Kategoryzacja językowa i

Kategoryzacja językowa i

pojęcie prototypu

pojęcie prototypu

M. Kielar-Turska, Eleonory Rosch koncepcja kategorii

semantycznych. Badania własne.

T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe.

Pojęcie kategoryzacji

Pojęcie kategoryzacji

Proces kategoryzacji polega na:
łączeniu obiektów w grupy, które cechują

się względną jednorodnością

Obiekty należące do jednej grupy nie muszą

być identyczne

Celem kategoryzacji jest określenie relacji

Celem kategoryzacji jest określenie relacji

między poszczególnymi kategoriami

między poszczególnymi kategoriami

relacje między kategoriami oraz właściwości

kategorii możliwość wnioskowania o
właściwościach pojedynczych obiektów

Kiedy stwierdzam, że koty są nieufne, to ten kot perski, którego

mam przed sobą też jest nieufny



Kategoryzacja- wybiera się niewątpliwych

przedstawicieli danej kategorii i sprawdza,
w jakim stopniu kandydat jest do nich
podobny.



Taki niewątpliwy przedstawiciel stanowi

prototyp, czyli wzorzec kategorii. Tym
samym w obrębie kategorii są lepsi i gorsi
przedstawiciele



Pojęcia zapewniają naszemu

funkcjonowaniu ekonomię: widząc jakiś
przedmiot (egzemplarz pojęcia), odwołuję
się do klasy przedmiotów, do której ten
egzemplarz należy



Pojęcia redukują różnorodność informacji,

przetwarzanych przez umysł

KATEGORYZACJA (łączenie elementów w

grupy, które charakteryzują się względną
jednorodnością)

POGLĄD KLASYCZNY

POGLĄD KLASYCZNY



Niezmienność i ostrość granic pomiędzy

poszczególnymi kategoriami



Wewnętrzna definiowalność kategorii



Binarność cech definicyjnych



cechą istotną jest taka cecha, która

charakteryzuje wszystkie obiekty należące
do zbioru



pojęcia są przyswajane na drodze uczenia

się

Dziecko zostaje poinformowane, że Azorek to pies – rejestruje

zatem bardzo dużo informacji na temat psa.

(kiedy widzi innego psa może stwierdzić, że to pies; jednak

równie dobrze psem może nazwać kota)

Na podstawie informacji zwrotnej poszukuje cech

odróżniających psa od kota

koncepcja

koncepcja

Arystotelesowska

Arystotelesowska



raz ustalone kategorie pozostają

niezmienne, ponieważ definiuje się je jako

konieczne i wystarczające



przynależność elementów do danej

kategorii określają LOGICZNE ZASADY



wszystkie elementy kategorii mają ten

sam status, nie można mówić o

elementach lepszych i gorszych

Istota pojęcia – zbiór abstrakcyjnych

właściwości, pozwalających na określenie
relacji danego pojęcia do innych pojęć

Istotą pojęcia „owoc” jest to, że jest to część rośliny, która

osłania nasiona i ułatwia ich rozsiewanie

Procedura identyfikacyjna - zawiera te

cechy, które pozwalają zaliczyć pewien
obiekt do jakiejś klasy

Owocem jest coś, co rośnie na drzewie, ma skórkę, pestki,

itd.

W rzeczywistości większość zjawisk, zachodzących

w otaczającym nas świecie - od temp. powietrza
po temperaturę ludzkich uczuć ma charakter
skalarny

Kategorie poznawcze tworzone przez

ludzki umysł z reguły nie pokrywają się z
„prawdziwymi” kategoriami otaczającego
nas świata

ELEANOR ROSCH: kategoryzacja w

ELEANOR ROSCH: kategoryzacja w

oparciu o prototyp

oparciu o prototyp



Powstała na gruncie badań empirycznych

z dziedziny psychologii rozwojowej



Odrzuca założenia teorii klasycznych



Porównywanie nadal pozostaje podstawą

wszelkiej kategoryzacji



kategorie powstają w wyniku tworzenia

pojęć



granice między kategoriami są nieostre,

odpowiadają ludzkim przekonaniom, są

odbiciem obrazu świata w umyśle

człowieka – są kategoriami potocznej

wiedzy o świecie



Proces kategoryzacji jest subiektywny,

opiera się na doświadczeniu zmysłowym

Oba czynniki tworzą ramy, w których

Oba czynniki tworzą ramy, w których

przebiega proces przetwarzania doświadczeń

przebiega proces przetwarzania doświadczeń

obiektywnego świata w jego subiektywną

obiektywnego świata w jego subiektywną

interpretację

interpretację



Wszelka percepcja jest procesem

wybiórczym – widzimy to, co chcemy
widzieć (przyglądamy się otoczeniu ze
zmienną uwagą i przetwarzamy jedynie
część dostępnych zmysłom danych)

Pojęcie jest najlepiej

Pojęcie jest najlepiej

reprezentowane przez prototyp

reprezentowane przez prototyp

struktura poznawcza, dającą się odnieść do

jakiegoś segmentu otaczającej nas
rzeczywistości

Symbol danej kategorii, poznawczy „punkt

odniesienia”

Wyróżniający się przykład danej kategorii

Prototyp

Prototyp

PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE

PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE

Eleanor Rosch, Georg Lakof



Badania Rosch nad typowością:



Obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu
się



Egzemplarze typowe mają najwięcej cech charakterystycznych

Prototypy:



jako pierwsze wiązane z nazwą kategorii



opanowywane najwcześniej

Peryferie:



opanowywane później



zmienne u poszczególnych osób

Poziomy podstawowe to struktury najbardziej potrzebne –
maksymalnie użyteczne, stanowią punkt wyjścia do
tworzenia dalszych kategorii

„ssak”

„pies”

„jamnik”

(najskuteczniejszy, najbardziej ekonomiczny w użyciu)

Rosch wyróżnia 3 grupy nazw – poziomów

abstrakcji

:

1.

Nadrzędny (np. owoce, meble, pojazdy) A

2.

Podstawowy (np. jabłko, stół, samochód) B

3.

Podrzędny (np. antonówka, stół kuchenny, samochód) C

Najlepsza znajomość przykładów z poziomu

podstawowego:



mają najbardziej całościowy charakter



najwyraźniej wyodrębniają się z otoczenia



nazwy przedmiotów opanowywane są najwcześniej, stanowią

podstawę segmentacji świata

A

B

C

Wymiar pionowy pojęcia w hierarchii, T. Maruszewski, s. 192.



Kategorie poziomu podstawowego –

posługujemy się nimi najczęściej, jako
pierwsze je przyswajamy

Kategorie percepcyjne

Kategorie percepcyjne

Badanie wewnętrznej struktury kategorii:
koloru, kształtu i mimicznych wyrazów

emocji

Nazywanie Kolorów: (badanie międzykulturowe)

Nazywanie Kolorów: (badanie międzykulturowe)

podstawowe nazwy kolorów

podstawowe nazwy kolorów
pola wyraźniejsze percepcyjnie, były zauważane jako wyróżniające

się przez wszystkich ludzi bez względu na język

Kolory ogniskowe



zapamiętywane są lepiej (badani popełniali najmniej błędów przy
uczeniu się zestawów, w których kolor ogniskowy umieszczony był
centralnie); mają silniejsze podstawy percepcyjne



są „typami idealnymi”, względem których oceniane są inne
kolory – zatem naturalne prototypy stają się ogniskami kategorii

Kolory mieszane zapamiętywano słabiej

Wnioski Rosch:

Wnioski Rosch:



1. przypuszczalne kolory ogniskowe, jako naturalne prototypy
kategorii koloru, są szybciej przyswajane niż inne kolory, nawet
wówczas, gdy stanowią peryferyjne człony kategorii



2. dla osób, które nie znają nazw kolorów, zestawy zorganizowane
wokół naturalnych prototypów koloru są łatwiejsze do
przyswojenia

to, co łatwiej zauważalne w otoczeniu staje się naturalnym

prototypem, a potem ogniskiem kategorii



Badania genetyczne:



Dzieci 3-letnie preferują kolory ogniskowe,
4-letnie lepiej wskazują kolory ogniskowe
niż nieogniskowe



Ognisko kategorii koloru ustala się
wcześniej niż peryferie koloru

Badania nad kategoriami kształtów:

Badania nad kategoriami kształtów:
3 formy geometryczne oraz ich modyfikacje

Do każdej figury dobrano po 6
modyfikacji. Badani szybciej
uczyli się zestawów, w
których centralne miejsce
zajmowała figura
podstawowa; szybciej
zapamiętywano figury będące
prototypami niż figury
zniekształcone

Badania nad mimiką

Badania nad mimiką (wyrażanie emocji)



6 podstawowych ludzkich emocji : radość, smutek, gniew, strach,
zdziwienie, niezadowolenie (każda z nich skojarzona jest z
określonymi ruchami mięśni twarzy)



Inne emocje stanowią połączenie ruchów mimicznych, co
uniemożliwia ich jednoznaczną identyfikację



Badani właściwie oceniali obrazki przedstawiające podstawowe
emocje

prototypy mają charakter uniwersaliów,
Jako pierwsze wiązane są z nazwą kategorii, stąd są
najwcześniej opanowywane w ontogenezie

Niepercepcyjne kategorie

Niepercepcyjne kategorie

semantyczne

semantyczne



Struktura analogiczna do kategorii percepcyjcnych ( także złożona z
prototypu oraz członów peryferyjnych)

Odpowiada umysłowej reprezentacji badanych:



Hierarchizowanie przykładów kategorii



Szybsze i bezbłędne ocenianie najlepszych przykładów kategorii



Wolniejsze i częściej błędne ocenianie przykładów słabszych



Przypisywanie przedmiotom poziomu podstawowego największej
ilości informacji



Eksperyment :

8 kategorii niepercepcyjnych (owoce, dziedziny sztuki, sporty, ptaki,

pojazdy, zdarzenia, choroby, rośliny); 6 przykładów na 7-

punktowej skali

Wszyscy badani wybierali w zakresie poszczególnych te same

przykłady, oceniając je jako najlepsze przykłady kategorii np.

OWOCE

jabłko

śliwka

ananas

truskawka

figa

oliwka

BADANIA W POLSCE (1978 – 1979)

BADANIA W POLSCE (1978 – 1979)



Szacowanie przykładów kategorii przez uczniów klas II, IV,

VI

345 uczniów z różnych grup społecznych:

•

Inteligencja

•

Urzędnicy biurowi i technicy

•

Robotnicy wykwalifikowani

•

Robotnicy niewykwalifikowani

Zadanie: Oszacować przykłady kategorii w typach kategorii o

wysokim (np. owoce, pojazdy, sporty, odzież) i niskim

poziomie konkretności (przestępstwa, nauki, sztuka,

uczucia)

A – inteligencja

A – inteligencja

C – robotnicy wykwalifikowani

C – robotnicy wykwalifikowani

B – urzędnicy biurowi i technicy

B – urzędnicy biurowi i technicy

D – robotnicy niewykwalifikowani

D – robotnicy niewykwalifikowani

Grupa
klasa

Kategorie o wysokim poziomie
konkretności

Kategorie o niskim poziomie konkretności

owoce

pojazdy

sporty

odzież

przestępstwa

nauki

sztuka

uczucia

II – A
B
C
D

Jabłko
“
“
“

Samoch
ód
“
“
“

Piłka
nożna
“
“
“

Płaszcz
“
“
“

Morderstwo
“
“
“

Matematyk
a
“
“
“

Film
Muzyka
Film
muzyka

Miłość
Miłość/radość
Miłość
radość

IV – A
B
C
D

“
“
“
“

“
“
“
“

“
“
“
“

“
“
“
koszula

“
“
“
“

“
“
“
“

Malarstwo
Muzyka
Film
malarstwo

Miłość
“
“
Miłość/radość

VI – A
B
C
D

“
“
“
“

“
“
“
“

“
“
“
“

Płaszcz
“
“
“

“
“
“
“

Historia
“
Matematyk
a
“

“
“
“
“

Miłość
“
“
“

Stopień zgodności ocen badanych w rangowaniu
poszczególnych przykładów kategorii – wskaźniki wariancji

Kategoria

Kl. II

Kl. IV

Kl. VI

Owoce

Pojazdy

Sporty

Odzież

4,97

3,71

6,11

5,38

3,69

2,08

5,66

4,86

4,28

2,44

5,89

2,19

Przestępstwa

Nauka

Sztuka

Uczucia

6,96

6,23

6,89

6,09

6,96

6,02

7,03

5,69

2,39

6,08

5,28

5,98

Wnioski:

•

w kategoriach o wyższym poziomie
konkretności zaznacza się prototyp
kategorii, który jest stały i niezależny ani
od wieku ani od środowiska

•

w kategoriach o niższym poziomie
konkretności stały rdzeń pojawia się
jedynie w kategorii „przestępstwa”

•

Wraz z wiekiem różnice środowiskowe
niwelują się



Badani kierowali się bliskością

semantyczną nazwy przykładu w
odniesieniu do nadrzędnej nazwy
kategorialnej



Powszechnością występowania danego

przykładu w otoczeniu



Cechami, jakie można przypisać danym

przykładom

Wymienione kryteria występowały we

wszystkich grupach wiekowych, bez
względu na środowisko i stopień
konkretności kategorii



Uzasadnienia niejasne lub ich brak,

wykazują, że badani nie muszą
uświadamiać sobie kryteriów wyboru



Istnieje zatem „naturalny” porządek

przykładów



Szacowanie przykładów kategorii może

wynikać z uwarunkowań kulturowych



Centralny człon kategorii ustala się

wcześnie w ontogenezie i jest stabilny



Peryferyczne człony ustalają się później i

jeszcze na poziomie klasy VI wykazują
pewną zmienność

Koncepcja D.S Palermo (1976)

Koncepcja D.S Palermo (1976)



Rozszerzenie teorii Rosch: prototyp to nie tylko

najlepszy przykład, ale także obejmujący inne

przykłady o mniejszym stopniu podobieństwa do

prototypu

np. stół (cztery nogi, blat) – to także chmura, przy której

aniołowie spożywają mannę

Podział na:



prototypy nabyte (od przedmiotów, z którymi styka

się dziecko), zmienne wraz z doświadczeniem,



naturalne, stabilne w rozwoju – np. prototyp koloru

czerwonego



Poglądy Rosch po części wyjaśniają proces

porozumiewania się między dzieckiem i
dorosłym



Struktura kategorii dzieci jest węższa niż

dorosłych, ale podstawą kategorii jest
wspólny prototyp



Prototyp zmienia się pod wpływem

doświadczenia, jednak przykłady, które
były związane z daną kategorią pozostają
(jedynie mogą zmienić miejsce w
strukturze)

POGLĄD EGZEMPLARZOWY

POGLĄD EGZEMPLARZOWY

Pojęcie składa się z oddzielnych

opisów egzemplarzy tego pojęcia

mogą być nimi pojedyncze obiekty lub

podzbiory, wchodzące w skład pojęcia

ogólnego

Przykład:
Egzemplarzem może być „Azor” albo

„pudel” jako zbiór obiektów do siebie

podobnych

Podstawą procesu kategoryzacji jest ocena

podobieństwa między egzemplarzem
pojęcia, który został napotkany jako
pierwszy, a każdym następnym
egzemplarzem

(podobnie jak w modelu probabilistycznym)

! Różnica polega na tym, że kolejny

egzemplarz porównywany jest z
pierwszym napotkanym egzemplarzem

EFEKT PIERWSZEŃSTWA

EFEKT PIERWSZEŃSTWA



Decyzje są zatem zależne od tego, jaki był

pierwszy egzemplarz

! Niestabilność kategoryzacji

Zalety poglądu egzemplarzowego:

1.

Wyjaśnia proces kategoryzacji (przy kategoryzacji

przywołujemy pewne specyficzne egzemplarze

kategorii)

2.

Zakłada, że proces tworzenia pojęć jest prosty,

opiera się na wnioskowaniu

•

każdy napotkany egzemplarz jest konfrontowany

z pierwszym

•

proces tworzenia pojęć podlega ewolucji (zmienia

się w czasie nabywania nowych informacji)

Kiedy ludzie mają dostęp do małej liczby

egzemplarzy, informacje zawarte w pamięci

mogą być niepełne

Wady poglądu egzemplarzowego:

1.

Brak ograniczeń w doborze obiektów,

wchodzących w zakres pojęcia

2.

Nieekonomiczność poznawcza (pewną

otrzymaną informację sumaryczną należy
dołączyć do każdego egzemplarza pojęcia,
co obciąża pamięć)

np. informację sumaryczną: „wszystkie ssaki karmią mlekiem

swoje młode” należy dołączyć do każdego egzemplarza
pojęcia – kota, psa, jelenia

Literatura

Literatura



M. Kielar, Eleonory Rosch koncepcja kategorii

semantycznych, (w:) I. Kurcz, Studia z

psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej,

Warszawa 1983.



T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe (w:)

tegoż Psychologia poznawcza, Warszawa

1996.



E. Tabakowska, Kategoryzacja językowa (w:)

Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do

językoznawstwa kognitywnego, Warszawa

1995.