym

- kantyzm i współczesny neokantyzm

- bergsonizm oraz niektóre formy
antyintelektualizmu.

Nominalizm

i

konceptualizm

przenikają

niektóre nowożytne teorie poznania
naukowego np. neopozytywizm. Zatem
niektóre tezy filozoficzne np. dotyczące
Absolutu (Boga), etyki (powinności moralnej),
wizji świata (hierarchii bytów), stają się one w
tej perspektywie (teoriopoznawczej) czymś
tymczasowym/względnym/relatywnym. Mamy
tu do czynienia ze swoistym relatywizmem
teoriopoznawczym. Oba powyższe stanowiska
prowadzą w gruncie rzeczy do
zakwestionowania obiektywnej wartości pojęć
ogólnych (wartości moralnych).

U l t r a r e a l i z m (s k r a j n y r e a l i
z m)

W starożytności skrajny realizm głosił Platon,
uważając że świat idei duchowych jest
jednocześnie przyczyną świata zmysłowego.
Według Platona nie wszystkie idee dadzą się
łączyć ze sobą, jedne mogą się łączyć inne
nie. Między ideami istnieje pewien rodzaj
hierarchii. W czasach nowożytnych skrajny
realizm głosił filozof matematyki (logik) G.
Feregie.

R e a l i z m u m i a r k o w a n y

Na przestrzeni swojej długiej historii
w odróżnieniu od nominalizmu
przypisywał wielkie znaczenie
abstrakcji, czyli formie analizy
umysłowej. Po stronie realizmu
umiarkowanego opowiedziała się
filozofia klasyczna m.in. Arystoteles,
Tomasz z Akwinu, Kartezjusz, obecnie
to stanowisko przyjmuje neotomizm,
realizm i jego formy umiarkowane
wraz z racjonalizmem. W formie
wyważonej również augustynizm.

A B S T R A K C J A
Jest to działania, poprzez które umysł jest w
stanie rozważać osobno to, co w
rzeczywistości znajduje się w połączeniu z
„innym”. A to „inne” nie jest w akcie
abstrakcji zaprzeczane, kwestionowane,
poddawane wątpliwości, pomijane,
ignorowane. Dzięki abstrakcji przedmioty
oraz pojęcia zestawiane i porównywane, jak
również ich różnice w przedmiotach poznania
przez byt poznający stają się uchwytne,
możliwe do przeanalizowania, które
„przynoszą” materiał badawczy dla filozofa
(każdego bytu poznającego, a więc każdego
człowieka). Filozofia klasyczna wyróżnia trzy
rodzaje abstrakcji, występujące w fizyce,
matematyce i metafizyce.

R o d z a j e a b s t r a k c j i
W fizyce abstrahuje się od cech
indywidualizujących przedmioty albo
zakłada się identyczność przedmiotów
(atomy, elektrony, protony, kwanty
itp.), albo pomijając ich identyczność
mówi się o tej samej np.
temperaturze, twardości,
przewodnictwie.

W matematyce abstrahuje się od
wszystkich cech przedmiotów
kwantytatywności. Z grawitacji, z
energii, z kształtu, abstrahuje się tylko
aspekt liczbowy (ważne w procesie
abstrahowania są liczby i zbiory).

Według: Słownika wyrazów obcych, wyd. Europa,
Wrocław 2007, s. 240; Kwantytatywność znaczy „ …
związany z ilością, odnoszący się do niej”.

W metafizyce (filozofii bytu/ontologii)
proces abstrakcji (trzeciego
stopnia/totalnej) prowadzi dalej niż w
fizyce oraz matematyce, sięgając
najbardziej powszechnych właściwości
przedmiotów, procesów, zjawisk i
pojęć, wskazuje na cechy
konstytutywne, czyli wewnątrzbytowe
(istota i istnienie/akt możność).

Zatem abstrakcja to proces tworzenia
pojęć polegający na abstrahowaniu z
rzeczy/bytów tego, co w nich wspólne

(zob. więcej w: Oksfordzki słownik filozoficzny, wyd.
Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s. 12).

Słownik pojęć i terminów filozoficznych,

(wyd. PAX, Warszawa 2001)

podaje, że jest to

czynność (a b s t r a h o w a n i e)
tworzenia pojęć, polegająca na
intelektualnej obróbce wyobrażeń, czyli
tworzywa dostarczonego przez zmysły
(tamże s. 6).

Czy istniej możliwość

połączenia ewolucjonizmu z

kreacjonizmu?

Kreacjonizm pogląd uznający istnienie jedynie
ilości gat., które zostały na początku stworzone i
nie ulegają żadnym zmianom ewolucyjnym;
reprezentowany w XVIII w. m.in. przez K.
Lineusza. W znaczeniu religioznawczym pogląd
według, którego świat (jego początek) został
stworzony z niczego, w wyniku celowego aktu
stwórczego Boga /Absolut – byt konieczny/; więcej
zob. w: Słownik wyrazów obcych, wyd. Europa,
Wrocław 2007, s. 233-234. Gdy mówimy o
momencie początkowym powstania
wszechrzeczy/świata (idei/hipoteze
„pracząsteczki” np. G. Lemaitre`a), czyli o fakcie
zaistnienia świata materialnego w wyniku aktu
stwórczego (creatio ex nihil) Bytu koniecznego
(Stwórcy). Głosimy ewolucyjny kreacjonizm lub
ewolucjonizm chrześcijański (np. w wydaniu P.
Teilharda de Chardin).

Filozofem przyrody, antropologiem
przyrodniczymi i filozoficznym, paleontologiem
był Pierre Teilharda de Chardin, jako
chrześcijański naukowiec zainicjował
ewolucjonizm chrześcijański określany
najczęściej kreacjonizmem ewolucyjnym. Dzisiaj
powszechny w wyjaśnianiu powstania
wszechświata/mokro i mikro kosmosu w filozofii
przyrody/astrofizyce/biogenezie, nie wyłączając
tłumaczenia zaistnienia rodzaju ludzkiego
(antropologii filoz. i przyr.) przyjmuje się
ewolucjonizm stopniowy zwany
kreacjonizmem ewolucyjnym. Termin
„chrześcijański ewolucjonizm” najczęściej jest
używany w naukach teologicznych.

Spór o pierwszeństwo: materia czy

duch?

Spór toczy się od starożytności pomiędzy
kierunkami materialistycznymi a
kierunkami, które określamy jako
idealistyczne, dualistyczne lub
spirytualistyczne, aż po dzień dzisiejszy.
Materializm wywodzi całą rzeczywistość
istniejącego świata z elementu
najprostszego i najstarszego (atomu,
pracząsteczki).
Natomiast przeciwnicy materializmu
uznają fakt, że zjawiska w świecie takie
jak: życie bakterii, roślin, zwierząt, a
szczególnie życie duchowe (psychiczne)
człowieka, pochodzi od czynnika
niematerialnego/duchowego.

Oba pojęcia „duch” jak i „materia”, są
rezultatem abstrakcyjnego spojrzenia na
rzeczywistość. Zostały ukształtowane
dzięki analizie doświadczenia
świadomości, chociaż przedmiotem tych
doświadczeń były inne „tereny”
rzeczywistości. Według prof. P.
Lenartowicza problem sporu m.in. tkwi w
tym, że nikt z materialistów nie
próbował zilustrował pojęcia materii przy
pomocy przejawów świadomości, ale
sięgają (analitycy materialiści) zawsze
do analizy przedmiotów materialnych
(martwych), nie posiadających
świadomości.

Chcąc obiektywnie podejść do sporu
musimy zrozumieć czym jest duch, a
później analizować strukturę atomu
(materii), zatem zjawisko
świadomości (duch) powinno znaleźć
się w centrum zaprezentowanego
sporu.

P O D S T A W O W E C E C

H Y M A T E R I I

Przestrzenność

Zmienność w czasie

Ruch przechodni

Zależność od wpływów

zewnętrznych

P O D S T A W O W E

C E C H Y D U C H A

Nieprzestrzenność

Bezczasowość

Ruch wsobny

Niezależność od wpływów

zewnętrznych

Z faktu refleksji wynika, że działanie
świadomości jest wsobne (ruch
wsobny = operacje w intelekcie),
czyli nieprzechodne. To znaczy, że
działanie rozpoczyna i kończy się w
świadomości. Jest to więc działanie
zupełnie inne niż te, które
charakteryzuje materię.